پنجشنبه, ۹ اسفند, ۱۴۰۳ / 27 February, 2025
مجله ویستا
موسیقی محرم
پس از استیلای عرب، ایران استقلال خود را از دست داد، اما ایرانیان به میل خود اسلام را پذیرفتند و ایمان آوردند. در ۲۰۶ ه ، آل طاهر در خراسان قیام كردند و به این ترتیب اولین حكومت مستقل اسلامی در ایران پدید آمد. اما این حكومت تنها بر خراسان مستولی بود. امیران آل بویه اولین كسانی بودند كه حكومت مستقل اسلامی را در كل كشور ایران برقرار كردند. احمد معزالدوله از امیران طایفه‌ی آل‌بویه كه ازسال ۳۳۴ تا ۳۵۶ ه . ق حكم می‌راند، دستور داد كه همه‌ساله در ده روز اول ماه محرم، مراسم روضه‌خوانی و سینه‌زنی در كل كشور ایران اجرا شود.
این روند به نحوی هرچند ناپیوسته، ادامه یافت؛ ولی از قرن هفتم ه . ق، مراسم سینه‌زنی و روضه‌خوانی به گونه‌ی پیوسته‌ای برقرار شد و بدون این كه هیچ‌گونه وقفه‌ای در آن حاصل شود، تا امروز دوام آورد.در این میان موسیقی محرم و عزاداری های آن از ویژگی های خاصی برخوردار بوده است.
اساساٌ موسیقی در اسلام به دو صورت به ایفای نقش می پردازد.یكی به صورت خفی و غیر مستقیم ودیگری جلی ومستقیم .نوع اول به آن دسته ازموسیقی گفته می شودكه درمراسم صوفیان ونوع خاصی ازعرفارایج است كه موضوع بحث ما نیست ونوع دیگر همان است كه ازآن به موسیقی مذهبی یاد می شودواساتید موسیقی – ازجمله مجید كیانی – آن را یكی از انواع موسیقی امروز ایران می دانند.
در این شیوه موسیقی كاملاٌ در خدمت مذهب قرار می گیرد.از این منظر می توان موسیقی مذهبی را به چهار گروه تقسیم كرد.
۱) روضه :
در فرهنگ موسیقایی و مكتوب ایران، درباره‌ی روضه‌خوانی چنین آمده است:
"ذكر مصائب وارده بر امام حسین (ع) موجب پیدایش آثاری از نظم و نثر فارسی شده است كه صرف‌نظر از مراثی عامیانه، برخی از آنها مانند تركیب‌بند محتشم كاشانی از لحاظ ادبی خالی از اهمیت نیست... همچنین موضوع روضه‌خوانی، یعنی ذكر وقایع حزن‌انگیز كربلا هم خالی از اهمیت نمی‌باشد، زیرا در این قسمت نیز موسیقی نفش مهمی داشته است."
این توضیح از آنِ استاد موسیقی ایران، مرحوم روح‌الله خالقی است. ادوارد براون نیز در این زمینه چنین می‌نویسد:
"وجه تسمیه‌ی روضه‌خوانی آن است كه قدیم‌ترین و معروف‌ترین كتابی از این سنخ روضهٔ الشهداء نام داشته و تألیف حسینی واعظی كاشفی (متولد اوایل قرن دهم هجری) است. سابقاً قرائت این كتاب را روضه‌خوانی می‌گفته‌اند. بعدها این اصطلاح، بر خواندن كتب دیگر از قبیل طوفان البكاء یا اسرار الشهداء نیز اطلاق شده است".
روضهٔ الشهدا۳ كتاب مفصلی است در چهار مجلد كه توسط قدیمی‌ترین روضه‌خوان ایران، یعنی ملاحسین كاشفی كه اهل سبزوار بود، تألیف شده است. ملاحسین كاشفی در زمان حكومت سلطان حسین بایقرا به مركز حكومت، یعنی هرات دعوت شد و به دلیل صدای خوش و احاطه‌ای كه بر دانش موسیقی داشت، نزد سلطان وقت، مقام بالایی به دست آورد.
روضه‌خوانی نه فقط نزد مردم عادی، كه نزد خواص نیز مقام ویژه و حرمت بسیاری داشت، چندان كه حتی شاهان هم این شیوه از عزاداری را ارج می‌گذاشتند و اهمیت فراوانی برای آن قائل بودند.عموماً اهل‌منبر می‌كوشیدند در مراسم سوگواری، جنبه‌های مختلف را لحاظ كرده، حضار را از هر نظر بهره‌مند گردانند. پس می‌توان از این نظر اهل‌منبر را به دو دسته تقسیم كرد. به‌عبارتی، روضه‌خوان‌هایی كه مراسم سوگواری را اداره می‌كردند، دو طبقه بودند: دسته‌ی اول كه «واعظین» خوانده می‌شدند، به این طریق عمل می‌كردند كه یكی از آیات كریمه‌ی قرآن را انتخاب كرده، با آن خطبه‌ی خود را شروع می‌كردند.
آنها پس از قرائت آیه، به ذكر مسائل و حكم دینی و عرفانی می‌پرداختند و سپس اشعار بسیار لطیف و مناسبی را برای حضار می‌خواندند. آن‌گاه در پایان، به ذكر مصیبت اقدام كرده، به همین ترتیب خطبه‌ی خویش را به پایان می‌رساندند. این طبقه از روضه‌خوان‌ها، نیازی به داشتن استعداد موسیقایی نداشتند، زیرا با كمك‌گرفتن از بحث و خطابه، منبر و مجلس را اداره می‌كردند و مباحث حكمی و عرفانی و مذهبی را به مردم آموزش می‌دادند.
اما طبقه‌ی دوم روضه‌خوان‌هایی بودند كه مستقیماً وارد ذكر مصیبت می‌شدند و به كمك آواز و صدای‌خوش و به‌خصوص بهره‌مندی ذاتی از هنر موسیقی و احاطه بر علم آن، اشعار را با زیباترین و سوزناك‌ترین نغمات كه تا عمق جان و روح و قلب مستمعان نفوذ می‌كرد، می‌خواندند. از این گذشته، این دسته اغلب مردمانی باسواد و اهل‌فضل بودند كه آشنایی‌شان با حكمت و رموز دینی هیچ كمتر از دسته‌ی اول نبود؛ بنابراین از عهده‌ی موعظه و خطابه نیز برمی‌آمدند و بر جذابیت منبر خویش می‌افزودند. این دسته از روضه‌خوان‌ها را «ذاكرین» می‌گفتند و چون درعین‌حال «هنرمند» هم محسوب می‌شدند، چنان شور و انقلابی در مجالس در می‌افكندند كه مردمان مؤمن و عزادار، از این منبر به آن منبر، و از این تكیه به آن تكیه، دنبالشان روان می‌شدند تا دوباره و چندباره، از منبر شورانگیز و محضر دل‌آویز آنان بهره‌مند شوند.
از معروف‌ترین روضه‌خوانان كهن می‌توان این‌ها را نام برد: حاج تاج نیشابوری )معروف به تاج‌الواعظین)، حاج میراز لطف‌الله اصفهانی (مشهور به دسته‌بنفشه)، سید باقر جندقی، حاج سید حسن شیرازی (سرسلسله‌ی سادات شیرازی)، شیخ علی زرگر و شیخ طاهر خراسانی ملقب به ضیاءالدین كه از موسیقیدانان و خوانندگان مشهور عصر خود به شمار می‌رفت.
مرحوم استاد خالقی، حكایتی در مورد توانایی برخی از روضه‌خوانان یادشده نقل می‌كند كه بسیار شنیدنی است:
"مخصوصاً اهل موسیقی، حاج تاج را هنرمند بزرگی می‌دانند و از تأثیر مجلس روضه‌ی او، داستان‌ها نقل می‌كنند. از جمله شنیده‌ام وی روزی در تكیه‌ی سادات اخوی، همه را مجذوب صوت غراء و دلنشین و مؤثر خود كرده است. شرح حكایت از این قرار است كه حاج میرزا لطف‌الله بالای منبر بوده است و با صدای دلكش خود به قدری خوب مجلس را اداره نموده كه همه تصور كرده‌اند بعد از او دیگر كسی از عهده‌ی جلب‌توجه حضار بر نخواهد آمد. به همین جهت صاحب مجلس دستور چای و قلیان می‌دهد. در این‌حال، حاج تاج وارد مجلس روضه میشود و شیخ علی زرگر كه او هم استاد ماهری بوده است، مطلب را به اطلاع می‌رساند و به وی می‌گوید تصور نمی‌كنم بعد از هنرنمایی میرزا لطف‌الله، بتوانی شوری در دل‌ها برافكنی.
حاج تاج فكری می‌كند و می‌گوید: "من فقط سه شعر با آواز می‌خوانم و امیدوارم كه از عهده برآیم". پس از صرف چای، در موقعی كه مجلس روضه پر از همهمه بوده است، حاج تاج به منبر می‌رود و اولین شعر را چنان با صورت جذاب دل‌انگیز خود می‌خواند كه همه‌ی اهل‌مجلس ساكت می‌شوند، و پس از دو شعر دیگر كه آنها را با كمال مهارت و به سبك خوانندگان نامی و با تحریرات و غلت‌های مناسب می‌سراید، از منبر پایین می‌آید و به شیخ علی زرگر می‌گوید: "حرف حساب دو كلمه بیشتر نیست و او هم استادی تاج را ستایش می‌كند". می‌گویند به قدری مردم مجذوب وی بودند كه همین كه از منبر پایی می‌آمد، اكثر حضار به پا می‌خاستند تا خود را به مجلس دیگری كه او بنا بود بخواند برسانند و از صوت دلنشین وی استفاده كنند".۵
۲) نوحه :
" نوحه اصولاً یكی از انواع موسیقی آوازی است. این آوازها بدون همراهی ساز، گاهی به‌طور تنها و گاه به‌طور جمعی یا با خواننده‌ی تنها، و همراهی آواز جمعی است، و معمولاً جملاتی به صورت روفرن (واخوان) دسته‌جمعی تكرار میشود".نوحه، علاوه بر نقشی كه در مراسم سوگواری دارد، عاملی برای حفظ موسیقی نیز به شمار می‌رود، چنان كه در كتاب شناسایی موسیقی ایران چنین آمده است:
"ارتباط نوحه با موسیقی، از روضه بیشتر است، زیرا اشعار نوحه كه برای سینه‌زنی سروده می‌شوند، دارای ریتم و وزن به‌خصوصی است كه با آهنگ بعضی از گوشه‌های آوازهای ایرانی اجرا می‌گردند و غالباً حالت تصنیف را به خود می‌گیرند. نوحه عامل بسیار بزرگی برای نگهداری و اشاعه‌ی آوازهای موسیقی ملی ما بوده است. "
۳) تعزیه :
یكی دیگر ازفرم های موسیقی كه همراه با هنر نمایش در خدمت مسائل مذهبی قرار گرفت تعزیه نام دارد .اینكه تعزیه از چه زمانی در ایران شروع شده مورد اختلاف است چنانكه در بعضی منابع چنین آمده است " تعزیه در لغت به معنای عزاداری و سوگواری است كه از قرن چهارم ه. ق (قرن دهم میلادی ) ومقارن با حكومت آل بویه در ایران آغاز شد."۸ ولی بنابر روایتی نمایش مذهبی ویا در اصطلاح تعزیه تاعصر صفویه (۹۰۵-۱۱۳۵ ه.ق) هنوز در ایران مرسوم نشده بود زیرا هیچ یك از مورخان و نویسندگان ایران در آثار خود از آن سخنی به میان نیاورده اند وجهانگردان ومسافران خارجی كه از ایران دیدن كرده اند در سفرنامه های خویش نامی از آن نبرده اند. اما پیرامون شكل امروزی آن گروهی معتقدند كه در زمان فتحعلی شاه روابط ایران باكشور های خارجی به ویژه روسیه تزاری گسترش یافت وماموران وسران دولت ایران در روسیه با دیدن مجالس نمایش وتئاتر و اپرا پس از مراجعت از ایران درصدد برآمدند كه آن را بصورت نمایش مذهبی درآورند اما بهرام بیضایی بر اساس متون و سفرنامه های سیاحان اروپایی این روند را این گونه تشریح می كند.
" ابتدا تنها دسته هایی بوده اند كه به كندی از برابر تماشاچیان می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و كوبیدن سنج و نظایر آن، و حمل نشانه ها و علم هایی كه بی شباهت به افزارهای جنگی نبود و نیز هم آوازی و هم سرایی در خواندن نوحه، ماجرای كربلا را به مردم یادآوری می كردند. در مرحله بعدی آوازهای دسته جمعی كمتر شد و نشانه ها بیشتر، و یكی دو واقعه خوان ماجرای كربلا را برای تماشاگران نقل می كردند و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی می كرده است. چندی بعد به جای نقالان، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند كه با شبیه سازی و لباس های نزدیك به واقعیت می آمدند و مصائب خود را شرح می دادند. مرحله بعدی گفت و شنید شبیه ها بود با هم، و بعد پیدایش بازیگران. شاید در آخرین نیم قرن دوره صفویه، تعزیه تحول نهایی خود را طی كرد و به آن شكلی كه می شناسیم در آمد." .
ولی مسلم است كه اوج هنر تعزیه به دوره سلطنت قاجاریه مربوط می شود.
۴) موسیقی تعزیه :
در تعزیه موسیقی به دو بخش مجزا ومستقل تقسیم می شود.موسیقی سازی كه ارتباط كمی با متن تعزیه دارد و موسیقی آوازی كه زمینه ی اصلی اجرای تعزیه است .موسیقی آوازی تعزیه از جنبه های گوناگون قابل اهمیت است .ارتباط وكنش متقابل میان آوازدر تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی و هم چنین مسائلی از قبیل منع مذهبی در گسترش موسیقی اهمیت آواز در تعزیه را دوچندان می كند.در واقع موسیقی آوازی تعزیه از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است واز سوی دیگرسبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شد. از زمان صفویه با تشدید فضای مذهبی ومنع موسیقی گسترش و تكامل تعزیه سبب شده آواز موسیقی ردیفی به تعزیه وارد شودوخودراباآن وفق دهد.
" در ادوار مختلف نظام پادشاهی ایران، دربار و پایتخت حكومت محل تجمع هنرمندان بوده است. از زمان صفویه، به دلیل منع سایر انواع موسیقی، مراكزی نظیر تبریز، قزوین و اصفهان، محل تجمع تعزیه خوانان و راویان آوازهای مذهبی شد. این راویان به دلیل تسلط بر دقایق و ظرایف آواز، از تكنیك ها و حالات مختلف آن برای شخصیت پردازی ها در نمایش های سوگ آور بهره می جستند. شخصیت ها و كاراكترهای مختلف نیز این امكان را فراهم می كرد."
بزرگترین خوانندگان سده اخیر تعزیه خوان های برجسته ای بودند.شاخص ترین آن ها ابوالحسن خان اقبال آذر ؛ آواز را از تعزیه آغاز كرده بود و از كودكی در قزوین به دسته های تعزیه وارد شد.او یكی از نوادر آواز ایران بود. صفحات به جا مانده از وی درآخر عمر وقدرت حنجره او در ۱۰۴ سالگی شگفت انگیز است.
در تعزیه فقط بازیگرانی كه در نقش معصومان ویاران امام ظاهر می شوند حق دارند آواز بخوانند و به اصطلاح امروزی دیالوگ های خود را با موسیقی ادا كنند.
در تعزیه شبیه خوان حضرت عباس چهارگاه می خواند . چهارگاه یكی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است كه ماهیتی حماسی دارد.امروزه نیز نوحه معروف زیر كه معمولاً شب عاشورا خوانده می شود در دستگاه چهارگاه اجرا می شود.
سقای حسین سید و سالار نیامد علمدار نیامد ، علمدار نیامد
یا نوحه ی معروف زیر:
شه دین یك شب دیگربه حرم مهمان است مكن ای صبح طلوع ، مكن ای صبح طلوع
صبح فردا بدنش زیرسم اسبان است مكن ای صبح طلوع ، مكن ای صبح طلوع
حر گوشه عراق از آواز افشاری را می خواند. شبیه عبدالله ابن حسن گوشه ای از آواز راك در دستگاه ماهور را می خواند كه به همین جهت در ردیف آوازی موسیقی ایران به " راك عبدالله " مشهور شده است .شبیه خوان حضرت زینب (س) نیز گوشه ای از دستگاه شور را به نام " گریلی " می خواند كه البته این گوشه در روایت های مختلف به نام های " گیری" یا " گوری " هم خوانده می شود .به نقل از بعضی موسیقیدانان نام اصلی این گوشه " گریه لیلی " بوده كه به " گریلی" تغییر نام یافته است . قطعه معروف گریه لیلی از ساخته های استاد مرحوم اسدالله ملك كه خود ایشان با ویولن اجرا كرده اند به گونه ایست كه شنونده را به یاد هق هق گریه می اندازد.
۵) اذان و مناجات :
مناجات نیز شكل دیگری از موسیقی است كه طی آن، مناجات‌نامه‌هایی كه توسط شاعران بزرگ سروده شده است، با موسیقی و آواز مناسبی خوانده میشود. از میان تمامی آوازها و مایه‌ها و دستگاه‌های موسیقی كه در ردیف موسیقی ایران مندرج است، آواز ابو عطاو آواز افشاری (آوازهای منتسب به دستگاه بزرگ شور) برای اجرای مناجات بسیار مناسبت دارد.
افشاری آوازی حزن انگیز و غمگین (همانند حزنی که در آواز دشتی وجود دارد ) محسوب نمیشود بلکه نوعی تأمل در محتوای درونی این آواز وجود دارد که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود. حتما شما آوازی را که توسط استاد شجریان اجرا شده و معمولا در ماه رمضان هنگام افطار(به همراه دعای ربنا )از رادیو و تلویزیون پخش میشد شنیده اید(این دهان بستی دهانی باز شد..... لب فرو بند از طعام و از ...)؛ این اثر جاودانه در آواز افشاری و در گوشه مثنوی اجرا شده که بیانگر حالت افشاری و راز و نیاز با خداوند می باشد.
اذان نیز كه امروزه از گلبانگ هر مسجدی در جهان اسلام انتشار می‌یابد، جایگاه موسیقایی خاص خود را دارد. در این میان اذانی كه مرحوم مؤذن زاده اردبیلی در گوشه " روح الارواح " آواز بیات ترك ( یكی دیگر از آوازهای دستگاه شور) خوانده است بسیار شهرت دارد.
از مختصر مطالب عنوان شده نتیجه می شود كه موسیقی مذهبی ما ریشه ای بسیار قوی و پرمایه داشته كه خود عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسمات سوگواری بخصوص مراسم عزاداری محرم شده است. مداحان گذشته ؛ آشنایان به سبك های مختلف آوازی ایرانی ومتناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده اند اما متاسفانه امروزه شاهد آن هستیم كه عدم آگاهی از این دانش گرانبها و ارزشمند مداحی ها را به سمت تقلید از موسیقی هایی كشانده كه با فرهنگ ملی و شیعی ماهم خوانی ندارد. امید است كه آشنایی بیشتر مداحان با موسیقی ارزشمند ایرانی مان بتواند تلفیق متنوعی را از شعرو موسیقی ارائه كند.
حجت اله یگانه
پا نوشت :
۱ - روح‌الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران ،ج۱، ص۳۵۴
۲ - ادوارد براون، تاریخ ادبیات ایران (به نقل از: سرگذشت موسیقی ایران ، ج۱، ص۳۵۴)
۳ – البته این كتاب از نظر اعتبار روایت از درجه بالایی برخوردار نیست برای اطلاع بیشتر به كتاب "حماسه حسینی " نوشته شهید مطهری رجوع شود.
۴ – تورج زاهدی ،نگاهی به جایگاه موسیقی در فرهنگ ایرانی، اسلامی ، مجله بیناب ،شماره ۷
۵ - روح‌الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران ،ج۱، صص ۳۵۵و۳۵۶
۶ - عزیز شعبانی، شناسایی موسیقی ایران (بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۵۴)، ص۲۷
۷- همان، صص ۲۸ـ۲۷
۸- تعزیه هنر بومی پیشرو ایران (تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷(، مقاله‌ی پتر چلكوفسكی، ص۹.
۹- كارگردان شهیر ایرانی و سازنده فیلم " روز واقعه ".
۱۰ -بیضایی بهرام، نمایش در ایران، ص۱۵۲
۱۱- عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من: تاریخ سیاسی و اجتماعی عهد قاجار از آغاز محمدخان تا آخر ناصرالدین شاه (تهران:
پا نوشت :
۱ - روح‌الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران ،ج۱، ص۳۵۴
۲ - ادوارد براون، تاریخ ادبیات ایران (به نقل از: سرگذشت موسیقی ایران ، ج۱، ص۳۵۴)
۳ – البته این كتاب از نظر اعتبار روایت از درجه بالایی برخوردار نیست برای اطلاع بیشتر به كتاب "حماسه حسینی " نوشته شهید مطهری رجوع شود.
۴ – تورج زاهدی ،نگاهی به جایگاه موسیقی در فرهنگ ایرانی، اسلامی ، مجله بیناب ،شماره ۷
۵ - روح‌الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران ،ج۱، صص ۳۵۵و۳۵۶
۶ - عزیز شعبانی، شناسایی موسیقی ایران (بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۵۴)، ص۲۷
۷- همان، صص ۲۸ـ۲۷
۸- تعزیه هنر بومی پیشرو ایران (تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷(، مقاله‌ی پتر چلكوفسكی، ص۹.
۹- كارگردان شهیر ایرانی و سازنده فیلم " روز واقعه ".
۱۰ -بیضایی بهرام، نمایش در ایران، ص۱۵۲
۱۱- عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من: تاریخ سیاسی و اجتماعی عهد قاجار از آغاز محمدخان تا آخر ناصرالدین شاه (تهران:
منبع : هنر و موسیقی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست