الیاده در ایران

بر این پایه، اوج گیری روانكاوی فرویدی و پیدایی مكتب پدیدارشناسی هوسرل و بعدها شكل گیری جریانهای ساختارگرایی، پساساختارگرایی و پسامدرنیسم در ابعاد گوناگون فكری و اجتماعی، نشان از یك بحران ژرف معرفتی در اندیشه غرب داشت. الیاده نیز در چنین شرایطی به سر می برد. به همین دلیل روش دین شناختی وی هم در نوع نگاه و هم پشتوانه فلسفی، متفاوت از روش گذشتگان خود بود؛ بدین معنا كه وی با فاصله گیری از نگاه تكاملی مكتب انسان شناسی انگلیسی و فرانسوی (برول) و پیش فرض های ناشی از آن به بررسی نمودهای دینی و اسطوره ای پرداخت. البته جنبه ای دیگر از نگاه الیاده به علاقه و طرفداری وی از جریان موسوم به سنت گرایی (Traditionalism) برمی گردد. جریانی كه از میانه های سده نوزدهم به بعد توسط رنه گنون آغاز شد و آنگاه به دست افرادی چون فریتهوف شوون، كوماراسوامی، تیتوس بوكهارت، آلدوس هاكسلی و امروزه سید حسین نصر، هیوستن اسمیت، جاكوب نیدلهایم و دیگران به اوج خود رسیده است. به طور كلی این جریان تا حدی فلسفی معتقد بود كه در دوران مدرن با غلبه ابعاد كمیت پذیر بر روابط و مسائل انسانی، ابعاد كیفی زندگی انسان كه در سنت های بزرگ دینی گذشته وجود داشت، به غفلت سپرده شده است. از این رو باید در عرصه نظر، به آنها بازگشت.
در ایران نیز، در آغاز، شاید به دلیل رواج مكاتب تكاملی به خصوص آرای داروین، آگوست كنت و آنگاه به ویژه غلبه ماركسیسم، كتابهایی كه در باب بررسی دین و اسطوره نگاشته می شد، بیشتر از خصلتی تكامل گرایانه برخوردار بود. به گونه ای كه حتی در برخی از گفتمان های دینی معاصر از «دین علمی» یا «دین علمی شده» سخن می رفت. گو این كه پیش از پیدایی «علم» دین غیرعلمی بوده و امروزه باید دین را علمی كرد و به همین دلیل برخی به دنبال توجیهاتی علمی _ حتی از نوع زیست شناختی، فیزیكی و... - در متون مقدس برمی آمدند. البته این جریان تا حد زیادی زیر تأثیر گفتمان ماركسیستی بود. گفتمان ماركسیستی از نوع ایرانی آن، با توجه به رهیافت تكاملی بر این اعتقاد بود كه اشكال فرهنگی گذشته متعلق به زیربنای اقتصادی گذشته اند و اكنون باید همراه با دگرگونی زیربنای اقتصادی جدید مناسبات اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن نیز تغییر یابد. این مسئله برخی از گفتمان های دینی رایج را كه از یك سو نمی خواستند دست از اعتقاداتشان فروبشویند، واداشت تا به الگوگیری از این دیدگاه تكاملی علم گرای ماركسیستی بپردازند، اما مطرح شدن آرای الیاده به خصوص از دهه های چهل به بعد از طریق ترجمه برخی از مقاله های وی (توسط جلال ستاری) در برخی مجله های آن زمان و آنگاه اوج گیری ترجمه دسته ای از كتاب های مهم وی در سال های پس از انقلاب روزنه ای تازه و متفاوت به پدیده دین و اسطوره گشود. برای مثال می توان ترجمه این كتاب ها را از الیاده در ایران نام برد: «چشم انداز اسطوره» (ستاری، ۱۳۶۲)، «اسطوره بازگشت جاودانه» (بهمن سركاراتی، ۱۳۶۵)، «آیین ها و نمادهای آشناسازی» (نصرالله زنگویی، ۱۳۶۸)، «رساله در تاریخ ادیان» (ستاری، ۱۳۷۲)، «دین پژوهی» ترجمه دوازده مقاله از دانشنامه دین به سرویراستاری الیاده (بهاء الدین خرمشاهی، ۱۳۷۲)، هفت گفتار نخست «آیین گنوسی و مانوی» برگرفته از مجموعه هفده جلدی دانشنامه دین به سرویراستاری الیاده (ابوالقاسم اسماعیل پور، ۱۳۷۳)، «اسطوره، رؤیا و راز» (رؤیا منجم، ۱۳۷۴)، «مقدس و نامقدس» (نصرالله زنگویی، ۱۳۷۵)، ترجمه دیگری از این كتاب توسط «بهزاد سالكی» در دست است، «آیین و اسطوره در تئاتر» (مجموعه مقالاتی از الیاده، ژان ژنه، آرتو، ترجمه جلال ستاری)، «اسطوره و رمز در اندیشه الیاده» (ستاری، ۱۳۸۱) جلد ششم از مجموعه جهان اسطوره شناسی، جلد سوم جهان اسطوره شناسی با مجموعه مقاله هایی از الیاده، كریستیوا، كرینی (جلال ستاری، ۱۳۷۸)، «تفسیرگرایی تأویلی» (محمود تقی زاده داوری)، «از جادو درمانگران تا اسلام» (مانی صالحی علامه، ۱۳۸۲)، جلد اول «متون مقدس بنیادین از سراسر جهان» (مانی صالحی علامه، ۱۳۸۴).
با نگاه به این كتاب ها و دیگر مقاله هایی كه درباره یا از الیاده در برخی از مطبوعات و مجله ها به چاپ رسیده كه برشمردن آنها از حوصله این مختصر بیرون است، می توان به طور خلاصه دستاوردهای اندیشه الیاده را در حوزه دین شناختی و اسطوره شناختی این گونه برشمارد:
۱- پرهیز از نگاه تكامل گرایانه تاریخی و تك خطی به نمودهای دینی و اسطوره ای.
۲- درپی مورد نخست، پرهیز از پیش داوری های گوناگون علمی اعم از حوزه علوم انسانی و علوم تجربی درباره دین و اجتناب از تحمیل معناهای از پیش اندیشیده و ارزشی بر آن.
۳- نگاه گسترده و شامل به نمودهای دینی و آگاهی از این نكته كه حتی اگر یك مورد خاص دینی و اسطوره ای از نگاه ما به دور مانده باشد، پژوهش ما ناقص باقی می ماند.
۴- دین و به ویژه اسطوره تنها منحصر به عصرهای گذشته زندگی انسان نیست و این پندار كه با ورود آدمی به عصر جدید اسطوره كنار گذاشته شده، از بن نادرست است. بر این اساس می توان پی اسطوره را حتی در عقلانی ترین و عرفی ترین دستاوردهای بشری سراغ گرفت.
۵- نقد بازتابنده (reflexive) كه حتی امروزه در انسانشناسی فرهنگی طرفداران جدی دارد. شاید بتوان الیاده را پیشگام این نقد در حوزه دین شناسی دانست. بدین منظور كه هر پژوهشی تابعی از ذهنیت پژوهشگر است و نتایج به دست آمده از هر پژوهش را باید نسبی گرفت. الیاده با روش پدیدارشناسی نشان داد كه اسطوره جدای از ذهنیت انسان های مدرن، برای باورمندان به آن حقیقت دارد. اگرچه برای یك فرد مدرن غیرحقیقی جلوه كند. ازاین رو پژوهشگر اسطوره باید خود را در جای اسطوره باور بگذارد.
۶- براساس مورد پیشین، آگاهی به این نكته كه اسطوره امری جدا از دین نیست. اسطوره جنبه رمزی و روایت های رازآمیز موجود در دین است.
۷- تكاپوی برخی از اندیشمندان ایرانی فعال در حوزه های دین شناختی و اسطوره شناختی در تحلیل قصه های دینی از این منظر و به طوركلی توجه برخی از جریان های روشنفكری دینی به آن؛
۸- این دیدگاه الیاده كه در بررسی مجموعه اساطیر یك ملت، باید هسته اصلی آن را یافت، یكی از مهم ترین دستاوردهای وی است. از این منظر، هر ملت دارای یك اسطوره اصلی است كه اسطوره های بعدی گرداگرد آن تنیده می شوند. بر این اساس، امروزه در ایران درمیان بسیاری از پژوهندگان پهنه اسطوره های ایرانی این دیدگاه در مقایسه با دیدگاه های دیگر اسطوره شناختی رایج شده است.
حیدر طاهری

منبع : روزنامه ایران