اعتیاد و مساله دوستان ناباب

موادمخدر در كنار فقر، ازدیاد جمعیت و بحران زیست‌محیطی، جزء معضلات جامعه جهانی است. از آنجا كه اعتیاد در سطح كشورمان نیز یكی از مشكلات عمده به‌شمار می‌رود، محقق به منظور روشن نمودن ابعاد این معضل به عنوان زمینه‌ای برای محدود كردن بحران اعتیاد اقدام به بررسی یكی از عوامل گرایش به اعتیاد نمود. و آن مساله دوستان ناباب می‌باشد.مطالعات متعددی در زمینه سبب‌شناسی پدیده اعتیاد به عمل آمده و محققان، عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی نموده‌اند. یكی از یافته‌های ثابت تحقیقات، نقش عمده دوستان و هم‌سالان دركشیده شدن به اعتیاد است. هم‌چنین عواملی مانند محل سكونت، مشكلات خانوادگی، شرایط محیط زندگی و شرایط عاطفی از عوامل موثر بر بروز جرم در نوجوانان هستند.
دوستان ناباب
دوستان و معاشران و به طور كلی هم‌سالان در سال‌های جوانی نقش مهمی در كشیده شدن فرد به اعتیاد دارند (اورنگ ۱۱۳:۱۳۶۷، كی‌نیا ۲۸۳:۱۳۶۷ نقل از تقوی ۲۷۵:۱۳۷۷). در تحقیق فرجاد و همكاران (۴۸:۱۳۷۴) ۶۳درصد افراد نمونه، شروع اعتیاد را در نتیجه توصیه دوستان اعلام كرده‌اند. این میزان به نسبتی مشابه در تحقیقات دیگر نیز یافت شده است.۶۰ درصد افراد معتاد نمونه مورد بررسی توسط دوستان با موادمخدر آشنا شده‌اند. عدالتی (۴۸۸: ۱۳۷۷) ۶۱ درصد افراد نمونه مورد بررسی زرگر (۴۵: ۱۳۷۸ب) دوستان یا همكاران را اولین پیشنهاد دهنده مصرف موادمخدر عنوان كرده‌اند. هم‌چنین فرخاك (۳۶:۱۳۷۸) دریافت ۶۱/۴ درصد معتادان یك نمونه كشوری، تحت تاثیر دوستان به مصرف مواد روی آورده‌اند. چنان كه گفته شد، این یافته جزء موارد مكرر بوده و در تحقیقات خارج از كشور نیز به آن اشاره شده است. دینز و مارتین (۱۹۹۲ نقل از سراج خرمی ۶۷: ۱۳۷۵) دریافتند، همه آزمودنی‌هایی كه در ماه قبل از تحقیق موادمخدر مصرف كرده بودند، به صورت ثابت دوستانی معتاد داشته‌اند. مطالعات هیوگز (۱۹۹۵ نقل از عدالتی ۴۸۷: ۱۳۷۷) نشان می‌دهد، نقش هم‌سالان در گرایش نوجوانان به مواد حایز اهمیت بسیار است. در مطلب حاضر سعی می‌شود ضمن شكافتن ابعاد مختلف این معضل، راه‌حل‌هایی برای پیشگیری از آن ارایه شود.
محل سكونت یا دوست؟
معمولان انتخاب دوست و معاشر با توجه به محل سكونت فرد صورت می‌پذیرد. بنابراین نوع دوستان را می‌توان نمودی از شرایط محیطی و خانوادگی فرد تلقی كرد. باید توجه داشت كه در مورد پدیده‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، یك عامل به تنهایی نقش چندانی ندارد. یكی از مسایلی كه قبل از بررسی نقش دوستان در گرایش به مواد باید مورد توجه قرار گیرد، سن شروع مصرف سیگار به عنوان پیش ‌آیند مصرف موادمخدر است. بررسی‌های متعددی در این مورد صورت گرفته است. ۹۳ درصـد افـــراد نمـونه مورد بررسی زرگر (۴۰: ۱۳۷۸ب) شامل معتادین خود معرف، مصرف سیگار را از سنین زیر ۲۵ سال شروع كرده‌اند كه محدوده پایین آن نیز زیر ۱۰ سالگی است. در مطالعه فرخاك (۳۸:۱۳۷۸) معلوم شد اكثر معتادین در گروه سنی بین ۲۰ تا ۳۰ سالگی هستند و میانگین سن شروع مصرف سیگار آن‌ها ۸/۱۸ سال می‌باشد. به علاوه در یك مطالعه معلوم شده هرچه سن شروع مصرف سیگار پایین‌تر باشد سن شروع مصرف مواد نیز پایین‌تر می‌آید و پیش‌آگهی بدتر است (زرگر ۷۹: ۱۳۷۸ب). در همین مطالعه، سن آغاز مصرف سیگار ۲/۱۷ و میانگین سن مصرف مواد ۲/۲۱ گزارش شده‌است. در تحقیقی پیرامون كودكان خیابانی شهرستان اهواز (برات وند ۴۵: ۱۳۷۸) معلوم شد۹۰ درصد افراد نمونه مورد بررسی، سیگاری بوده‌اند، ضمن اینكه میانگین سن نمونه ۵/۱۲ سال بوده‌است. هم‌چنین در بخش دیگری از همین مطالعه معلوم شد ۳۵ درصد اعضای نمونه قبل از ۱۰ سالگی شروع به مصرف سیگار نموده‌اند. یك نكته هشدار دهنده این مطالعه، آغاز مصرف مواد توسط برخی از كودكان، بدون مصرف قبلی سیگار توسط آنان است. از آنجا كه دیدگاه سنتی در مورد سیر گرایش به مصرف مواد، سیگار را به عنوان پیش‌آیند مصرف مواد تلقی می‌كند، به نظر می‌رسد، دیدگاه مزبور نیاز به نقد و تجدیدنظر دارد. با توجه به موارد مطرح شده، گروه سنی نوجوان و جوان جزء گروه‌های در معرض خطر اعتیاد هستند. این امر با توجه به جوانی جمعیت كشور، موضوعی مهم است.
ویژگی دوره جوانی
طی دوره كودكی، فرد به شدت تحت تاثیر خانواده است اما به تدریج و با افزایش سن، نقش افراد خارج از خانواده به خصوص هم‌بازی‌ها و هم‌كلاسی‌ها افزایش می‌یابد و از اهمیت خانواده كاسته می‌شود. این شرایط با افزایش سن طی دوره نوجوانی به اوج خود می‌رسد. دوره نوجوانی به خودی خود یكی از حادترین ادوار زندگی است. در این دوره فشار دوستان و هم‌سالان ممكن است افكار و نوع تربیت خانوادگی او را تحت‌الشعاع قرار دهد. بسیاری از نوجوانان كه متعلق به خانواده‌های عاری از موادمخدر هستند، اولین مرتبه استعمال مواد را به همراه دوستان خود تجربه می‌كنند (لیاقت ۵۳: ۱۳۷۴). علاوه بر این شرایط، طی دوره‌ جوانی برای فرد نیازهای جدیدی به وجود می‌آید. به عنوان مثال، كسب هویت از آن جمله است. چنانچه خانواده و جامعه، شرایط لازم برای نیل به هویت فرد را فراهم آورند، این نیاز به صورت مناسب برآورده می‌شود، در غیر این صورت فرد برای نیل به هویت و ابراز وجود، راه‌های انحرافی را برمی‌گزیند. از جمله این راه‌های انحرافی، عضویت در گرو‌ه‌های كجرو است. نوجوانی كه خواهان تثبیت هویت خود به عنوان عضوی از گروه است، با رغبت تام در همه فعالیت‌های گروه شركت می‌كند تا وفاداری خود را به گروه ثابت نماید. حدود ۷۳ درصد از مددجویانی كه به دلیل اعتیاد به كانون اصلاح و تربیت اهواز فرستاده شده‌اند، مصرف سیگار را از مدرسه و در سنین بین ۱۴-۱۲ سالگی آغاز كرده‌اند (مركز جرم‌شناسی اداره كل زندان‌‌های استان خوزستان:۱۵).
تاثیرپذیری از دوست ناباب به عنوان نمودی از مشكلات خانوادگی و محیط زندگی
چنانكه ذكر شد، فرآیند هویت‌یابی جوان با مشكلاتی همراه است كه به شرط آگاهی والدین و جوانان از این مشكلات، طی كردن این دوره تسهیل می‌شود. اما در برخی خانواده‌ها آن‌قدر مشكل و درگیری وجود دارد كه افراد درگیر فرآیند هویت‌یابی، به ناگزیر از راه‌های انحرافی به این مهم نایل می‌آیند. به دلیل این مشكلات، جوان در خانه امكان ابراز وجود نمی‌یابد، در عین حال ابراز وجود برای او یك نیاز است. این واقعیت در كنار یك محیط جرم خیز كه در آن استعمال سیگار، نشانه‌ای برای بلوغ و به اصطلاح "كسی شدن" است، باعث می‌شود فرد به سوی كسانی برود كه در كنار آنان با انجام رفتارهای مربوط به بزرگ‌سالان، نشان دهد كه دیگر كودك نیست. در این شرایط ممكن است فرد به سیگار، مصرف الكل یا موادمخدر روی آورد (كرباسی ۲۸۵: ۱۳۷۷).شرایط عاطفی
یك موضوع دیگر كه با مشكلات خانوادگی مربوط است، عدم صمیمیت و فقدان رابطه عاطفی بین والدین و فرزندان می‌باشد. زمانی كه نیازهای عاطفی جوان در محیط خانواده برآورده نشود، او سعی می‌كند این نیاز را با اتكا بر دوستان حل كند و به اصطلاح "نگاه به بیرون" دارد. از آنجا كه فقدان تجربه و هیجان‌پذیری از جمله مولفه‌های دوره جوانی است، در این جمع‌های دوستانه اموری مانند استعمال سیگار، موادمخدر و موضوعات جنسی به عنوان نوعی سرگرمی تلقی می‌شود. روشن است كه همه افراد با هدف غرق شدن در این امور، وارد محافل دوستانه نمی‌شوند، ولی گروه از مكانیزم‌هایی برای یك دست كردن افراد استفاده می‌كند كه همه افراد را ناگزیر به مشاركت در این فعالیت‌ها یا ترك گروه می‌نماید. اصرار در استعمال مواد، سبك مصرف مشاركتی (كه در آن اعضای گروه دوره می‌نشینند و به نوبت مواد استعمال می‌كنند)، تمسخر كردن افرادی كه از مشاركت امتناع می‌كنند یا مخاطب قراردادن آنان با القابی مانند "جوجه، بچه ننه، آدم حسابی و..." از جمله این مكانیزم‌ها است. هم‌چنین شرایط مزبور سبب كاهش اثر تلاش‌هایی می‌شود كه در جهت بازپروری معتادین صورت می‌پذیرد. مثلا در یك مطالعه معلوم شده است ۳۴ درصد معتادین سابق به دلیل وجود دوستان معتاد و تحت تاثیر اصرارهای آنان مجددا به اعتیاد روی آورده‌اند (فرجاد ۱۳۷۴:۵۲). البته همین شرایط را با توجه به محیط و برگشت فرد به موقعیتی كه به نشانه‌های آن شرطی شده و به همین دلیل به مصرف مجدد مواد گرایش می‌یابد نیز می‌توان تبیین نمود.
در برخی تحقیقات، علاوه بر تشویق و فشار هم‌سالان، وجود گسستگی در خانواده، فقدان رابطه با سایر اعضای خانواده و ناامیدی نسبت به آینده از جمله عوامل موثر در پیوستن فرد به گروه هم‌سالان كجرو تلقی می‌شود (عدالتی ۱۳۷۷:۴۹). در تحقیقی دیگر (نریمانی ۱۳۷۷:۱۲۲) آمده است كه ۵۲ درصد معتادان نمونه مورد بررسی گفته‌اند، حداقل یك دوست معتاد داشته‌اند و از جمله عوامل مهم بازگشت مجددشان به اعتیاد، دوستان معتاد هستند.
روش‌های مقابله با فشار هم‌سالان
روش‌های مختلفی برای كاهش فشار ناشی از شرایط گروهی دوستان و هم‌سالان وجود دارد كه همگی بر آموزش تاكید دارند. از آن جمله مصون‌سازی ذهنی، آموزش قاطعیت و آموزش مهارت‌های زندگی است كه در ادامه به تفكیك بررسی می‌شوند.
مصون سازی ذهنی
از زمان كشف عوامل میكروبی ایجاد بیماری‌های واگیر توسط پاستور، ایجاد مصونیت در برابر عوامل بیماری‌زا از طریق واكسینه كردن افراد یكی از طرق مهم پیشگیری از بیماری‌های عفونی به‌شمار رفته است (مهریار و جزایری ۱۳۷۷:۱۹). هرچند در مورد مشكلات اجتماعی نظیر اعتیاد، امكان واكسیناسیون به معنی دقیق آن وجود ندارد، اما فرض برآن است كه با هشدار دادن به افراد، نوعی آمادگی برای مقابله با شرایط سوق دهنده به سوی مصرف مواد در آن‌ها به وجود می‌آید. از نظر تاریخی، آغاز كاربرد این روش به دوران جنگ كره برمی‌گردد كه تعداد زیادی از خلبانان آمریكایی به اسارت نیروهای چینی درآمدند. تجربه ناشی از این شرایط باعث شد مطالبی در مورد نحوه مقابله با اندیشه‌های كمونیستی به نیروهای در معرض خطر اسارت ارایه دهند، با این هدف كه در صورت اسارت افراد، امكان مقابله با اندیشه‌های كمونیستی و مقاومت در برابر آن‌ها را داشته‌باشند. نحوه كار بدین‌گونه بود كه حملاتی خفیف به مبانی فكری افراد می‌شد تا به استدلال در برابر حملات بپردازند (ارونسون ۱۹۹۱:۹۲). در ارتباط با اعتیاد نیز امكان استفاده از این روش برای گروه‌های در معرض خطر وجود دارد. با تشخیص دقیق روش‌های اعمال فشار گروهی می‌توان فرد را برای مقابله با این شرایط آماده كرد، درست همان‌طور كه او را برای مقابله با یك میكروب آماده می‌كنیم.
آموزش قاطعیت
در این روش فرض بر آن است كه نوجوانان به دلیل فقدان اعتماد به نفس و احساس ضعف در برابر دیگران، نمی‌توانند به تقاضاهای نامعقول آنان جواب منفی بدهند. راه حل پیشنهادی عبارت است از تمرین در شرایط خطرساز (كه قبلا با توجه به شرایط سنی و موقعیت اجتماعی فرد مشخص شده است)، و مشابه سازی این شرایط مخاطره‌آمیز به گونه‌ای كه فرد وقتی در شرایط واقعی قرار گرفت با توجه به تمرین‌های انجام شده، توان ایستادگی در برابر تقاضاهای نامعقول از جمله دعوت به استعمال موادمخدر را داشته باشد. این شرایط نه تنها در مورد پیشگیری از اعتیاد بلكه در پیشگیری از عود مجدد در افراد بازپروری شده نیز موثر است. با توجه به سن، سواد و شرایط اجتماعی فرد، امكان استفاده از تمرین فردی، مشاهده فیلم مناسب با نیاز فرد و یا تركیبی از دو روش وجود دارد. فرض بر آن است كه مكانیزم‌های تنبیه و تقویت جانشین (بندورا ۱۹۸۵ نقل از سیف ۱۳۸۱:۲۱۶) در این زمینه فعال می‌شوند و فرد را از عواقب اعمال خود آگاه می‌كنند.
آموزش‌ مهارت‌های زندگی و اطلاع‌رسانی
در این روش فرض بر این است كه فرد به دلیل فقدان تجربه و مهارت، ممكن است در مسیرهای انحرافی گرفتار آید و از سوی كسانی راهنمایی شود كه فاقد صلاحیت لازم هستند. به همین دلیل با آموزش مهارت‌های پایه و نیز اطلاع‌رسانی در مورد مخاطرات موجود، امكان پرهیز از شرایط منجر به سوءمصرف وجود دارد. اجرای این روش شامل راهكارهای زیر است :
۱ـ آموزش روش‌های تصمیم‌گیری و قبول مسوولیت
۲ـ آموزش روش‌های غلبه بر اضطراب و نگرانی
۳ـ اطلاع‌رسانی درباره میزان سوءمصرف مواد بین جوانان و كل جمعیت
۴ـ اطلاع‌رسانی درباره عوارض سوءمصرف مواد
لازم به توضیح است كه این برنامه به صورت وسیع تحت عنوان "همیاران جوان" توسط اداره كل زندان‌های استان خوزستان در سال ۱۳۷۷ انجام شد و با دعوت از دانش‌آموزان دبیرستان‌های اهواز در مجتمع فرهنگی - ورزشی سپید این اداره كل، ضمن پر كردن قسمتی از اوقات فراغت این گروه از جوانان، آموزش‌های لازم در زمینه اعتیاد و موادمخدر به آنان ارایه شد (زرگر ۱۹:۱۳۷۸).
پیشنهادات
برنامه‌ریزی برای پركردن اوقات فراغت جوانان به عنوان یك گروه در معرض خطر از طریق گسترش فضاهای ورزشی، فرهنگی، هنری و آموزشی
ـ برنامه‌ریزی برای آموزش روش‌های قاطعیت، مهارت‌های زندگی و مصون سازی ذهنی به افراد در معرض خطر
ـ آموزش والدین برای برخورد تربیتی مناسب با فرزندان و امن كردن محیط خانه برای پیشگیری از فرار عاطفی فرزندان و نیز واگذاری مسوولیت و اجازه ابراز وجود به آنان جهت پیشگیری از انتخاب راه‌های انحرافی ابراز وجود از سوی این گروه
ـ ایجاد تشكل‌های دانش‌آموزی به عنوان پایگاهی برای كسب هویت با تاكید ویژه بر اهداف تفریحی، آموزشی و هنری .
محمود براتوند
عضو شورای تحقیقات زندان‌های خوزستان

منبع : سایر منابع