مشکلات پس از تحویل در پروتزهای متحرک و بررسی علل: تشخیص و درمان

● مقدمه
طی سی سال گذشته شیوع بی ‌دندانی در جوامع مختلف رو به كاهش بوده است (۱) به طوری كه در انگلستان جمعیت بی‌دندان از ۳۰% در سال ۱۹۷۸ به ۲۱% در سال ۱۹۸۹ و در ایالات متحده در مطالعهٔ مشابهی ۴۱% افراد بالای ۶۵ سال طی سال ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶ بی‌دندان بوده‌اند.(۲)
Winkler در سال ۱۹۷۷ گزارش كرد كه تقریباً ۵۰% از جمعیت۶/۲۲ میلیون نفری بی‌دندان آمریكایی در سنین بالای ۶۵ سال هستند،(۳) با این وجود، علی رغم كاهش درصد جمعیت افراد بالغ بی‌دندان، به علت افزایش روزافزون جمعیت جهان در مجموع تعداد افراد بی‌دندان كه نیازمند دریافت پروتز می‌باشند روز به روز افزایش می‌یابد. (۴)، این مطلب لزوم آگاهی دندانپزشكان از اصول ساخت و نگهداری پروتز را بیش از پیش آشكار می‌كند. دندانپزشك موظف است كه تشخیص و درمان درستی را هنگام ساخت پروتز متحرك به كار ببرد.(۵)، به طوری كه تمام جوانب از جمله حالات فیزیولوژیك، آناتومیك و روحی هر بیمار را همزمان با در نظر داشتن موقعیت سلامت پزشكی او در نظر گیرد. پس از تشخیص درست و طرح درمان مناسب، دندانپزشك باید از دقت عملیات لابراتواری نیز مطمئن گردد.(۵)
علی‌رغم چنین توجهاتی هنوز بسیاری از دندانپزشكان با بیمارانی مواجه می‌شوند كه با وجود رعایت تمام موارد مورد نیاز با پروتز خود دچار مشكل بوده و قادر به استفاده مناسب از پروتز خود نمی‌باشند.
در حین و یا پس از تحویل پروتز طیف وسیعی از مشكلات رفتاری دیده می‌شود.(۶-۱۸)، بیمارانی كه به راحتی با پروتز خود تطابق یافته و پس از تحویل تنها یك یا دو جلسه برای تصحیحهای كوچك مراجعه می‌كنند در یك طرف و در سوی دیگر بیمارانی كه پای ثابت مطب بوده و در فواصل زمانی كوتاه مكرراً برای رفع مشكل خود مراجعه می‌نمایند كه در این وضعیت دندانپزشك ممكن است به علت عدم درك مشكل، بیمار را به سایر متخصصان ارجاع دهد.(۱۹)، البته ایجاد یك رابطه خوب بین دندانپزشك و بیمار در مراحل اولیه درمان می‌تواند بسیار كمك كننده باشد به طوری كه رفتار بیمار نسبت به پزشك و تخصص او می‌تواند نشان‌دهندهٔ سطح پذیرش بیمار باشد. Silverman (۲۰)، Levin (۲۱) و Sandesman (۲۲) نشان دادند كه بررسی نحوهٔ نگرش Self estimate)) بیمار به خود در پیش‌بینی پذیرش او مفید است و این رابطه خوب در تمام مراحل درمان بخصوص هنگام تحویل اهمیت ویژه‌ای دارد (۲۳-۲۴).
قطعاً مشكلات بیماران با پروتز خود پس از تحویل آغاز می‌شود كه می‌تواند موقتی بوده و پس از مدتی رفع شود و یا به حدی جدی باشد كه بیمار قادر به تحمل نبوده و منجر به عدم استفاده وی از پروتز گردد.(۵)، از این‌رو دندانپزشك لازم است كه این مشكلات را تشخیص داده و راه‌ كارهای برخورد و درمان آنها را بداند.
مشكلات همراه با پروتزهای متحرك می‌تواند ناشی از خطاهای مراحل تشخیص و طرح درمان و یا خطاهای مكانیكی از جمله طراحی غلط پروتز و یا انتخاب مواد نامناسب باشد.(۲۵)، همچنین ممكن است مسائلی در ارتباط با وضعیت روحی - جسمی بیمار وجود داشته باشد كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم منجر به عدم پذیرش پروتز توسط بیمار شود.(۲۶)
بسیاری از محققان (۲۷-۲۹) به طور اكید توصیه كرده‌اند كه تنها زمانی باید پروتز ساخته شود كه دهان در سلامت كامل باشد، البته استثنائات این حالت در مواقع ساخت پروتز فوری و انتقالی ( (Transitionalدر درمان كوتاه مدت بیماران مسن است كه عدم توجه به این نكته می‌تواند مشكلات فراوانی هنگام و پس از تحویل پروتز ایجاد كند. البته اهمیت روشهای قالب‌گیری و طراحی مناسب پروتز نیز نباید نادیده گرفته شود.
مشكلات پس از تحویل پروتز‌های متحرك می‌تواند به صورت مشكلات كوتاه‌مدت و درازمدت باشد.(۲۵)در این مقاله شایعترین مشكلات پس از تحویل پروتزهای متحرك همراه با علت، تشخیص، درمان و چگونگی جلوگیری از بروز آن بیان می‌شود.
● روش بررسی
نحوه جمع‌آوری اطلاعات بدین صورت بود که کلمات کلیدی Post insertion problem, Partial removable denture,: Complete denture در سایت Pubmed جستجو شد و از بین مقالات جستجو شده از سال ۱۹۴۹- ۲۰۰۵ مقالات مرتبط همراه با جستجوی دستی در کتب و گزارشهای سازمانهای بهداشتی گردآوری شد.
● یافته‌ها
این مشكلات به عوامل متعددی بستگی دارد كه برای سهولت این عوامل به ترتیب زیر گروه‌بندی می‌گردد:
۱) مشكلات نشست پروتز
۲) درد و ناراحتی
۳) لقی
۴) مشكلات فانكشنال
۵) مشكلات ظاهری
۶) مشكلات متفرقه
در هر كدام از گروههای فوق علت، تشخیص، درمان و نكات مهم در جلوگیری از آن ذكر می‌گردد.
قابل ذكر است كه مشكلات بیان شده به طور كلی در پروتزهای متحرك كامل و پارسیل و به صورت مشترك بیان می‌شود و در صورتی كه مشكل تنها به پروتز پارسیل محدود باشد، ذكر می گردد.
۱-) مشكلات نشست پروتز
این مشكل در پروتزهای پارسیل بیشتر از پروتزهای كامل رخ می‌دهد و می‌تواند حین قراردهی اولیه پروتز و یا مدتی پس از استفاده از آن اتفاق بیفتد و ممكن است همراه با درد و ناراحتی باشد.
در مشكل نشست، حین قراردهی اولیه پروتز علل مختلفی ذكر می‌شود که شامل این موارد می باشد: تلاش برای قرار دادن دنچر فرد دیگر در دهان بیمار - خطای لابراتواری شامل دیستورشن (Distortion) بازوهای فریم ورک پروتز پارسیل و یا آسیب به کست حین عملیات لابراتواری و بلاک اوت (Block out) ناکافی اندرکات (Undercut) و عدم وجود مسیر نشست کافی در پروتز پارسیل - لقی دندان بیمار - عدم حذف اینترفرانس‌ها و درگیر شدن ماده قالب‌گیری در اندرکات و پارگی و تغییر شکل ماده و یا تکنیک قالب‌گیری ضعیف که با بررسی تطابق پروتز روی کست و دهان بیمار و در صورت لزوم قالب‌گیری مجدد تصحیح می‌شود و یا ناتوانی بیمار به دلیل پیچیدگی طرح پروتز پارسیل و مشخص نبودن مسیر نشست پروتز که با آموزش روی مدل‌های مشابه و طراحی مناسب پروتز رفع می‌شود. (۱۳، ۲۴، ۲۹)
گاهی ممكن است در زمان قراردهی اولیه پروتز مشكلی با نشست آن وجود نداشته باشد ولی بیمار پس از گذشت زمانی مراجعه كرده و از مشكل نشست پروتز خود شكایت می‌كند. در این حالت سه علت اصلی برای بروز این مسئله وجود دارد كه می تواند به علت خطای طراحی - استفاده نادرست بیمار از پروتز حین گذاشت و برداشت ویا سفت کردن پروتز توسط بیمار باشد که با آموزش صحیح بیمار و در صورت تغییر شکل بازو با قالب‌گیری مجدد آن را تصحیح کرد. در موارد تغییر وضعیت دهان از جمله ترمیم دندانهای پایه پروتز پارسیل یا دندانهای قوس مقابل نیز ممکن است در نشست پروتز مشکل ایجاد شود که با جایگزین کردن بازوها و یا تعویض پروتز همراه با طراحی دقیق می‌توان مشکل را برطرف کرد.(۲۹)
۲) درد و ناراحتی
بسیاری از بیماران در مدت زمانی كه می‌تواند تا چندین روز طول بكشد و پس از تحویل پروتز، دچار مشكلات و ناراحتیهایی می‌شوند كه اغلب این بیماران به سرعت و طی مدت زمان كوتاهی با این وضعیت تطابق یافته و به راحتی نسبی دست می‌یابند(۲۴)، البته برخی بیماران ممكن است علی رغم رضایت اولیه، پس از تحویل پروتز، به دلیل تغییرات سیستمیك یا داخل دهانی دچار مشكلات، ناراحتی و درد گردند. از جمله این مشکلات شامل افزایش ترشح بزاق که اغلب طی ۷۲ ساعت اولیه پس از قرارگیری در دهان رخ می‌دهد(۳۰) و با گذشت زمان رفع می‌شود. درد غیراختصاصی که اغلب به علت فشار روی زایده زایگوماتیک و یا وسیع بودن بودر دیستوباکال پروتز فک بالا می‌باشد که لمس ناحیه زایگوما و بررسی هر گونه جداشدگی پروتز طی حرکات فک پایین قابل تشخیص است.(۳۱)، درد در ناحیه خلفی كام به علت عمیق بودن سد خلفی است و باعث درد در ناحیه کام و گلو و مشکل بلع می‌شود البته درد در خلف پروتز فک بالا حین باز کردن دهان به علت ضخیم بودن فلنج دیستوباکال و تداخل با زایده کرونویید است.(۲۵)
درد در نقاط دور از پروتز پارسیل (۲۴) می‌تواند به علت ترامای ناشی از برخورد نوک بازوی پروتز پارسیل با مخاط باشد که با تغییر محل نوک بازو می‌تواند رفع شود. درد در دندانهای پایه پروتز پارسیل (۲۴) اغلب به علت مشکلات اندو با پریو و یا فعال بودن بیش از حد بازوهای پروتز و نیروهای زیاد به دندانها می‌باشد. گاز گرفتگی گونه (۲۵، ۲۹، ۳۲) مشکل دیگری است که به علل مختلف رخ می‌دهد از جمله بازسازی نادرست عرض فانکشنال سالکوس اورلپ افقی ناکافی (کمتر از دو میلی‌متر که با گرد کردن کاسب‌های باکال فک پایین قابل رفع است) فاصله کمتر از ۳-۴ میلی‌متر بین بیس‌های پروتزهای فک بالا و پایین و یا کاسپ‌های باکال تیز که با گرد کردن آن قابل تصحیح است. گاز گرفتگی لب نیز به علت حمایت ناکافی لب یا همپوشانی افقی ناکافی ناحیه قدامی رخ می‌دهد.(۳۲)
مشکل نه چندان شایع دیگر احساس سوزش یا درد در لب پایین به علت فشار روی سوراخ چانه‌ای (۳۲-۳۳) و سوزش لب بالا و اطراف بینی به علت فشار روی عصب نازوپالاتن در ناحیه سوراخ انسیزیو می‌باشد که در ریج‌های با تحلیل بسیار شدید مشاهده می‌شود و با ریلیف ناحیه درد تا حد زیادی کاهش می‌یابد.(۳۲،۳۶) شکایت بیماران از گلودرد می‌تواند به علت گسترش زیاد پروتز به کام نرم - هامولار ناچ - دیستوباکال پروتز فک بالاو دیستولینگوال پروتز فک پایین یا رافه تریگو مندیبولار باشد که با تصحیح و تنظیم پروتز رفع می‌شود.(۳۷-۳۸) قرمزی زبان به علت کمبود ویتامین B۱۲ و فولات و یا قرمزی بدون درد در مخاط پروتز فک بالا به علت استوماتیت ناشی از پروتز نامناسب و عفونت کاندیدایی و نقص آهن و فولات (که با مواد بهبود دهنده نسجی و یا ساخت پروتز مناسب همراه با تجویز ضدقارچ و مکملها بهبود می‌یابد) و یا آلرژی بیمار به مونومر آزاد آکریل (که با کنترل سیکل حرارتی آکریل و یا رزین‌های پلی کربنات کاهش می‌یابد) ضایعات اصطکاکی ناشی از خشکی دهان و زخمهای هرپتی فرم و حساسیت عضلات و کلیک به علت MPDS نیز از موارد با شیوع کمتر است.(۳۲،۳۹)، البته این مشكلات طیف بسیار وسیعی دارد .
۳) لقی (شل شدگی):
لقی پروتزها اغلب به صورت افتادن یا حركت ( Rocking) پروتز فك بالا و یا بلندشدگی و حركت پروتز فك پایین و به ندرت به صورت احساس بزرگی پروتز در دهان گزارش می‌شود. به بیان ساده‌تر، گیر و ثبات می‌تواند به ترازویی تشبیه شود كه در یك سمت نیروهای نگهدارنده و در سمت دیگر نیروهای جا به جا كننده قرار دارد. اگر هر یك از این نیروها بر دیگری غلبه كند باعث بی‌ثباتی و لقی پروتز می‌شود. در این وضعیت، بیمار یا توانایی بیمار برای تطابق با پروتز به عنوان نقطه اتكا و فولكروم این ترازو در نظر گرفته می‌شود. البته باید توجه داشت كه در گیر و ثبات پروتز، توانایی تطابق بیمار نقش بسیار مهمی دارد.
اغلب شكایت بیماران از لقی، مربوط به پروتز فك پایین است چون سطح پوششی و حمایت ‌كنندهٔ كمتری در فك پایین نسبت به فك بالا وجود دارد؛ با این وجود این مشكل می‌تواند در هر یك از پروتزهای فك بالا و پایین حین قراردهی پروتز در دهان، هنگام باز كردن وسیع دهان، حین صحبت كردن، هنگام غذا خــوردن و یا در زمانهای مختلف رخ دهد.
گیر کم پروتز هنگام قراردهی آن در دهان می‌تواند به علت تغییر مایعات و کانتورهای نسجی پس از قالب‌گیری باشد که با بررسی بهبود گیر پس از گذشت پنج دقیقه گاز گرفتن بیمار روی رول پنبه مشخص می‌شود و پروتز نیاز به ریلاین خواهد داشت.(۲۴) مشکلات سیل کامی- خلفی یکی از مهمترین نکات قابل توجه درپروتزهای فک بالا می‌باشد که با قرار گرفتن سیل روی بافت بدون جا به جایی (کوتاهی بورد خلفی) یا روی نسوج متحرک (بلند بودن بوردر خلفی) و یا حتی عمق ناکافی یا زیاد سیل کامی - خلفی ایجاد می‌شود.(۳۲، ۳۶-۳۷) دهان خشک در اثر مصرف الکل، پرتو درمانی، دارودرمانی یا بیماری (۳۰، ۳۸-۳۹) نیز می‌تواند باعث لقی پروتزها شود که مشکل با جایگزینهای بزاقی بهبود می‌یابد.باز شدن ناکافی فرنوم‌ها که با بررسی جداشدگی پروتز طی حرکات فانکشنال خاص گونه یا زبان بیمار و استفاده از PIP (Pressure Indicator Paste) تشخیص داده شده و رفع می‌شود.(۳۱)، کوتاه بودن یا نازک بودن بوردر باکالی خلفی پروتز فک بالا جهت پر کردن وستیبول باکال نیز می‌تواند باعث کاهش گیر شود که با بررسی چشمی و بررسی ضخامت آلژینات قرار داده شده در محل، تشخیص داده می‌شود، همچنین کوتاه بودن فلنج لبیال یا بریدگی زیاد فضای فرنوم لبیال پروتز فک بالا که با افتادن پروتز طی لبخند وسیع بیمار مشخص می‌شود(۴۰) و گسترش ناکافی فلنج لبیال و باکال فک پایین که با حرکت لب و گونه به بیرون و طرفین و مشاهده فضا بین بوردر و موکوباکال فولد یا گونه قابل تشخیص است نیز از عوامل موثر در کاهش گیر است و با بوردر مولد با مودلینگ پلاستیک و جایگزینی آن با رزین قابل تصحیح است.(۲۴)، پهن یا بلند بودن بوردرهای لبیال یا باکال پروتز فک پایین نیز با مشاهده هر گونه بلند شدگی پروتز حین کشیدن لبها و گونه‌ها به بالا تشخیص داده می‌شود می‌تواند با استفاده از PIP برطرف شود.(۵، ۲۴، ۳۲)، از دیگر عوامل موثر در کاهش گیر پروتز می‌تواند غیردقیق بودن بیس پروتز به علت قالب‌گیری نادرست یاWarpage پروتز باشد که با قراردهی آلژینات رقیق در پروتز و مشاهده ضخامت زیاد آلژینات تطابق نامناسب پروتز مشخص شده و در این حالت نیاز به ریلاین وجود دارد.(۲۴-۲۵)، فقدان الاستیسیتی نسوج گونه به علت کهولت، اسکلرودرما یا فیبروز مخاط نیز در مواردی می‌تواند باعث کاهش گیر پروتز گردد.(۵،۲۵)
در هنگام قراردهی پروتز فک پایین باید به کانتور سطوح پرداخت شده توجه کرد تا بتوان از فیبرهای تحتانی عضله بوکسیناتور و زبان برای بهبود گیر استفاده کرد(۳۲) اگر چه کاهش کنترل عصبی دراثرکهولت یا بیماری، توانایی کنترل زبان و لب و تونوسیتی عضلات صورت را کاهش می‌دهد. همچنین باید توجه شود که کاسپ های لینگوال دندانهای خلفی پروتز فک پایین در محدوده اتصال لینگوال و باکال رترومولر پد تا نقطه تماس مزیالی کانین قرار گیرد.(۷،۳۲)
گسترش یا ضخامت زیاد ناحیه دیستولینگوال پروتز فک پایین یکی دیگر از موارد موثر در کاهش گیر است که با مشاهده بلندشدگی پروتز حین خارج کردن زبان بیمار از دهان مشخص می‌شود و می‌توان آن را با تنظیم طول و ضخامت بوردر تا ۵/۰ میلی‌متر تصحیح کرد.(۱۳)، گسترش ناکافی بوردر لینگوال در دیستوباکال نیز با بررسی حرکت زبان به گونه‌ها قابل تشخیص است.(۵،۳۲)، بریدگی ناکافی فرنوم لینگوال نیز با مشاهده بلندشدگی پروتز هنگامی که بیمار نـوک زبـان را به خـلف کام مـی‌زند تعییــن می‌شــود.
سیل لینگوالی ناکافی و موقعیت خلفی زبان ((Retruded tongue نیز می‌تواند از گیر پروتز فک پایین بکاهد.(۳۲،۴۱)، عوامل دیگری نیز وجود دارد که ممکن است در زمانهای مختلف باعث کاهش گیر پروتز شود.
● مشكلات فانكشنال:
این مشكلات مربوط به عملكرد سیستم دهانی است كه به صورت مشكلات غذا خوردن،گیر غذایی، اختلال در ترشح بزاق و اختلال در احساس طعم، تهوع و مشكلات تكلمی است. تهوع و مشكلات تكلمی یكی از جدیترین مسائل پس از تحویل است كه عدم رفع آن می‌تواند مانع استفاده پروتز توسط بیمار شود.
● مشكلات ظاهری:
این مشكل اغلب مربوط به دندان و یا بیس پروتز است. مشكلات مربوط به دندان اغلب ناشی از چیده شدن نازیبا یا محل نامناسب آن است. یكی از شایعترین مشكلات بیماران پس از رنگ، شكل و محل چیده شدن، زیاد دیده شدن دندانهاست كه می‌تواند به علت سطح نامناسب پلن اكلوزالی و یا جلوتر از ریج قرار گرفتن دندانهای قدامی باشد. این نكات در جلسهٔ امتحان دندان باید حتماً مورد توجه قرار گیرد. مشكلات مربوط به بیس می‌تواند ناشی از دیده شدن جزء فلزی پروتز (بخصوص بازوهای پروتز پارسیل) هنگام لبخند زدن باشد كه می‌توان با باند كامپوزیتی یا آكریل این نما را تاحدی پنهان كرد و یا از بازوهای همرنگ دندان در پروتزهای پارسیل استفاده كرد.(۲۵، ۲۹)
مشكل دیگری كه می‌تواند در نارضایتی بیمار از بیس پروتز موثر باشد، بی‌دقتی مراحل لابراتواری بر روی موم و كانتور ژنژیوالی نامناسب و یا روگای نامناسب كه احساس ناخوشایندی در بیمار ایجاد می‌كند، می‌باشد.
همچنین رنگ بیس پروتز باید همانند رنگ دندانها با رنگ پوست بیمار هماهنگ باشد.(۱۹، ۲۴، ۳۲)
● مشكلات متفرقه:
این مشكلات می‌تواند شامل عدم تحمل، عوامل روحی و یا اختلالات افسردگی باشد كه باعث احساس ناراحتی، لقی و مشكلات فانكشنال شود. در این حالات بیمار باید قادر باشد احساسات خود را به راحتی بیان كرده و با كمك پزشكان متخصص و اختصاص زمان كافی، تاحدی این مشكلات را بهبود داد.(۲۴، ۲۵)
● بحث
موارد ذكر شده تنها پاره‌ای از شایعترین مشكلات بیماران پروتز می‌باشد. قطعاً ذكر تمام این مشكلات در این مبحث نمی‌گنجد ولی این نكته شایان ذكر است كه مشخص كردن و تعیین مشكل دقیق بیمار با پروتز تنها با آگاهی كامل از علل این مشكلات، گوش دادن دقیق به شكایت بیمار و ارزیابی دقیق داده‌ها امكان‌پذیر است. در تعیین علت یك مشكل، ارزیابی اطلاعات تشخیصی قطعاً ساده‌تر از بحث و جدل و توجیه كردن بیماران است. هر بیمار انتظارات مربوط به خود را داشته و در صورتی موفقیت حصول می‌‌گردد كه بتوان مشكل را به درستی تشخیص داده و از علت و درمان و راهكار برخورد با آن اطلاع كافی داشت. البته علی رغم اینکه دلایل و درمانهای این مشکلات در کتب و مقالات موجود است ولی این مقالات تنها شامل نظر و تجربیات انتشار یافته افراد صاحب نظر و مجرب این رشته می باشد و با مدارک و تحقیقات کلینیکی در بیماران به اثبات نرسیده است و مقالات در زمینه درصد شیوع مشکلات و موفقیت درمانها و رفع آن و اینکه چند درصد بیماران با رفع مشکلات به صور ذکر شده بهبود یافته و درمان شده‌اند بسیار نادر است. این لزوم انجام تحقیقات کلینیکی بیشتر را نشان می‌دهد. البته در سالهای اخیر با پیشرفتهای فراوان در زمینه علم ایمپلنت امید می‌رود که بسیاری از مشکلات پروتزهای متحرک‌علی‌الخصوص پروتزهای‌کامل کاهش یابد.
نتیجه گیری
در این مقاله مشکلات پس از تحویل پروتزهای متحرک در گروههای مختلف مورد بررسی قرار گرفت ودر هر گروه به شکل خاص نحوه تشخیص و درمان آن بیان شد. امید است با رعایت اصول و طرح درمان مناسب بتوان این مشکلات را به حداقل رساند.
.

دكتر فریده گرامی‌پناه
دانشیار گروه آموزشی پروتزهای متحرك دانشكده و مركز تحقیقات دندانپزشكی دانشگاه علوم پزشكی تهران.
دكتر گلاره اسدی
دستیار تخصصی گروه آموزشی پروتزهای متحرك دانشكده دندانپزشكی دانشگاه علوم پزشكی تهران.
REFERENCES
۱.Douglass CW, Shih A, Ostry L. Will there be a need for complete dentures in the United States in ۲۰۲۰. J Prosthet Dent. ۲۰۰۲;۸۷(۱):۵-۸.
۲.Anderson GF, Hussey PS. Population aging: A comparison among industrialized countries. Health Affairs. ۲۰۰۰; ۱۹(۳):۱۹۱-۲۰۳.
۳.Winkler S. Symposium on complete denture. Dent Clin North Am.۱۹۷۷;۲۱(۲):۱۹۷-۱۹۸.
۴.McCord JF, Grant AA, Quayle AA. Treatment options for the edentulous mandible. Eur J Prosthodont Rest Dent. ۱۹۹۲;۱(۱):۱۹-۲۳.
۵.McCord JF, Grant A. A clinical assessment. Br Dent J. ۲۰۰۰;۱۸۸(۷):۳۷۵-۳۸۰.
۶.Kennedy CA. Troubleshooting in full denture construction. J Prosthet Dent. ۱۹۵۳;۳(۵):۶۶۰.
۷.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۱, Oral mucosa and border extention. J Prosthet Dent. ۱۹۵۹;۹(۶):۹۷۸.
۸.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۲, Lesions of the oral mucosa and their correction. J Prosthet Dent. ۱۹۶۰;۱۰(۱):۴۲.
۹.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۳, Traumatic injuries. J Prosthet Dent. ۱۹۶۰; ۱۰(۲):۲۶۳.
۱۰.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۵, Local and systemic involvements. J Prosthet Dent. ۱۹۶۰;۱۰(۴):۶۸۲.
۱۱.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۶, Factors of oral hygiene, chemicotoxicity, nutrition, allergy and conductivity. J Prosthet Dent. ۱۹۶۰;۱۰(۵):۸۸۷.
۱۲.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۷, Mucosal irritations. J Prosthet Dent. ۱۹۶۰; ۱۰(۶):۱۰۲۲.
۱۳.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۸, Interferences with anatomic structures. J Prosthet Dent. ۱۹۶۱;۱۱(۱):۷۹.
۱۴.Rothman R. Phonetic considerations in denture construction. J Prosthet Dent. ۱۹۶۱;۱۱(۲):۲۱۴.
۱۵.Krol AJ. A new approach to the gagging problem. J Prosthet Dent. ۱۹۶;۱۳(۴):۶۱۱.
۱۶.Tourne LP, Luc PM, Fricton JR. Burning mouth syndrome. Oral Surg Oral Med Oral Pathol. ۱۹۹۲;۷۴(۲):۱۵۸-۱۶۷.
۱۷.Morstad AT, Peterson AD. Post insertion denture problems. J Prosthet Dent. ۱۹۶۸;۱۹(۲):۱۲۶.
۱۸.Lutes MR. Denture modification during adjustment phase of complete denture service. J Prosthet Dent. ۱۹۷۲; ۲۸(۶):۵۷۲.
۱۹.Rahn AO, Hearthwell MC. Textbook of complete dentures. ۵th ed. London: BC Decker Inc; ۲۰۰۲,۴۱۲-۴۱۳.
۲۰.Bauman R. Chairside modification of dentures for tissue conditioning materials. J Prosthet Dent. ۱۹۷۸; ۴۰(۳):۲۲۵.
۲۱.Bell DH. Problems in complete denture treatment. J Prosthet Dent. ۱۹۶۸;۱۹(۵):۵۵۰.
۲۲.Berg H, Carlsson GE, Helkimo M. Changes in shape of posterior parts of upper jaws after extraction of teeth and prosthetic treatment. J Prosthet Dent. ۱۹۷۵;۳۴(۳):۲۶۲.
۲۳.Cohn LR. Denture sore mouth. NY Dent J. ۱۹۴۹;۱۵(۱):۱۵۸.
۲۴.McCord JF, Grant AA .Identification of complete denture problems: A summary. Br Dent J. ۲۰۰۰;۱۸۹(۳):۱۲۸-۱۳۴.
۲۵.McCord JF, Grey NJA, Winstanley RB, Johnson A. A clinical overview of removable prostheses. Dent Update. ۲۰۰۳ March;۳۰(۳):۸۸-۹۷.
۲۶.Guerini V. A history of dentistry. Philadelphia: Lea Febiger;۱۹۰۹,۴۵-۶۱.
۲۷.Grant AA, Johnson W. An introduction to removable denture prosthetics. ۲nd ed. London: Churchill Livingstone; ۱۹۸۳,۳۲-۴۷.
۲۸.Davenport JC, Basker RM, Heath JR, Ralph JP. A colour atlas of removable partial dentures. London: Wolfe; ۱۹۸۸,۳۶-۴۱.
۲۹.Phoenix RD, Cagna DR, Defreest CF. Stewart&#۰۳۹;s clinical removable partial prosthodontics. ۳rd ed. IL: Quintessence Co; ۲۰۰۳.
۳۰.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis. Part ۹: salivation, stomatophrosis and glossopyrosis. J Prosthet Dent. ۱۹۶۱;۱۱(۲):۲۴۴.
۳۱.Stevenson-Moore P, Daly CH, Smith DF. Indicator pastes: Their behavior and use. J Prosthet Dent. ۱۹۷۹; ۴۱(۳):۲۵۸.
۳۲. Zarb GA, Bolender CI, Prosthodontic treatment for edentulous patients. ۱۲th ed. St Louis: Mosby Co; ۲۰۰۴.
۳۳.Wiland L. Dentures, inclined planes and traumatic occlusion. J Prosthet Dent. ۱۹۶۴;۱۴(۵):۸۹۲.
۳۴.Tolentino AT. Prosthetic management of patients with pemphigus vulgaris. J Prosthet Dent. ۱۹۷۷;۳۸(۳):۲۵۴-۲۶۰.
۳۵.Landa JS. Troubleshooting in complete denture prosthesis: Part ۱۰: Nerve impingement and the radiolucent lower anterior ridge. J Prosthet Dent. ۱۹۶۱;۱۱(۳):۴۴۰.
۳۶.Kuebker WA. Denture problems: Cause, Diagnostic procedures, and clinical treatment. Part ۲: Patient Discomfort Problems. Quint Int. ۱۹۸۴ Nov;۱۱:۱۱۳۱-۱۱۴۱.
۳۷.Moghadam SK, Scandrett FR. A technique for adding the posterior palatal seal. J Prosthet Dent. ۱۹۷۴;۳۲(۴):۴۴۳.
۳۸.Carrol EA, Schaffer FW. Redefining the posterior palatal seal on a complete denture. J Prosthet Dent. ۱۹۸۰; ۴۳(۱):۱۰۵.
۳۹.Okeson JP. Management of temporomandibular disorders and occlusion. ۵th ed. St Louis: Mosby Co; ۲۰۰۳.
۴۰.Ostlund SG. Saliva and denture retention. J Prosthet Dent. ۱۹۸۰;۱۰(۴):۶۵۸.
۴۱.Green AJ, Harman L. Influence of diuretics on complete denture retention: A preliminary report. J Prosthet Dent. ۱۹۸۰;۴۳(۵):۵۰۶.
۴۲. Wright CR. Evaluation of the factors necessary to develop stability in mandibular dentures. J Prosthet Dent. ۱۹۶۶; ۱۶(۳):۴۱۴.
۴۳.Kuebker WA. Denture problems: Cause, Diagnostic procedures, and clinical treatment. Part ۱: Retention Problems. Quint Int. ۱۹۸۴ Oct;۱۵(۱۰):۱۰۳۱-۱۰۴۴

منبع : جامعه اسلامی دندانپزشکان ایران