نیم‌نگاهی بر آفات تبلیغات اسلامی (ریشه‌ها و راه‌کارها)

تبلیغ بر اساس رویکرد دینی و سکولاریستی از دو تعریف متفاوت و حتی متضاد برخوردار است. تعریف تبلیغ با رویکرد سکولاریستی در توضیح اصطلاح پروپاگاندا (propaganda) به کار رفته است. این اصطلاح امروزه به مفهوم دست‌کاری و تحریف سمبل‌ها به عنوان وسیله‌ای برای نفوذ بر بینش مردم و یا وادار ساختن توده‌های مردم جهت شرکت فعالانه در جهت خرید و مصرف محصولات و مصنوعات صاحبان صنایع نظام سرمایه‌سالاری، به کار می‌رود.
هربرت مارکوزه در کتاب انسان تک‌ساحتی صراحتاً تأکید می‌کند که تبلیغات امروز غرب (سکولاریسم) به دنبال آن نیست که درست را از نادرست و حقیقت را از اشتباه باز شناسد، بلکه به دنبال تحمیل و تلقین افکار و اندیشه‌های اومانیستی و ماتریالیستی (اصالت سود و سرمایه) در ذهن و مذاق مردم در جهت حفظ منافع و مصالح صاحبان قدرت و ثروت است.
گوبلز وزیر تبلیغات آلمان نازی که شهرتی فوق‌العاده از نظر طراحی و ترویج نظام فکری نازیسم (سکولاریسم هیتلری) داشت تصریح می‌کند: کار تبلیغ و مبلغ دست‌کاری آرمان‌ها، آرزوها و امیال دنیوی مخاطبان در جهت تأیید رویکرد مبلغ است.
الیوت آرونسون (روان‌شناس مشهور) در کتاب معروف خود (روان‌شناسی اجتماعی) صراحتاً می‌گوید: تبلیغ یعنی ترویج و انتشار منظم دکترین خاص در جهت تأمین مصالح و منافع متصدیان تبلیغات.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود رویکرد مبتنی بر دین و آموزه‌های وحیانی (صرف‌نظر از اسلامی بودن آن) هیچ‌گونه جایگاهی در نظام تبلیغاتی و مفاهیم مربوط به تبلیغ ندارد. آن‌چه اصالت دارد تغییر رفتار و افکار مخاطب در جهت تأیید خواسته‌ها و امیال مبلغان و مروجان فرهنگ سکولاریستی است.
اما تبلیغ با رویکرد دینی به معنای رسانیدن پیام وحی و فرامین الهی به کلیه‌ی افراد بشر و تشویق و دعوت آنان به اطاعت و پیروی از حق و حقیقت و شناساندن بدی‌ها و پلیدی‌ها و ترسیم و ارائه‌ی شیوه‌های ستیز و مبارزه با آن‌هاست.
امام خمینی(قدس‌سره‌الشریف) که خود مبلغی وارسته و برجسته بود و سالیان متمادی در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به ترویج و تعمیق معارف و ارزش‌های دینی و قرآنی پرداخته بود طی حکمی به ریاست وقت سازمان تبلیغات اسلامی درباره‌ی معنای تبلیغات می‌فرماید: «تبلیغات که همان شناساندن خوبی‌ها و تشویق به انجام آن‌ها و ترسیم بدی‌ها و نشان دادن راه گریز و منع از آن است، از اصول بسیار مهم اسلام عزیز است. ان‌شاءالله در محدوده‌ی توانتان نقاط کور و مجهول را برای مردم شریف ایران و جهان اسلام باز و روشن نمایید و چارچوب اسلام ناب محمدی(ص) که در ترسیم قهر و خشم و کینه‌ی مقدس و انقلابی علیه سرمایه‌داری غرب و کمونیسم متجاوز شرق است و نیز راه مبارزه علیه ربا و حیله و خدعه را به مردم و به‌خصوص جوانان سلحشورمان نشان دهید.»
بنابراین با عنایت به تعریف تبلیغات با رویکرد دینی، به خوبی روشن می‌شود که تبلیغات دینی موجود در ایران و جهان با تبلیغات دینی مطلوب فاصله‌ای بس عمیق دارد که در این‌جا بنا به ضرورت و ان‌شاءالله از بین بردن نقاط ضعف و کاستی‌ها و تقویت نقاط قوت به نوعی به آسیب‌شناسی تبلیغات دینی می‌پردازم.
۱) عدم تدوین و تعیین استراتژی تبلیغی فرهنگی و ابتنای نظام تبلیغاتی کشور بر سلایق و علایق مدیران و متولیان تبلیغی یکی از ضعف‌های عمده و اساسی تبلیغات دینی امروز جامعه‌ی ما به شمار می‌آید.
تعدد مراکز تبلیغی، عدم تمرکز و انسجام در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها، تأسیس و تشکیل نهادهای موازی و بعضاً رقابت کاذب نهادهای تبلیغی و عدم ارتباط هدفمند بین آن‌ها، و ده‌ها مشکل و معضل دیگر در فرآیند تبلیغات دینی گشور محصول نامشخص بودن استراتژی تبلیغات فرهنگی و عدم سامان‌دهی تبلیغات دینی می‌باشد.
با مثالی ساده و مصداقی روشن این قسمت از بحث روشن‌تر می‌شود. به طور مثال در طول سال‌های بعد از انقلاب به کرّات شاهد بوده‌ایم که اگر مبلغان دینی و ائمه‌ی جمعه و جماعات در ارشادات و تبلیغات خود مردم را به زهد و تقوی و ساده‌زیستی و پرهیز از مصرف کالاهای لوکس و غیرضرور دعوت می‌کرده‌اند، پوسترها، آگاهی‌های تجارتی کالاهای مصرفی غرب هم زینت‌بخش در و دیوار شهرها و صفحات برخی مجلات و روزنامه‌های ما بوده‌اند. اگر ده‌ها مطلب و مقاله و خطبه و سخنرانی در نقد و نفی تجملات و تشریفات دیده‌ایم و شنیده‌ایم، ناظر ده‌ها برنامه، فیلم و سریال تلویزیونی در تبلیغ و ترویج زندگی اشرافی و پرزرق و برق هم بوده‌ایم. اگر علی(ع) و ابوذر و مقداد و میثم را به عنوان الگوهای کامل و برجسته‌ی دینی طرح و تبلیغ کرده‌ایم شاهد زندگی اشرافی و ضد علوی برخی مدعیان تبلیغات دینی هم در جامعه بوده‌ایم. اگر از حجاب و پوشش اسلامی (به طور تئوریک، در سخنرانی‌ها، همایش‌ها و تدوین متون دینی دفاع کرده‌ایم، با تبلیغ منفی و در عین حال تأثیرگذار ضدحجاب فیلم‌ها، سریال‌ها و برنامه‌های سینمایی، هنری و تلویزیونی نیز روبه‌رو شده‌ایم. ده‌ها فیلم و سریال در سینما و سیما (به عنوان مؤثرترین ابزار تبلیغاتی) تولید و پخش شده است که طی آن‌ها زنان باحجاب در نقش همسر معتاد، فضول، نق‌زن، بی‌سواد، پرحرف و ... و زنانی که از حجاب مطلوبی برخوردار نیستند در نقش پزشک، دانشگاهی، تکنیسین و باسواد ظاهر شده و به این ترتیب به بهترین و مؤثرترین وجهی علیه حجاب تبلیغ شده است.
۲) نظر به این‌که روحانیون و مبلغان دینی به عنوان اصلی‌ترین و مؤثرترین عناصر تبلیغات دینی به شمار می‌آیند، ضعف‌ها و کاستی‌های مربوط به حوزه‌های علمیه و سازمان روحانیت باعث وارد آمدن آسیب‌های عمده بر پیکر نظام تبلیغات دینی کشور می‌شود. بدیهی است آموزش و تعلیم طلاب حوزه‌های علمیه در عرصه‌ی تبلیغ و آشنا نمودن آنان با شیوه‌ها و ابزار مدرن تبلیغ و سخنوری ارتقاء سطح معلومات مبلغان دینی در زمینه‌های جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، علوم سیاسی، روش تحقیق و ... از جمله پیش نیازهای اساسی و ضروری رشد و توسعه‌ی تبلیغات دینی به شمار می‌آید که نباید مورد غفلت متولیان و تصمیم‌گیران ذی‌ربط قرار گیرد.
۳) یکی دیگر از نقاط ضعف تبلیغات دینی، آلوده شدن بعضی از نهادهای تبلیغی به فعالیت‌های اقتصادی و وجود تفکر و رویکرد مادی و توجه به بازخورد اقتصادی در عرصه‌ی تبلیغات دینی می‌باشد. این نگرش باعث شده بعضی از نهادهای تبلیغی برای تأمین نیازمندی‌های سخت‌افزاری خود جهت‌گیری‌ها و محتوای پیام تبلیغی خود را در جهت جلب مشتری اگرچه برخلاف اصول و موازین دینی و اخلاقی تنظیم کنند. تولید و پخش فیلم‌های بازاری، استفاده از جذابیت‌های کاذب زنانه و طرح و ترویج روابط دختر و پسر در بسیاری از فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی و چاپ تصاویر دختران و زنان جوان با آرایش‌های غلیظ بر صفحات مجلات و نشریات از جمله محورها و مواردی است که متأسفانه اغلب برای افزایش درآمدهای اقتصادی و مالی صورت می‌گیرد.
تجارت، خرید و فروش املاک، زمین، کارخانه و کالاهایی که هیچ ارتباطی با محصولات فرهنگی ندارد از دیگر فعالیت‌های اقتصادی بعضی از نهادهای تبلیغی است که فرآیند تبلیغات دینی ما را آسیب‌زا نموده است.
۴) آلوده شدن بعضی از نهادهای تبلیغی به فعالیت‌های باندی، جناحی و حزبی در طول سال‌های بعد از انقلاب زمینه‌های تأویل و قرائت‌های متعدد و متضاد از قوانین مربوط به چاپ و نشر و فیلم و ... را فراهم ساخته و با روی کار آمدن هر حزب و جناحی فعالیت و جهت‌گیری‌ها نهادهای تبلیغی مذکور نیز در چالشی فرساینده و فرصت‌سوز و فسادساز گرفتار می‌شدند. فراجناحی بودن مدیران نهادهای مذکور یکی از لوازم قطعی رشد تبلیغات دینی است که نباید مورد غفلت قرار گیرد.
۵) مساجد، که یکی از پایدارترین و مؤثرترین مراکز تبلیغات دینی به شمار می‌آید و در ایجاد، تثبیت و استمرار ارزش‌های اسلامی و انقلابی در کشور نقش بسیار مهمی داشته است. متأسفانه به دلیل عدم استفاده از تمامی قابلیت‌ها و پتانسیل‌های آن اکثراً در شبانه‌روز فقط چند ساعت آن هم برای نماز جماعت و سوگواری‌ها استفاده می‌شود این در حالی است که مساجد همواره محل آموزش علوم، احکام، اخلاق، عقاید، قضاوت، مشاوره‌های خانوادگی، حل مشکلات فکری، خانوادگی و زناشویی و نیز مشارکت‌های مختلف مردمی در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و حتی عقد و نکاح و جشن و سرور و ... بوده است.
نگاه تک‌بعدی به مساجد یکی دیگر از ضعف‌های موجود در سیستم تبلیغات دینی کشور است که می‌بایست با تدوین و طراحی و اجرای نظام تبلیغات دینی و بهره‌برداری بهینه از مساجد مورد عنایت و توجه جدی متولیان ذی‌ربط قرار گیرد.
۶) ضعف ارتباط حوزه و دانشگاه یکی دیگر از تهدیدهایی است که ممکن است نظام تبلیغی کشور را در چالش شکننده فرو غلتاند. آشنایی اساتید دانشگاه با آموزه‌های حوزوی و آگاهی حوزویان با علوم جدید باعث رونق و رمق هر دو نهاد مهم فرهنگی، آموزشی و در نتیجه رشد و تعالی مبلغان دینی و اساتید و تقویت بنیه‌ی تبلیغی فرهنگی کشور خواهد شد.
۷) عدم استفاده از توانایی‌ها و قابلیت‌های صاحبان قلم و نظر و اندیشه‌های مختلف با گرایشان متنوع و مبتنی بر اصول و معیارهای پذیرفته شده‌ی دینی و قانونی، باعث گردیده تبلیغات دینی بعضاً تکراری و خسته‌کننده و ملال‌آور شوند.
بدیهی است بازتولید مفاهیم دینی با بهره‌گیری از رویکردهای متنوع، زمینه‌های جلب و جذب طیف‌های مختلف با دیدگاه‌های متفاوت را فراهم ساخته و نهادهای تبلیغی ما را از اتهام باندی و جناحی بودن مبرّا می‌سازد.
۸) مداحی و مرثیه‌خوانی یکی از شیوه‌ها و جلوه‌های تبلیغات دینی و تعمیق عشق و عرفان مذهبی و حب به اهل‌بیت(علیهم‌السلام) می‌باشد که در صورت پالایش از خرافه‌ها و تحریفات و هیجانات کاذب و حرکاتی که موجبات وهن دین و مقدسات اسلام را فراهم می‌سازد، می‌تواند در عرصه‌ی تبلیغات دینی از کارآیی و تأثیرگذاری ویژه‌ای برخوردار شده و طیف وسیع مردمی به ویژه نسل جوان کشورمان را با تاریخ و سیره‌ی خاندان عصمت و طهارت آشنا نموده و احساسات مذهبی مخاطبان را با عقل و شعور دینی توأم نماید.
متأسفانه در سال‌های گذشته نفوذ لایه‌هایی از خرافات و تحریفات و بروز حرکات و هیجانات غیرمنطبق با موازین دینی و معقول و بعضاً تأکید و تکیه‌ی جدی صِرف به پوسته و ظاهر حوادث تاریخی و اکتفا کردن به جنبه‌های احساسی و عاطفی و هیجانی موجب اعتراض بسیاری از صاحب‌نظران، کارشناسان اسلامی و علماء و مراجع محترم تقلید در کشور شده است.
در این زمینه تأسیس و تقویت شورایی متشکل از مداحان آگاه و متعهد و موفق و نیز کارشناسان، نویسندگان و متخصصان مسایل اسلامی و تدوین و تألیف متون مربوط به مداحی و مرثیه‌خوانی می‌تواند در آسیب‌زدایی و سامان‌دهی فعالیت مداحان اهل‌بیت مؤثر افتاده و این حوزه را نیز در بستر اهداف عالیه‌ی تبلیغات دینی قرار دهد.
۹) نمازهای جمعه نیز از سنت‌های پویا و پایداری است که در طول تاریخ اسلام مبنای روشنگری‌های عالمانه و تربیت سیاسی و مشارکت‌های اجتماعی و وفاق ملی و مذهبی بوده است.
اقشار و طبقات مختلف مردم اعم از فقیر و غنی، کارگر و کارمند، مردم و مسؤولان و نویسنده و هنرمند، عامی و عالم، پیر و جوان، سرباز و فرمانده، حوزوی و دانشگاهی همه و همه در صفوفی منظم و منسجم با حرکتی و امامی واحد به ارتباط و تعامل عاطفی، دینی، سیاسی و اجتماعی می‌پردازند.
نمازهای جمعه در طول سال‌های بعد از انقلاب در بسیج رزمندگان و جوانان دلیر و غیور کشورمان به منظور مقابله با توطئه‌های نظامی، امنیتی و سیاسی و فرهنگی و نیز انجام همایش‌های مردمی و فراگیر آن هم در یک روز در سراسر کشور نقش بسیار مهمی را به عهده داشته است.
به رغم آثار و برکات فوق‌الذکر، آسیب‌ها و چالش‌های فرساینده‌ای نمازهای جمعه را مورد تهدید قرار داده است که در صورت غفلت و بی‌توجهی تصمیم‌گیران و متولیان امر نتیجه و حاصلی جز خلوت شدن و عدم استقبال نسل جوان از نمازهای جامعه و افول نقش و کارکردهای ویژه‌ی ائمه‌ی جمعه نخواهد داشت.
یکی از پیش‌شرط‌های مهم و حیاتی تحقق اهداف برگزاری نمازهای جمعه جلوگیری از نفوذ باندها و جریان‌های سیاسی سکولار و متحجر در فرآیند فعالیت‌های مربوط به نمازهای جمعه می‌باشد.
استفاده‌ی انحصاری و به حاشیه راندن اندیشمندان و عالمان و متفکران لایق و باکفایت صرف‌نظر از گرایشات سیاسی (در صورت پای‌بندی به اصول و ارزش‌های دینی و قانونی) می‌تواند بازخورد فکری، فرهنگی و اجتماعی نمازهای جمعه را با روندی رو به تنزل روبه‌رو سازد. عدم مطالعه و تحقیق ائمه‌ی جمعه و تکرار مطالب کم‌مایه و اخبار بیات و ارائه‌ی تحلیل‌های سطحی و اکتفا به کلی‌گویی‌های رایج، بدون توجه به مطالبات و نیازهای مخاطبان و بهره‌گیری از سخنرانان و چهره‌های تکراری در مراسم قبل از خطبه‌های نماز جمعه به طوری‌که در برخی استان‌های بیش از دو دهه است که تنها از دو یا سه نفر برای سخنرانی دعوت به عمل می‌آید. بدیهی است این رویکرد دگماتیستی به شدت از میزان اقبال مردم به ویژه نسل جوان و نیز تأثیرات مثبت و متعالی نماز جامعه خواهد کاست.
۱۰. با توجه به مطالب مذکور و ارائه‌ی آسیب‌شناسی تبلیغات دینی این امر قابل تأکید است که اساساً تبلیغات دینی به رغم همه‌ی کاستی‌ها و آسیب‌های موجود، در مجموع بنا به دلایل و شواهد عدیده توفیقات نسبتاً مفیدی داشته است. به طوری‌که اگر نموداری درخصوص فرآیند توسعه‌ی تبلیغات دینی ترسیم شود خوشبختانه نشانه‌های بارز رشد در نمودار کاملاً به چشم خواهد خورد.
به طور مثال در عرصه‌ی تولید فیلم و سریال و ارائه‌ی کارهای بسیار ارزشمند و ماندگاری نظیر سریال امام علی(ع) و امام رضا(ع) و کمکم کن و او یک فرشته بود و مجموعه‌ی اصحاب کهف و حضرت یوسف(ع) و ده‌ها برنامه‌ی تبلیغی، دینی دیگر و نیز حضور روحانیون و طلاب در دانشگاه‌ها و کسب مدارج علمی آکادمیک توسط مبلغان دینی از یک‌سو و آشنا شدن اساتید و دانشگاهیان با متون دینی از سوی دیگر (اگرچه نه در حد ایده‌آل) از جمله پیشرفت‌هایی است که در فرآیند تبلیغات دینی باید مورد توجه قرار گیرد.
هم‌چنین افزایش قابل توجه تیراژ روزنامه‌ها، نشریات و کتاب‌های مفید و قابل عرضه در حوزه‌ی فرهنگ و دین و اخلاق و تشکیل دوره‌های آموزشی مبلغان دینی از سوی نهادهای ذی‌ربط به‌خصوص سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه‌های علمیه، تأسیس و تجهیز سایت‌های کامپیوتری و رونق رسانه‌های الکترونیکی با رویکرد اسلامی و ارزشی و فعال شدن مساجد و مراکز و اماکن مذهبی با حضور اساتید حوزه و دانشگاه نشانه‌های بارز توسعه‌ی تبلیغات دینی در کشور است.

احمد رزاقی کارشناس معاونت پژوهشی وآموزشی

منبع : پژوهه دین