بازار برق

بازار برق سیستمی برای خرید و فروش برق با استفاده از شرایط عرضه و تقاضا به منظور تعیین قیمت برق است. معاملات عمده‌فروشی برق نوعاً توسط مسئول شبكه انجام می‌شود یا عامل مستقلی انحصاراً مسئولیت این كار را به عهده دارد. بازار بعضی از كالاهای مورد لزوم بهره‌برداران مختلف شبكه توسط بهره‌بردار شبكه اداره می‌شود. به علاوه برای اغلب شبكه‌های بزرگ بازارهای مشتقات برق وجود دارد كه این مشتقات به طور فعال معامله می‌شوند. این گونه بازارها در نتیجه آزادسازی (حذف نظارت دولت) سیستم‌های نیروی برق در سراسر دنیا توسعه یافته‌اند. این روند غالباً به موازات آزادسازی بازارهای گاز طبیعی ادامه داشته است.
● مندرجات بازار برق
▪ تاریخچه
مقدمه مفاهیم بازار برق و خصوصی‌سازی تأسیسات نیروی برق برای اولین بار در اواخر دهه ۱۹۷۰ در شیلی به موازات سایر اصلاحات بازار اتفاق افتاد. نمونه بازار شیلی به طور كلی برای توجیه و شفافیت قیمت‌گذاری برق موفقیت‌آمیز به نظر می‌رسید ولی این بازار تحت تسلط چندین متصدی بزرگ بود و تحت فشار مسائل ساختاری مسئوولین قرار گرفته بود. كشور آرژانتین با تحمیل محدودیتهای صریح در متمركزكردن بازار و بهبود نظام پرداخت به واحدهای تولید نسبت به شیلی پیشرفت كرد. یكی از اهداف اصلی مقدمه مفاهیم بازار در آرژانتین خصوصی‌سازی دارائی‌های تولید برق (كه تحت انحصار و مالكیت دولت بود و در وضعیت بسیار بدی قرار گرفت و در نتیجه به كرات خدمات تأمین برق قطع شد) و جذب سرمایه لازم برای احیاء و بازسازی این دارائی‌ها و توسعه سیستم برق بود. بانك جهانی در زمینه معرفی انواع بازار در سایر كشورهای آمریكای لاتین از جمله پرو، برزیل و كلمبیا در طول دهه ۱۹۹۰ با موفقیت محدود فعالیت كرد. در سال ۱۹۹۰ اتفاق مهمی برای بازارهای برق افتاد. وقتی كه دولت انگلستان تحت دولت مارگارت تاچر صنعت تأمین برق انگلستان را خصوصی اعلام كرد. این فرایند كه توسط انگلستان دنبال شد به عنوان مدل یا حداقل به عنوان كاتالیزرو برای آزادسازی چندین كشور مشترك‌المنافع مانند استرالیا و نیوزیلند و بازارهای منطقه‌ای مانند آلبرتا مورد استفاده قرار گرفت. بهرحال در بسیاری از این نمونه‌ها آزادسازی بازار بدون خصوصی‌سازی گسترده اتفاق افتاد. در فرآیندهای مختلف آزادسازی (حذف نظارت دولت) طراحی‌های بازار و سازمان‌ها بسیار متفاوت بوده ولی بسیاری از مفاهیم مهم همانند یكدیگر بودند.
موارد قابل ذكر عبارتند از: جداكردن فعالیت‌های رقابت‌آمیز تولید و خرده‌فروشی از فعالیت‌های انحصار طبیعی انتقال و توزیع، و ایجاد بازار عمده‌فروشی و بازار خرده‌فروشی برق. نقش بازار عمده‌فروشی صدور اجازه انجام معاملات بین تولیدكنندگان، خرده‌فروشان و سایر واسطه‌ها برای تحویل كوتاه مدت برق و برای تحویل آن در آینده است. زمانیكه تولیدكنندگان رقابت‌كننده، برق تولیدی خود را به خرده‌فروشان پیشنهاد می‌دهند بازار عمده‌فروشی به وجود می‌آید.
ماهیت برق طوری است كه ذخیره كردن آن امر مشكلی است و نیروی برق بایستی در هنگام نیاز در دسترس باشد. بنابراین برخلاف سایر محصولات نگهداری از آن به صورت ذخیره یا سهمیه‌بندی كردن آن یا اینكه مشتریان برای آن در داخل صف انتظار بكشند در شرایط بهره‌برداری عادی امكان‌پذیر نیست. عرضه و تقاضا همیشه متغیر است. بنابراین برای هماهنگ كردن ارسال برق واحدهای تولید جهت رفع نیاز مورد انتظار از سیستم برق در طول شبكه انتقال برای عامل كنترل كننده یعنی اپراتور تأسیسات ضرورت فیزیكی وجود دارد. در صورتیكه بین عرضه و تقاضای برق عدم هماهنگی وجود داشته باشد، سرعت ژنراتور افزایش یا كاهش یافته و این افزایش یا كاهش سرعت باعث افزایش یا كاهش فركانس تأسیسات (۵۰ یا ۶۰ هرتز) می‌شود. در صورتیكه فركانس خارج از حد مجاز باشد مسئول سیستم (اپراتور) تولید بار شبكه را اضافه یا كم می‌كند.
به علاوه طبق قوانین فیزیك مشخص می‌شود چگونه برق از طریق شبكه جریان می‌یابد. بنابراین مقدار تلفات برق در شبكه انتقال و سطح تراكم در هر انشعاب ویژه شبكه در ارسال اقتصادی واحدهای تولید برق مؤثر خواهد بود.
برای توسعه بازار عمده‌فروشی بهینه برق از نظر اقتصادی رعایت بعضی از استانداردها لازم است. پروفسور ویلیام هوگان استاد دانشگاه هاروارد این استانداردها را شناسائی كرده است. مهمترین استاندارد از نظر وی داشتن بازار هماهنگ براساس پیشنهاد، داشتن امنیت اجباری،‌ارسال اقتصادی و قیمت گره‌ای یا بخشی (nodal prices) است. سایر اساتیـد دانشگـاه مانند پروفسور پابلـو اسپیـر و شموئـل اورن از دانشگــاه
كالیفرنیا بركلی استانداردهای دیگر را تعیین كرده‌اند. انواع مختلف مدل پیشنهادی هوگان هم اكنون در آمریكا. استرالیا و نیوزیلند پذیرفته شده است.
▪ مدیریت ریسك
مدیریت ریسك مالی به دلیل قسمت اصلی و ریسك‌های حجمی كه بازار از خود نشان می‌دهد برای شركت‌كنندگان در بازارهای آزاد برق غالباً از اولویت بالایی برخوردار است. نتیجه (پیامد) و پیچیدگی بازار عمده‌‌فروشی برق می‌تواند ناپایداری قیمت بسیار بالا در زمان حداكثر (پیك) تقاضا و كمبود عرضه باشد. مشخصات ویژه ریسك قیمت تا حد زیادی به بخش‌های اصلی فیزیكی بازار مانند تركیب انواع نیروگاهها و ارتباط بین تقاضا و الگوهای آب و هوا بستگی دارد. پیش‌بینی ریسك قیمت امری دشوار است.
ریسك حجم غالباً به پدیده‌ای اشاره می‌كند كه توسط آن شركت‌كنندگان در بازار برق حجم یا مقادیر نامعینی از مصرف یا تولید برق را در اختیار دارند. مثلاً خرده‌فروش قادر نیست تقاضای مصرف‌كننده را بیش از چند روز در آینده پیش‌بینی كند و تولیدكننده نمی‌تواند زمان دقیقی را كه نیروگاه متوقف یا با كمبود سوخت روبرو می‌شود پیش‌بینی كند.
خرده‌فروشان برق كه در مجموع از بازار عمده‌فروشی خرید و تولیدكنندگان برق كه در مجموع به بازار عمده‌فروشان نیروی برق می‌فروشند در معرض مشكلات قیمت و تحت تأثیر حجم قرار می‌گیرند و برای اینكه خودشان را در مقابل بی‌ثباتی بازار حفظ كنند با یكدیگر قرارداد خرید و فروش منعقد می‌كنند (تا اثرات تغییر قیمت را خنثی كنند). ساختار این قراردادها به دلیل آداب و رسوم و ساختارهای مختلف بازار توسط بازار منطقه‌ای تغییر می‌كند.
▪ بازار خرده‌فروشی برق
بازار خرده‌فروشی برق زمانی وجود دارد كه مشتریان مصرف‌كننده نهائی بتوانند تأمین‌كننده‌های برق مصرفی خود را در میان خرده‌فروشان رقابت‌كننده برق انتخاب كنند. اصطلاحی كه برای این نوع انتخاب مصرف‌كننده در آمریكا بكار می‌رود ”انتخاب انرژی“ است. موضوع جداگانه برای بازارهای برق این است كه آیا مصرف‌كنندگان با قیمت‌گزاری واقعی روز روبرو می‌شوند. (قیمت‌هائی كه براساس قیمت متغیر عمده‌فروشی است) یا با قیمتی كه به طریق دیگر مانند میانگین هزینه‌های سالیانه تعیین می‌شود روبرو می‌شوند. در بسیاری از بازارها، مصرف‌كنندگان براساس قیمت واقعی روز هزینه برق مصرفی خود را پرداخت نمی‌كنند و بنابراین هیچگونه انگیزه‌ای برای كاهش مصرف برق در زمان قیمت‌های (عمده‌فروشی) ندارند. در پاسخ به تقاضا می‌توان از مكانیزم‌های قیمت‌گذاری یا راه‌حل‌های فنی برای كاهش پیك تقاضا استفاده كرد.
بطور كلی اصلاح بازار خرده‌فروشی برق از اصلاح بازار عمده‌فروشی برق پیروی می‌كند. بهرحال داشتن فقط یك شركت تولید برق و همچنین داشتن رقابت خرده‌فروشی امكان‌پذیر است. مثلاً در بازار آلمان شركت‌های بزرگ و جامع خدمات تأمین برق برای مشتریان شبكه برق با یكدیگر رقابت می‌كنند.
اگرچه ساختارهای بازار متغیر هستند، وظایف مشتركی وجود دارد كه یك خرده‌فروش برق برای رقابت موثر بایستی بتواند آنها را انجام دهد یا برای انجام آنها قرارداد منعقد كند. قصور یا عدم صلاحیت در انجام یكی از آنها به شرایط بسیار سخت مالی منجر می‌شود. این وظایف به قرار زیر است:
- قراعت كنتور
- اجاره كنتور
- صورتحساب فرستادن (ارسال صورتحساب)
- كنترل اعتبار
- مدیریت مشتری
- قرارداد استفاده از سیستم توزیع
- توافق و سازگاری
- موافقت‌نامه خرید از اتحادیه موقتی یا از بازار نقد
- قراردادهای خرید و فروش برای خنثی‌كردن اثرات تغییر قیمت، قراردادهای مخصوص تغییرات به منظور كنترل ریسك قیمت نقدی یا قیمت روز
- دو نقطه ضعف مهم مدیریت ریسك و ارسال صورتحساب است. در سال ۲۰۰۱ در آمریكا مقررات ناقص رقابت خرده‌فروشی در كالیفرنیا به بحران برق كالیفرنیا منجر شد. در انگلستان یك خرده‌فروش برق بنام Independent Energy با داشتن مشتریان زیاد به دلیل اینكه نتوانست طلب خود را از مشتریان وصول كند ورشكست شد.
▪ تجربه بازار برق
تجربیات در رقابت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی با یكدیگر تركیب شده‌اند. تعداد زیادی از بازارهای منطقه موفقیت‌هائی در این زمینه كسب كرده‌اند و روند موجود در جهت آزادسازی و رقابت ادامه دارد.
بهرحال در سالهای ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱ شكست‌های عمده مانند بحران برق در كالیفرنیا و شكست انرون Enron باعث كُندشدن گامهای پیشرفت به سوی اصلاحات شده و در بعضی از مناطق مانع آزادسازی بازار و باعث كاهش رقابت شد. بهرحال این روند تا حد زیادی یك روند موقتی در مقابل روند درازمدت در جهت بازارهای آزاد و رقابتی است.
با وجود زمینه مساعدی كه در آن راه‌حل‌های بازار از نظر منطقی بررسی می‌شود، مسئله ”از دست دادن پول“ تا این تاریخ ثابت شده است كه غیرقابل كنترل است. در صورتی كه قیمت برق به سطح لازم برای تشویق بازرگانان تولید و انتقال برق حركت می‌كرد هزینه‌های مصرف‌كنندگان برق از نظر سیاسی مشكل ایجاد می‌كرد. افزایش هزینه‌های سالیانه مصرف‌كنندگان در نیوانگلند به تنهائی در بازار NEPOOL ۳ میلیارد دلار محاسبه شد. چندین مكانیزم برای تشویق سرمایه‌گذاری‌های جدید در مكان‌های بسیار ضروری در بازارهای NEPOOL، PIM و NYPOOL پیشنهاد شده است. با وجود رییسك و بی‌ثباتی دائمی قوانین بازار در آمریكا درمورد تشویق سرمایه‌گذاری جدید تردید وجود دارد.

منبع : Wikipedia the free encyclopedia

منبع : مجله بولتن بین الملل