مردی که فروهر بود

داریوش و پروانه فروهر در زندگی سیاسی خود آنقدر فعال و پرجنب‌وجوش بودند که خاطرات بسیاری را از خود به جای گذاشته باشند. از همراهی با مصدق و حضور در جبهه ملی تا زندان‌های پیاپی و حل و فصل ماجرای کردستان در سال‌های پس از انقلاب و کاندیداتوری در انتخابات ریاست‌جمهوری. از این‌روی بود که پای خاطرات برخی دوستان و نزدیکان او نشستیم تا هر یک راوی بخشی از زندگی او باشند و فصلی از حیات او را روایت کنند.
● موسوی تبریزی: مخالفت صریح امام با دستگیری فروهر
زمانی که دادستان انقلاب بودم شهید لاجوردی به دلیلی خاص آقای فروهر را دستگیر کرده بود بدون آنکه به من اطلاع دهد. در همین اثنا مرا از بیت امام خواستند و ما خدمت ایشان رسیدیم، وقتی امام آمد دیدم بسیار ناراحت است ایشان فرمودند در جمهوری اسلامی امثال فروهر نباید دستگیر شوند من نیز گفتم هیچ اطلاعی از این جریان نداشتم و همین الان مقدمات آزادی آقای فروهر را فراهم می‌کنم.
آنچه مسلم است آقای فروهر ولایت فقیه را قبول نداشتند اما در چارچوب نظام و قانون بودند و همین پایبندی به قانون کافی بود تا امام دستور آزادی او را صادر کنند. حتی مرحوم بازرگان می‌گفت: من با سفارش خود امام داریوش فروهر را وارد کابینه کردم. از نظر امام خمینی با جریان مخالف تا زمانی که نظم جامعه را برهم نزده است نه تنها نباید برخورد کرد، بلکه می‌توان از آن استفاده کرد و از توانایی‌های آن بهره گرفت. این همان مشی‌علی(ع) است که تا وقتی دشمنانش دست به اسلحه نمی‌بردند او کوچکترین برخوردی را صورت نمی‌داد. دشمنان امام علی از بیت‌المال هم سهم داشتند و صرف دشمنی باعث نمی‌شد این سهم قطع شود. نظر امام خمینی راجع به سازمان مجاهدین نیز همین بود. آنها تا زمانی که خود مبارزات مسلحانه را شروع نکرده بودند آزاد بودند و دستور برخوردی با آنها از سوی هیچ مسوولی صادر نشده بود. خب این برخوردها مقایسه شود با رفتار شنیع کسانی که آقای فروهر و همسرش را به قتل رساندند، آن هم با آن وضعیت اسفبار، عملی وحشیانه و غیرانسانی و غیراسلامی که عاملان آن حتما مریض و بیمار بودند که مرتکب شدند.
● عزت‌الله سحابی: کرد مخالف، خودمختاری کردها
نام فروهر را بیشتر همراه با حزب ملت ایران شنیده بودم، پیش از این نیز همراهان مصدق می‌گفتند فروهر و احمد توانگر تنها افرادی بودند که در روز کودتا در دفتر مرحوم مصدق بودند و زمانی که دفتر در حال تخریب بوده است او را به بیرون برده‌اند تا آسیبی متوجه مرحوم مصدق نشود. من با مرحوم فروهر از سال ۳۳ از نزدیک آشنا شدم، وقتی او را بازداشت کردند چنان روحیه‌ای داشت که همه زندانیان را به وجد می‌آورد. آن زمان سرهنگ امجدی یکی از معاونان ساواک بود. اینطور معروف شده بود که مرحوم فروهر در زندان به او چک زده است. بدون آنکه هراسی در دل راه دهد. روحیه بسیار قوی او در زندان الگویی برای سایر زندانیان بود. از آن تاریخ به بعد هر چه یادم هست رشادت و مردانگی فروهر است. او هیچ‌گاه خانه‌نشین نشد و همیشه در صحنه باقی ماند تا آنکه او را از بین بردند.
یکی دیگر از خاطرات من با داریوش فروهر بازمی‌گردد به سال ۵۸ و مساله کردستان. ایشان تلاش و سعی‌اش بر این بود تا این مشکل به بهترین شکل ممکن حل شود. او از یک طرف به کردها اهمیت می‌داد و مشکلات آنها را جدی پیگیری می‌کرد از سویی دیگر تاکید فراوانی بر روی منافع ملی داشت و شدیدا مخالف بحث‌های جدایی‌طلبی و خودمختاری‌ کردها بود.
● عمویی: مخالف توده و مدافع انصاف
ویژگی بارز اخلاقی مرحوم داریوش فروهر آزادگی او بود. او در مقام یک پان‌ایرانیسم از گذشته و سال‌های پیش از کودتای ۲۸ مرداد مخالف حزب توده بود و در این زمینه تندی‌های مخصوص به خودش را داشت. اما سالیان بعد وقتی من به زندان افتادم و نماینده ویژه کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل به دیدار من آمد و وعده دادگاه دوم را داد، مرحوم فروهر پیغام داد که مرا به عنوان وکیل مدافع انتخاب کن و قول می‌دهم از موضع یک مارکسیست از تو دفاع کنم؛ این در حالی بود که او تفکرات ملی‌گرایانه داشت و به شدت مخالفت حزب توده بود. بگذریم از اینکه چنین دادگاهی برگزار نشد. ولی پس از آزادی، او و همسرش جزو اولین کسانی بودند که به دیدن من آمدند و من هیچ‌گاه خاطرات آن ملاقات را فراموش نمی‌کنم.
● لطف‌الله میثمی: عبادت داریوش مایه تعجب کمونیست‌‌ها
من از دوران زندان خاطرم هست که اخلاق داریوش بر روی زندانبان‌هایش نیز موثر بود. یکبار او را به زندان قزل‌قلعه برده بودند، رئیس زندان آن زمان «ساقی» بود. وقتی داریوش را بازداشت کرده بودند از کلتی که او معمولا زیر کتف داشت مطلع نشده بودند و بازرسان نتوانسته بودند آن را پیدا کنند اما داریوش خود آن اسلحه را تحویل ساقی داد و ساقی تحت تاثیر این رفتار لوطی‌منشانه داریوش قرار گرفت تا حدی که وقتی داریوش در انفرادی هم بود برای او روزنامه می‌برد و به او رسیدگی می‌کرد. داریوش نیز آن روزنامه‌ها را در سطل زباله می‌انداخت تا زمانی که ما می‌خواستیم برای وضو به آن سمت برویم آن را برداریم و از آن استفاده کنیم.
عبادات و پایبندی‌های دینی و مذهبی داریوش نیز چشمگیر و مشهود بود به طوری که مارکسیست‌های زندان هم از این اخلاق او صحبت می‌کردند و تعجب می‌کردند چطور فردی که دغدغه‌های ملی دارد تا این حد مذهبی است و اهل عبادت.
یکی دیگر از خاطرات ماندگار داریوش، مقاومت سرسختانه او در برابر جدایی‌ بحرین از ایران در سال ۴۸ و ۴۹ بود. او سرسختانه در برابر این جدایی مقابله کرد که نتیجه آن هم زندان و اسارت بود.
● هاشم صباغیان: رفاقت در حل مساله کردستان
بیشترین همراهی من با مرحوم فروهر مربوط به حل مساله کردستان است. برخلاف برخی اقوال ما با ایشان مشکل خاصی نداشتیم با اینکه ایشان خود یک کرد بودند و اساسا به همین دلیل در این تیم حضور داشتند. ما همیشه پیش از مذاکره با گروه کردها مسائل را میان خودمان مطرح می‌کردیم و یک نظر مشخص که برآمده از نظر جمع بود اعلام می‌کردیم. ضمن آنکه هر زمان از مذاکرات بازمی‌گشتیم نتیجه آن را به رهبر انقلاب ارائه می‌دادیم. در مجموع در تیم ما همواره یک اتفاق نظر کلی وجود داشت که باعث می‌شد مذاکرات ما با کردها منسجم باشد.
از پیش از انقلاب نیز از مرحوم فروهر یادم هست که او در مبارزه بسیار جسور بود و بدون هیچ ترس و واهمه‌ای به استقبال خطر می‌رفت. در همین زمینه خاطرم هست در مراسم تشییع جنازه دکتر نجات‌‌اللهی از خیابان کارگر به سمت میدان انقلاب در حرکت بودیم تا اینکه در میدان انقلاب اعلام کردند اگر جلوتر بیایید شلیک می‌کنیم، اولین کسی که از جمع جلو آمد مرحوم فروهر بود. دقیقا یادم هست نفس‌ها در سینه حبس شده بود او دستانش را باز کرده بود و می‌گفت اگر قرار است شلیک کنید اول باید مرا بزنید. او نیروی عجیبی داشت و در مبارزه، با اعتقاد راسخ شرکت می‌کرد.
● معین‌فر: مخالف حذف شیر و خورشید
داریوش اصرار خاصی به حفظ میراث‌های فرهنگی و ملی داشت و از اینکه پس از انقلاب به گمان مبارزه با رژیم پهلوی و بقایای شاهنشاهی، تاریخ و گذشته ایران‌زمین به چالش کشیده می‌شد، در رنج بود.
بی‌احترامی‌ای که بعضی به شعرا و مفاخر ایران می‌کردند تا جایی که شخص مشهور نادان و غافلی اساعه ادب به ساحت حکیم فردوسی جایز و با بسیج عده‌‌ای متعصب، قصد طوس کرده و درصدد تخریب آرامگاه وی برآمده بود، او را سخت خشمناک ساخته بود.
خاطره‌ای که از وی به یاد دارم پافشاری‌ای بود که برای جلوگیری از حذف علامت شیر و خورشید در پرچم ایران داشت. علامتی که به خاندان پهلوی ارتباط ندارد؛ شیری که در گذشته بر درفش ایران زمین بود و حتی سعدی و مولوی هم از آن سخن گفته بودند. سعدی گوید:
ز سایه علم شیر پیکرت نه عجب
که لرزه بر تن شیران فتد چو شیر علم
و مولوی گوید:
ما همه شیرانیم و شیران علم
حمله‌مان از باد باشد دم به دم
حمله‌‌مان از باد و ناپیداست باد
جان فدای آن که ناپیداست باد
شادروان داریوش فروهر مجموعه کاملی تهیه کرد که اثبات‌‌کننده این بود که شیر و خورشید و شکلی که در پنجه راست شیر یک شمشیر است و بر پشت او خورشیدی درخشد از قدیم نشان رسمی ایران بوده است و حصر آن حصر یک میراث ملی و فرهنگی است. داریوش که مخالفتی با آرم جمهوری اسلامی نداشت حفظ شیر و خورشید را لازم و فقط حذف تاج روی آن را ضروری می‌دانست. او این دیدگاه را در جمع وزیران دولت موقت مطرح کرد و بالاخره در جلسه‌ای که به اتفاق او و چند تن دیگر از وزیران در حضور رهبر فقید انقلاب در قم داشتیم شاهد توضیحات وی و ارایه نقش‌های قدیمی پرچم ایران و پافشاری‌های بسیار داریوش بودیم که البته با توجه به جو روز مقبول نیفتاد.
● شاه‌حسینی: پروانه، شیرزنی معتقد به اسلام و ایران
داریوش فروهر در زندان با پسر آیت‌الله خمینی هم‌بند بود و وقتی ایشان آزاد شده بود و به کربلا رفته بود بسیار سفارش داریوش را به پدر کرده بود. از این رو آقای خمینی احترام فراوانی برای او قائل بودند و بارها از داریوش مشاوره می‌گرفتند. شخصا معتقدم کثرت احترام خانواده آقای خمینی به داریوش فروهر بخشی از دلایل مرگ او بود.
من بسیار با داریوش نزدیک بودم. از زمان تحصیل در مدرسه ایرانشهر گرفته تا ایام ملی شدن صنعت نفت و حتی سه روز پیش از شهادتش همواره با هم بودیم و در کنار هم فعالیت‌‌های اقتصادی‌ای نیز داشتیم. در همین راستا قراری با او داشتم و طبق قرار به منزل ایشان رفتم اما هر چه زنگ زدم کسی در را باز نکرد تا اینکه فردا عصر با من تماس گرفتند و گفتند داریوش در منزلش به قتل رسیده است. او در راه اعتقاداتش از هیچ چیز مضایقه نمی‌کرد. داریوش زندگی متملوانه‌ای نداشت اما درآمد محدود همان کارهای اقتصادی‌ای که در منطقه کرج با هم انجام می‌دادیم را هم خرج اعتقادات و اهداف ایران‌دوستانه‌اش می‌کرد. پدر داریوش فروهر سرهنگ صادق درویش نیز از افسران ملی‌گرا بود که بسیار مورد احترام نظامی‌‌های آن زمان بود. خاطرم هست یکبار که ما دو تا را دستگیر کردند در زندان سپهبد، بختیار به او گفت: «تو پدرت هم هیچ انعطافی نداشت، شما مگر نمی‌خواهید ایرانی آباد داشته باشیم خب باید شاهی باشد تا این ایران باقی بماند.» داریوش در پاسخ او گفت که آزادی انسان‌ها برای ما مهم‌تر و محترم‌تر از آن است که چه کسی حاکم باشد. او صاحب اندیشه‌ای بود که از مکتب علی(ع) وام گرفته بود.
پروانه نیز در کنار داریوش زندگی پرفراز و نشیبی داشت. او از شهریور ۲۰ به بعد جذب نوشته‌های ناسیونالیستی داریوش شده بود و از همان زمان مشتاق اندیشه‌‌های مرحوم فروهر بود تا جایی که می‌گفت: «من با اندیشه‌های ایران‌دوستی داریوش ازدواج کردم و با همان اندیشه‌‌ها هم می‌میرم.» او معتقد بود از ایران باید با خون حمایت کرد و باید آن را بیشتر از جان دوست داشت. پروانه در زندگی داریوش بسیار موثر بود. او بسیار کم‌توقع و پرکار بود. یکبار مرحوم دکتر صدیقی به او گفت تو شیرمردی هستی که در راه کشور و وطن خدمت می‌کنی و او در پاسخ گفت استاد اجازه دهید من یک شیرزن باشم و خدمت کنم.
پروانه نیز مانند داریوش کاملا معتقد به اصول دینی و اسلامی بود. به یاد می‌آورم زمان تولد پرستو، داریوش متواری بود و من پیگیر کارهای او بودم. وقتی وارد بیمارستان شدم و پرستو را بغل کردم، پروانه به من گفت شاه‌حسینی تمام کارهایی که مسلمانان برای نوزاد انجام می‌دهند، انجام بده که من نیز در گوش پروانه اذان و اقامه را خواندم.

حسین سخنور

منبع : شهروند امروز