انواع فوران‌های آتشفشانی

فورانهای آتشفشانی به طرق گوناگون طبقه بندی شده اند که هیچکدام به تنهایی رضایت بخش نمی باشند. انواع معمول طبقه بندی فورانها عبارتند از شکل دهانه که از آن فوران صورت می گیرد محل قرار گیری دهانه در کوه آتشفشان و بالاخره خصوصیت عمومی فوران که آیا آرام است یا شدید, انفجاری است یا غیر انفجاری گدازه خیلی سیال میباشند و یا غلیظ و غیره .
● طبقه بندی بر اساس شکل دهانه
طبقه بندی بر اساس شکل دهانه و محل قرار گیری آن محل که مواد آتشفشانی از درون زمین به سطح می رسند ممکن است یک شکستگی و شکاف باشد ویاحالت استوانه ای وپایپ مانند داشته باشد مطابق با شکل دهانه فورانهای آتشفشانی را بطور معمول تحت عنوان فوارنهای شکافی (Fissure eruptions) و یا فورانهای با دهانه مرکزی (Central vent eruptions) تقسیم بندی می نمایند. لیکن برخی از آنها به این شکل نمی باشند . همچنین بیشتر دهانه های آتشفشانهای اقیانوسی نیز بصورت شکافی هستند.
بنابراین بهتر است اصطلاح دهانه مرکزی (Central vent) را به منظور شکل دهانه بکار نبرده و بلکه برای فورانهایی که از دهانه های استوانه ای شکل انجام می گیرد اصطلاح فورانهای پایپی (Pipe eruptions) بکار برده شود. اصطلاح فوران دهانه مرکزی(Central vent eruptions) را دررابطه با دهانه موجود در قله و یا مرکزکوه آتشفشان بکار ببریم. یک دهانه مرکزی در این صورت ممکنست مربوط به یک فوران شکافی و یا پایپی باشد. فورانهای مربوط به قله کوه آتشفشان بدین طریق بعنوان فورانهای مرکزی Central) eruptions)ویا فورانهای قله ای Summit eruptions)) محسوب میشوند که معمولترین نوع فوران آتشفشانی است. اما گاه پیش می آید که فورانهای آتشفشانی از دامنه , کنار , و یا جلوی آتشفشان صورت میگیرد.
فورانهایی که از دهانه های نزدیک و یا ماوراء آتشفشان صورت گیرد بعنوان فورانهای برون مرکزی Excentric eruption)) نامیده می شوند. فورانهای مربوط به قله کراتر یا دهانه بالای کوه آتشفشان بنام فورانهای پایانه (Terminal eruption) و آنهائی که در دامنه آتشفشان ولی نزدیک به قله صورت میگیرد بنام فورانهای نیمه پایانه(Subterminal eruption) نامیده شده اند.چه فورانهای پایانه و چه نیمه پایانه بعنوان فورانهای قله ای در نظر گرفته شده اند.
مخروطهای کوچک روی دامنه آتشفشان بزرگ اصلی که بر اثر فعالیتهای کناری بوجود می آیند.گاه تحت عنوان مخروط های انگلیParasitic cones)) و یا مخروطهای عارضی (Adventive cones) نامیده شده اند.
بیشتر فورانهای آتشفشانهای سپری اقیانوسی از نوع فوران های شکافی می باشند. بر عکس غالب فورانهای قله ای کوههای آتشفشانی خشکی از نوع فورانهای پایپی میباشند. فورانهای دامنه ای آتشفشانهای خشکی ممکن است از نوع پایپی باشد اما غالباً مربوط به فروانهای شکافی می گردند.
نادر بودن دهانه های پایپی در آتشفشانهای سپری اقیانوسی و همچنین در بازالتهای جلگه ای کسترده احتمالاً حداقل بخشی از آن بواسطه ویژگی فقر گازی ماگماهای تشکیل دهنده این ساختمانهای آتشفشانی و در نتیجه نبود فعالیت انفجاری است .در فعالیت های طولانی مدت یک دهانه آتشفشانی باز ممکن است حالات مختلف پیش آید که این حالات بستگی به غلظت و میزان گاز موجود در گدازه دارد.
● طبقه بندی بر اساس ویژگی فوران
فورانهای آتشفشانی میتوانند بر اساس نسبت فعالیت انفجاری آن معلوم شود . فورانهای انفجاری ممکن است کاملاً از مواد پرتابی انفجاری یعنی تفرا تشکیل شده باشند. از طرف دیگر فورانهای جریانی (Effusive eruptions) ممکن است شامل مواد انفجاری خیلی کم باشد و تقریباً از گدازه تشکیل شده باشند.
فورانهای مختلط Mixed eruptions)) شامل مواد گدازه ای و انفجاری می باشند. فورانهایی که بطور کامل فاقد مواد انفجاری باشند بسیار نادر هستند. غالب فورانهای آتشفشانی بصورت انفجاری و یا مختلط انجام میگیرند.
بطور سنتی انواع مختلف فورانهای آتشفشانی را بحت نام آتشفشانها طبقه بندی نموده اند که در واقع معلوم کننده ویژگی عادی فعالیت آنهاست. بدین ترتیب ما فورانهای نوع هاوائی , استرومبولی , ولکانین و پلوئن داریم. البته ایرادهائی به این نوع طبقه بندی بوده است زیرا که همواره فعالیت یک آتشفشان بیک طریق نمی باشد. در حقیقت دو نوع فعالیت و یا بیشترممکن است بطور همزمان در دهانه های مختلف در یک آتشفشان ملاحظه گردد.کاملاً امکان دارد در سه دهانه مختلف مثلاً در کراتر استرومبولی بطور همزمان فورانهائی از نوع استرومبولی , و ولکانین داشته باشیم. ولی بهر صورت این حقیقت نیز وجود دارد که غالب آتشفشانها دارای رفتار فورانی خاص خود بوده و گاه ممکن است تغییراتی نیز ملاحظه گردد.
در هر حال طبقه بندی ارائه شده در تابلوی زیر برخی مربوط به نام آتشفشانها است و بعضی دیگر مانند فورانهای سیلابی(Flood eruptions) و یا فعالیت فومرولی (Fumarolic activity) تعیین کننده ماهیت و مقیاس فعالیت ویک نام یعنی پلینین (Plinian) از نام طبیعی دان مشهور رومی (Pliny the elder) که زندگی خود را در فورانی از این نوع از دست داد, گرفته شده است. ضمناً بایستی متذکر گردید که همه گونه تدریج ممکنه ما بین یک نوع فعالیت به فعالیتی از نوع دیگر وجود دارد.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان