گسترش مفهوم حقوق بشر

در جهانی كه مدام پیچیده‌تر می‌شود، لازم است كه برخی مفاهیم معنای گسترده‌تری را دربرگیرند. امروزه فقر تنها به معنی گرسنگی و در مضیقه زندگی كردن نیست، بلكه نبود امكانات آموزشی و نداشتن حق تصمیم‌گیری نیز فقر به شمار می‌آید.
حقوق بشر نیز مفهومی است كه گسترده‌تر شده است. در گذشته حقوق بشر بیش از هر چیز به معنای حقوق سیاسی و شهروندی كلاسیك بود، از جمله حق مصونیت جسمی یا حق آزادی عقیده و بیان، اما امروزه این مفهوم گسترش ‌یافته است و دربرگیرنده حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز هست و بدین ترتیب در پیوندی محكم‌تر با موضوع توسعه و مبارزه با فقر قرار دارد.
اگر چه عهد‌نامه بین‌المللی در باره حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از سال ۱۹۷۶ به مرحله اجرا درآمده است، اما بحث در باره این حقوق تازه مدت كوتاهی است كه جریان یافته است. برخی از سازمانهای غیردولتی هم كه هنوز به طور سنتی در زمینه حقوق بشر كار می‌كنند، مجبورند طرز تفكر خود را تغییر دهند. از جمله این سازمانها سازمان عفو بین‌الملل است.
سازمان غیردولتی عفو بین‌الملل كه در سال ۱۹۶۱ توسط وكیل انگلیسی پتر بننسون بنیان گذاشته شد، به عنوان سازمانی برای كمك به زندانیان سیاسی شناخته شده است. برای چند دهه اعضای این سازمان هدف اصلی خود را تلاش برای آزاد كردن زندانیان سیاسی و مبارزه با شكنجه و مجازات اعدام می‌دانستند. اما در این میان دامنه كار سازمان عفو بین‌الملل هم گسترش پیدا كرده است.
حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، برای نمونه حق مسكن، حق كار، حق برخورداری از درآمد عادلانه، حق حمایت در ماههای نخست پس از زایمان و حق داشتن سندیكای كارگری، هم اكنون برای سازمان عفو بین‌الملل نقش مهمتری نسبت به گذشته پیدا كرده‌اند.
رناته مولر وولرمان Renate Müller-Wollermann، دانش‌آموخته رشته مصرشناسی است و با سازمان عفو بین‌الملل به عنوان كارشناس آسیا همكاری می‌كند. او از اعضای مؤسس گروهی است وابسته به سازمان عفو بین‌الملل، كه موضوع كار آن حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
رناته مولر وولرمان در پاسخ به این پرسش كه چرا سازمان عفو بین‌الملل زمینه كار حقوق بشری خود را گسترش داده است، می‌گوید: «این مسأله بخاطر تحولاتی است كه در عرصه سیاست بوجود آمده است. آن زندانیان خاصی كه سالها حبس می‌كشیدند، كه در گذشته در اتحاد جماهیر شوروی یا چین ۲۰ سال در بند بودند، خدا را شكر، دیگر امروزه كمتر وجود دارند. در دوره ما انواع دیگر نقض حقوق بشر وجود دارد و درست در دوره اخیر نقض حقوق اقتصادی و اجتماعی انسانهاست كه بطور وحشتناكی بیشتر شده است. و بدین خاطر در حقیقت سازمان عفو بین‌الملل خود را مجبور دید كه در مورد این نكات هم كار كند و به این مسائل بیشتر بپردازد.»
یك نكته مهم هم در آن میان این بود كه در درك سنتی از حقوق بشر، بیش از هر چیز باید با سوء استفاده از قدرت حكومت مقابله كرد. اما پدیده جهانی شدن باعث شده است كه شمار اشخاص و نهادهای خصوصی‌ای كه حقوق بشر را زیر پا می‌گذارند افزایش كند. برای نمونه كنسرنهای فراملیتی هم به گروه ناقضان حقوق بشر پیوسته‌اند. البته تغییر طرز تفكر در سازمان عفو بین‌الملل به صورت كاملا داوطلبانه انجام نگرفت: از جمله نمایندگان این سازمان در كشورهای صنعتی بزرگ اغلب ترجیح می‌دادند كه همان مفهوم قدیم حقوق بشر را بكار ببرند. چون به كار گرفتن مفهوم گسترده حقوق بشر باعث بوجود آمدن مشكلهایی هم می‌شود.
تحقیق در باره اینكه در كجای جهان به چه صورت حق داشتن مسكن مناسب یا حق داشتن كار مناسب نقض می‌شود، بسیار مشكلتر است از تحقیق در باره وضعیت زندانیان سیاسی كشورهای گوناگون، یعنی كاری كه همیشه سازمان عفو بین‌الملل به طور سنتی در زمینه حقوق بشر انجام می‌داده است. برای همین مسؤولان سازمان عفو بین‌الملل می‌گویند كه هنوز در آغاز راهی هستند كه باید طی شود تا بتوانند موضعی جدید در كارشان اختیار كنند. اما از هم اكنون روشن است كه سازمان عفو بین‌الملل بیش از هر چیز نقض سازمان‌یافته و ساختاری حقوق انسانی گروههای حاشیه‌ای جامعه را ثبت و افشا خواهد كرد، برای نمونه نقض حقوق انسانی اقلیتهای بومی كشورها و زنان و كودكان را.
به گفته رناته مولر وولرمان برای نمونه بنای یك سد در منطقه‌ای مسكونی نیز می‌تواند موجب نقض حقوق بشر بشود. مولر وولرمان می‌گوید: «اگر دولت ترتیبی ندهد كه در ازای خسارتی كه به مردم بر اثر ساختن سد وارد آمده، پول و خانه جدید به آنها داده شود، وقتی به این مردم تكه زمینی داده نشود كه بتوانند بكارند، كاملا روشن است كه حقوق انسانی آنها ضایع شده است. موارد دیگری هست مثل بیرون راندن گروهی از مردم از یك منطقه، مردمی كه خودشان نمی‌خواهند به طور داوطبانه از آن منطقه خارج شوند، چون چشم‌اندازی برای خودشان نمی‌بینند. بعد نیروی پلیس را دخالت می‌دهند، ماموران پلیس با باتون به جان مردم می‌افتند و آنهایی كه از خودشان مقاومت نشان می‌دهند را دستگیر می‌كنند.»
سازمان عفو بین‌الملل از جمله انتقاد می‌كند به اینكه گاه به دولتهایی كمك یا وام داده می‌شود، كه روشن نیست با كمكهای داده شده چه می‌كنند. پیش آمده است كه دریافت‌كنندگان كمكهای بین‌المللی فاسد بوده‌ و موجب نقض حقوق بشر در مفهوم گسترده آن شده‌اند.
مولر وولرمان كره شمالی را مثال می‌آورد: «در مورد كره شمالی این طور بود كه دولت آن ادعا می‌كرد تولید محصول خوب نبوده و برای همین نمی‌شود مردم را سیر كرد. بعد، مقامات دولت كره شمالی همه كمكهایی را كه از خارج گرفتند در اختیار كسانی گذاشتند كه وابسته به دولت بودند و چیزی نصیب مردمی كه واقعا در مضیقه بودند، نشد.» سازمان عفو بین‌الملل در مورد كره شمالی درخواست كرد كه سازمانهای بین‌المللی بیش از پیش بر تقسیم كمكهایی كه این دولت از خارج می‌گرفت نظارت داشته‌ باشند.
سازمان عفو بین‌الملل امیدوار است كه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد كه بتازگی جای كمیسیون حقوق بشر این سازمان را گرفته است، تحرك بیشتری به كار حقوق بشر در سراسر جهان ببخشد. شورای حقوق بشر در مقایسه با كمیسیون حقوق بشر نشستهای بیشتری برگزار خواهد كرد . بنابراین می‌تواند سریعتر و مستقیم‌تر به موارد عینی نقض حقوق بشر واكنش نشان دهد. افزون بر این، اعضای سازمان عفو امیدوارند كه در شورای حقوق بشر، برخلاف كمیسیون حقوق بشر، بحثهای طولانی بیهوده و با انگیزه سیاسی جایی نداشته باشند و به جای آن تلاش شود كه واقعا در زمینه بهبود وضعیت حقوق بشر در جهان كاری مؤثر انجام گیرد.
یكی دیگر از آرزوهای فعالان حقوق بشر در آلمان این است كه بتوانند روی دولت آلمان نیز تأثیر بگذارند، بطوری كه دولت آلمان به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان حقوق دسته دوم نگاه نكند، یعنی حقوقی كه در عرصه حقوق بشر از اولویت برخوردار نیستند. البته سازمان عفو بین‌الملل نمی‌خواهد كه دولت آلمان اعلام كند كه شرط پرداخت كمكهای مالی‌اش به كشورهای در حال توسعه تحقق این حقوق است. اما به هر حال دولت آلمان بایست به دولتهای دیگر فشار بیاورد تا بیش از پیش تلاش كنند تا مردم كشورهایشان از چنین حقوقی بهره‌مند باشند.
رناته مولر وولرمان می‌گوید: «درخواست ما این نیست كه همه باید هم الان شغلی داشته باشند. چون چنین درخواستی در حقیقت تنها در موقعیتی ایدآل امكان‌پذیر است، یعنی حالتی كه همه تأمین باشند. در ضمن باید وضعیت اقتصادی هر یك از كشورها را در نظر داشت تا بتوان گفت كه در هر مورد دارد نقض حقوق بشر صورت می‌گیرد یا نه. برخی از كشورها هم واقعا سعی خود را می‌كنند، اما روشن است كه كشورهای فقیر نمی‌توانند از امروز به فردا همه این حقوق را برآورده كنند.»
و سرانجام اینكه در سازمان عفو بین‌الملل می‌دانند كه مفهوم گسترش‌یافته حقوق بشر این خطر را در بردارد كه زمانی برسد كه هر كمبودی را به عنوان نقض حقوق بشر بفهمند و بدین ترتیب مشكلهای اصلی را نادیده بگیرند. برای همین این سازمان قصد دارد كه فعالیت خود را بر روی اشكال واقعا حاد نقض حقوق بشر متمركز كند. بدین خاطر برای مثال كسی كه در آلمان بیكار است و معتقد است كه حقش برای داشتن اشتغال نقض شده است، اما از سوی دیگر دولت به او كمك مالی می‌كند، نمی‌تواند انتظار داشته باشد كه سازمان عفو بین‌الملل به او به عنوان فردی بنگرد كه حق بشری‌اش به شدت پایمال شده است.