فرمان دست کیست: شما یا دارو؟

پزشكان هشدار می‌دهند كه رانندگی بعد از مصرف برخی داروها، با خطرات مرگباری همراه است .
همگان با زیان‌های ناشی از مصرف الكل یا مواد توهم‌زا به وسیله رانندگان آشنا هستند. ولی شاید بسیاری از افراد با اثرات زیان‌بار و خطرناك داروهای دیگر (كه زیاد هم مصرف می‌شوند) مانند شربت‌های ضد‌سرفه، قرص‌های ضد‌تهوع، آرام‌بخش‌ها و بسیاری دیگر آشنا نباشند. به عنوان مثال داروهای ضدسرفه كدیین‌دار ممكن است موجب بی‌خوابی شوند. داروهای ضدتهوع، سرگیجه ‌آورند. مصرف برخی از داروها از سرعت واكنش به محرك‌های صوتی و تصویری می‌كاهند. بی‌خوابی، سرگیجه، كاهش هوشیاری، مشكلات بینایی، كندی روانی حركتی... اما ما بدون توجه این داروها را مصرف می‌كنیم و بعد هم با خیال راحت پشت فرمان اتومبیل خود می‌نشینیم.
آگاهی از خطرات و حوادث ناشی از مصرف داروها در حین رانندگی امروزه مسوولان در سراسر دنیا را به فكر پیشگیری انداخته است. از سال ۱۹۹۹ در كشورهای اروپایی مقرر شد كه روی بسته‌های داروهایی كه رانندگی كردن پس از مصرف آنها می‌تواند با خطراتی همراه باشد، هشدارهایی درج شود. نخست قرار شد این هشدارها به صورت مثلث قرمز رنگی روی بسته حاوی دارو درج شوند ولی چون این علامت را باید روی تعداد بسیاری از بسته‌های دارو درج كرد، بنابراین ممكن بود به صورت موضوعی عادی درآمده و خود ناقض منظور اصلی كه همان هشدار باشد، شود كه از این رو این كار انجام نشد.
● علامت هشدار
امروز سه علامت به رنگ‌های گوناگون بسته به شدت هشدار، روی بسته داروها درج می‌شود. مثلث زرد (سطح ۱ كه عمدتا شامل بیشتر داروهای ضدسرفه می‌شود) به معنای <احتیاط كنید> است. در این مورد مصرف دارو در مجموع می‌تواند موجب بروز حادثه در رانندگی شود ولی تنها كافی است راننده پیش از رانندگی از آن مطلع باشد. مثلث نارنجی <خیلی احتیاط كنید> مربوط می‌شود به داروهای ضد‌افسردگی، داروهای روان‌گردان و آرام‌بخش‌ها كه غالبا می‌توانند موجب بروز حادثه شوند بنابراین احتیاط در مصرف آنها پیش از اقدام به رانندگی بسیار ضروری است و بالاخره مثلث قرمز (سطح ۳) اشاره به <هشدار، خطر، رانندگی نكنید> دارد.
با این همه كار به این جا خاتمه نیافت. دانشمندان بی‌وقفه به تحلیل و بررسی آثار زیان‌بار مصرف داروها در رانندگی ادامه داده و بر این باورند كه درج علایم هشداردهنده می‌تواند بسیار كارساز و ثمربخش باشد. پزشكان معتقدند توجه به علایم هشداردهنده روی بسته دارو و در میان گذاشتن موضوع با پزشك معالج می‌تواند به میزان قابل توجهی از حوادث رانندگی ناشی از مصرف این گونه داروها بكاهد.
● در ایران چه خبر است؟
در ایران نیز از مدت‌ها پیش صحبت از هشدار دادن به رانندگانی كه از این داروها استفاده می‌كنند، بوده و تا حدی نیز به آن عمل شده است. امروز با توجه به آمار بالای حوادث رانندگی در كشور و این كه می‌دانیم در بسیاری از آنها عامل انسانی در كنار سایر عوامل نقش به سزایی داشته، باید بیش از پیش موضوع را جدی بگیریم. بسیاری از رانندگان بین‌شهری، به ویژه كسانی كه شغل‌شان رانندگی است و روی ماشین‌های سنگین كار می‌كنند، برای آنكه بتوانند ساعات طولانی بر سر پا باقی بمانند، از داروهای روان‌گردان استفاده می‌كنند. مصرف مواد مخدر كه جملگی بر مراكز خواب و بیداری در مغز تاثیر می‌‌گذارند نیز به شدت باید ممنوع و مصرف آنها با لغو موقت و دایمی گواهینامه رانندگی همراه شود.
بسیاری از كسانی كه تنها گهگاه از اتومبیل خود برای مسافرت استفاده می‌كنند، برای رفع خستگی و خواب از داروهای روان‌گردان استفاده می‌كنند. اما باید توجه داشت كه گذشته از آن كه هیچ كدام از این داروها اثر دلخواه ما را ندارند بلكه باید گفت كه بیشتر اثر معكوس برجای گذاشته و برخلاف تمام كاركردهای مغز (مانند هشیاری، توجه، دقت، قدرت تصمیم‌گیری) كه در رانندگی به كار می‌آیند، عمل می‌كنند. شاید چنین به نظر رسد كه چون رانندگی با فعالیت ذهنی بسیار همراه است پس به ناچار مانع از آن می‌شود كه (لااقل تا زمانی كه پشت فرمان نشسته‌ایم) خواب به چشمان‌مان بیاید ولی قضیه درست برعكس است.
● رانندگی كار آسانی نیست
در میان همه كارهایی كه انجام‌شان مستلزم صرف انرژی روانی و ذهنی بسیار است رانندگی این ویژگی استثنایی را دارد كه بدون وقفه است. بدین معنا كه تا زمانی كه رانندگی در جریان است به هیچ وجه نمی‌توانیم ذهن را از آن فارغ سازیم. حتی حركت تن و بدن نیز (باز هم برخلاف اغلب فعالیت‌های ذهنی دیگر) امكان‌پذیر نیست. بنابراین خستگی ناشی از رانندگی (به ویژه در شب، هوای بد، آفتاب و گرمای بسیار شدید، وضعیت‌های بسیار متغیر مثل جاده‌های بسیار پرپیچ و خم و ناهموار یا بسیار ثابت مانند جاده‌ای طولانی و بدون پیچ و دست‌انداز در هوایی آرام و بدون تغییر یا با روشنایی ثابت) بسیار بیشتر از هر فعالیت ذهنی دیگر ولی با شدت مشابه است.
به همین دلیل است كه به محض آشكار شدن نشانه‌های خستگی، بلافاصله باید اتومبیل را متوقف كرده و به حد كافی استراحت كنیم. بیشتر داروهای روان‌گردان این آستانه تحمل را به صورت كاذب افزایش می‌دهند اما لحظاتی بعد خستگی با شدت هر چه تمام‌تر هجوم آورده و به یكباره راننده را از پای می‌اندازد. توجه به این نكته نیز بسیار مهم است كه فعالیت‌های ذهنی سنگین (مانند رانندگی) با خطر به‌خواب رفتن و بی‌خبری ناگهانی حتی به مدت چند ثانیه همراه‌اند.
● جلوی سردرگمی را بگیریم
در پاره‌ای از موارد نیز تناقضاتی میان توجه به علایم هشدار دهنده و سلامتی بیمار پیش می‌آیند كه وی را به كلی سر در گم می‌كنند. به همین علت تنها مطالعه مطالب نوشته شده روی بسته دارو كافی نیست و گاه پرسیدن نظر پزشك یا داروساز نیز لازم می‌شود. یادمان باشد كه توضیحات كلی و عام غالبا كارساز نیستند. گاه آگاهی مختصری از مكانیسم عمل دارو و این كه چرا ممكن است فلان اثر را داشته باشد می‌تواند به بیمار در تصمیم‌گیری كمك كند. بیماری كه این پرسش برایش آن قدر جدی است كه وی را نزد پزشك كشانده طبعا به خوبی آمادگی شنیدن این نكات را دارد و در تصمیم‌گیری نیز بسیار جدی است.
این را هم بد نیست بدانید كه گاه این الكل موجود در داروهاست كه موجب چنین آثار و عوارضی می‌شود و ممكن است خود دارو مشكلی نداشته باشد. در این موارد طبیعی است كه اگر فرمول دیگری از داروی بدون الكل وجود داشته باشد، می‌توان با خاطر جمع‌تر آن را مصرف كرد. و حرف آخر این كه با توجه به تلفاتی كه حوادث و تصادفات رانندگی به بار می‌آورند وظیفه همه ما -از رانندگان اتومبیل‌ها و پزشكان و داروسازان گرفته تا بالاترین مقامات مسوول- این است كه هشدارها را بسیار جدی بگیریم.

دكتر عبدالوهاب فخریاسری

منبع : سایر منابع