حمل و نقل، حلقه مفقوده صنعت توریسم

امروزه توسعه جهانگردی به عنوان پر درآمدترین صنعت روز دنیا، یكی از اهداف اصلی برنامه‌ریزان، دست‌اندركاران و مسئولان دولت‌های حاكم در اكثر كشورهای جهان است. افزایش جمعیت، پیشرفت علوم و فنون، افزایش زمان آزاد و فراغت و بسیاری عوامل دیگر، باعث جلب توجه عموم مردم به مقوله جهانگردی شده است، لذا متخصصین این صنعت با توجه به شناخت وآگاهی ویژه خود، اذعان دارند كه توسعه جهانگردی بدون پیشرفت وتوسعه زیرساختها واركان آن بهیچ عنوان میسر نمی‌گردد.
مروری بر تاریخ و پیشینه این صنعت پر رونق، بیانگر این مطلب است كه ظهور و فعال شدن جهانگردی مرهون توسعه حمل ونقل در دنیای امروزی بوده است چرا كه تا قبل از پیشرفت صنعت حمل و نقل و ایجاد تسهیلات جهت مسافرت، سفرها در حیطه طبقه محدودی از اشراف بوده است كه بیشتر انگیزه هایی غیر از تفریح ، ماجراجویی، دیدار از جاذبه ها و... داشته‌اند.
در این مقاله سعی شده است ضمن ارائه تعاریف واژه‌های اصلی جهانگردی وحمل ونقل، با بیان سیر تاریخی پیشرفت حمل و نقل وجهانگردی، ارتباط حمل ونقل با جهانگردی و نقش‌های اساسی آن را در این صنعت روز دنیا به تحریر درآورده و توجه پژوهشگران و دست اندركاران جهانگردی را بیش از پیش به اهمیت ویژه حمل ونقل در جهانگردی جلب نمایم.
واژگان كلیدی: حمل و نقل، جهانگردی، جهانگرد، مسافر و بازدیدكننده، زیرساخت، نقش‌های اساسی و...
● مقدمه
امروزه صنعت جهانگردی به عنوان یكی از مهمترین صنایع جهان كه نقش عمده‌ای در بهبود وضعیت اقتصادی كشورها وتوسعه اقتصادی آنها دارد، از سوی كارشناسان، دانشمندان، مدیران و برنامه‌ریزان اقتصادی كشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است، «تاثیر اقتصادی این صنعت به حدی قابل ملاحظه است كه حدودا مخارج ۷% از سرمایه جهان را دربر می‌گیرد».‍ (به واسطه این توجه ویژه و به منظور بهره‌برداری موثرتر از این صنعت در راستای توسعه اقتصادی، اركان اصلی صنعت جهانگردی كانون توجه برنامه ریزان بوده است، مواردی نظیر منابع جهانگردی، تاسیسات و تجهیزات جهانگردی واز همه مهمتر حمل ونقل و اجزای آن.)
«توسعه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در بسیاری از ابعاد با فعالیت‌های مرتبط با امر جهانگردی گره خورده است. كسب درآمدهای ارزی از منابع غیر نفتی در ایران، تاكید بر توسعه روابط فرهنگی با سایر ملل و تمدنها و سایر مقولاتی از این دست، متولیان امر را به بازنگری در اهداف و برنامه‌ها واداشته است. لذا توجه به نقش زیرساخت‌ها و اركان اصلی جهانگردی كه در واقع بدون آنها و یا در صورت ضعف در هریك از آنها، توسعه در صنعت جهانگردی امكانپذیر نمی‌باشد، به عنوان یكی از چالش‌های اصلی دست‌اندركاران و برنامه‌ریزان و از همه مهمتر مسئولان كشور قرار گرفته است.
در واقع عامل اصلی پیشرفت وفراگیر شدن جهانگردی ، صنعت حمل ونقل بوده است لذا توجه به نقش حمل ونقل در صنعت جهانگردی مهمترین گام در جهت برنامه ریزی بمنظور توسعه جهانگردی در كشورها می باشد . این مقاله سعی دارد ضمن معرفی وشناخت حمل ونقل واجزاء آن ، به بیان نقش این صنعت در صنعت جهانگردی بپردازد .
گوهریان،محمد ابراهیم و كتابچی، محمد مهدی، گردشگری بین‌المللی، ۱۳۸۴، انتشارات امیر كبیر، ص ۲۵
مدد، محمد، اطلس ملی ایران (گردشگری)، ۱۳۸۱، سازمان نقشه برداری كشور،
● تعریف جهانگردی
در فرهنگ معین جهانگردی «دراقطار عالم سفر كردن و شناخت» معنی شده است.
در ( longman dic) توریسم تحت عنوان «مسافرت برای تفریح و سرگرمی» به كار گرفته شده است.
در ( webestes dic ) توریسم چنین تعریف شده است:
«سفری كه در آن مسافر به مقصدی رفته وسپس به محل سكونت خود باز گردد.»
سازمان جهانی جهانگردی (unwto ) در سال ۱۹۹۳ جهانگردی را به صورت زیر تعریف می‌كند:
«جهانگردی به تمامی فعالیتهایی كه یك فرد یا افراد در طول مسافرت در مكانی خارج از محیط معمول كار وزندگی خود انجام می‌دهند، اطلاق می‌شود. این مسافرت بیش از یكسال طول نمی‌كشد و هدف فرد یا افراد تفریح و سیاحت، تجارت و یا اهداف دیگر است».
این سازمان، جهانگرد را به دو دسته تفكیك می‌كند:
۱) دیدار كننده یك روزه
۲) جهانگرد(گردشگر)
▪ دیدار كننده یك روزه: فردی كه تنها یك روز را در كشور و یا محل بازدید صرف كند و شب به كشور و یا محل معمول كار و زندگی خود بازگردد.
▪ گردشگر: فردی كه حداقل یك شب را در كشور و یا محل بازذید صرف كند.
حداكثر مدتی كه یك گردشگر می‌تواند در یك كشور یا مكان دیگر صرف كند، یكسال (۱۲ ماه) می‌باشد و چنانچه مدت اقامت او بی از یك سال طول بكشد، این شخص دیگر گردشگر محسوب نمی‌شود. همچنین هدف یك گردشگر نبایستی كسب درآمد و یا پیدا كردن یك شغل در كشور یا مكان بازدید باشد.
سازمان جهانی جهانگردی سه نوع گشت را از یكدیگر متمایز می‌كند:
گشتهای برون مرزی، كه سامل مسافرت افراد مقیم در كشوری به كشورهای دیگر می‌گردد.
گشتهای درون مرزی ، كه شامل مسافرت افراد غیر مقیم كشوری در داخل آن كشور می‌باشد.
گشتهای محلی، كه شامل مسافرت افراد مقیم كشور در داخل آن كشور می‌شود.
گردشگری بین المللی متشكل از گشتهای درون مرزی و برون‌مرزی است.
در كنفرانس بین المللی كه درباره مسافرت و آمارهای جهانگردی، در سال۱۹۹۱توسط سازمان جهانی جهانگردی ودولت كانادا در اتاوا برگزار شد، در زمینه تعریف واژگان،اصطلاحات و طبقه بندی آنها تصمیماتی گرفته شد كه در ذیل آمده است:
«جهانگردی، كارهایی است كه فرد در مسافرت و در مكانی خارج از محیط عادی خود انجام می‌دهد، این مسافرت بیش از یكسال طول نمی‌كشد و هدف آن تفریح،تجارت یا فعالیتهای دیگر است».
«جهانگرد یا گردشگر tourist (دیداركننده یك شبه) كسی است كه دست‌كم، یك شب در اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل بازدید به سر برد».
«گردشگر یك روزه same day visitor كسی است كه یك روز به مكان دیگری می‌رود ولی شب را در آنجا نمی‌گذراند.»
● اركان صنعت جهانگردی
صنعت جهانگردی تلفیقی از فعالیت‌ها، خدمات و صنایع مختلف می‌باشد، لذا شامل اركان اساسی خاصی است كه می‌توان آنها را به دو دسته كلی زیر تقسیم‌بندی نمود:
۱) منابع جهانگردی
۲) زیرساختها
منابع جهانگردی شامل منابع طبیعی، منابع فرهنگی و منابع انسان‌ساخت می‌باشند كه خود به نحوی اشكال مختلف جهانگردی را ایجاد می نمایند.
«زیرساختها در برگیرنده تمامی ساخت و سازهای زیربنایی و روبنایی یك كشور محسوب می‌شوند و به طور عمده شامل سیستم‌های ارتباطی‌، سیستم‌های بهداشتی، حمل و نقل واجزای آن، هتل‌ها، رستورانها، مراكز خرید، مراكز تفریح و.......می‌باشند.»
البته اهمیت ویژه بخش حمل ونقل به حدی است كه به اعتقاد بعضی كارشناسان خود می‌تواند به صورت مجزا به عنوان یكی از اركان اصلی جهانگردی مطرح شود.
● تعریف حمل ونقل
یكی از مهمترین زیر ساختها ویا اركان جهانگردی حمل ونقل می باشد .
«در معنی لغوی «حمل» به معنای برداشتن بار و «نقل» به معنای جابه‌جا كردن است؛ در نتیجه در حالت كلی و با این تفسیر حمل و نقل شامل جابه‌جا شدن انسان نمی‌شود ولی آنچه كه در زبان فارسی مصطلح شده است، حمل و نقل در برگیرنده انسان و هر نوع كالا اعم از جامد، مایع، گاز و حتی امواج می‌شود.
در بعضی كتب، كلمه حمل و نقل كه خود ترجمه transportation است را تحت عنوان «جابه‌جاگری» به كار می‌برند.
مفهوم حمل و نقل به لحاظ اقتصادی عبارت است از:
«تغییر مكانی اشخاص (حمل و نقل مسافر) و حمل و نقل كالا، بین دو نقطه جغرافیایی».
به طور كلی وجوه مشترك كلیه شیوه‌های حمل و نقل را كه در نمودار ب نشان داده شده است، عناصر اصلی حمل و نقل گویند و شامل موارد ذیل می‌باشد:
۱ ) راه
۲) وسیله نقلیه
۳) نیروی محركه
۴) تاسیسات و مستحدثات
● حمل و نقل و جهانگردی در مسیر تاریخ
اولین جهانگردان بمانند همه انسانهای گذشته به صورت پیاده مسافرت می‌كردند، در طول زمان با توسعه حمل و نقل این امكان فراهم آمد تا مردم راحت‌تر و سریعتر مسافت‌ها را طی نمایند، لذا جهانگردی فراگیر شد.
«ارتباط بین حمل و نقل و جهانگردی را می‌توان به ۵ دوره تقسیم كرد:
۱) دوره سفر با دلیجان:
اولین نوع وسیله حمل ونقل كه با استفاده از چرخ در خدمت جهانگردی قرار گرفت دلیجان (stagecoach) بود كه در قرن ۱۵ میلادی در مجارستان اختراع شد و در آن زمان در خطوط مشخص شده مسافران را جابه‌جا می‌كرد، در قرن ۱۹ سفر كردن به وسیله دلیجان در بریتانیا و سایر كشورها معروفیت زیادی یافت.
۲) دوره سفرهای آبی:
سفرهای آبی نوع دیگر حمل و نقل بود كه در خدمت جهانگردی قرار گرفت، در این زمان قایق‌ها، ضمن حمل بار به جابه‌جایی مسافران نیز اقدام نمودند، از جمله این سفرهای دریایی، سفرهای دریایی بین شهرهای منچستر و لندن در انگلستان بود كه در قرن ۱۸ انجام می‌شد.
كشتی‌های بخار از سال ۱۸۱۵ در رودخانه‌های بزرگ انگلیس، از جمله Thame در لندن، رفت وآمد می‌كردند و استفاده از این نوع كشتی‌ها جهت گردش و تفریح بسیار معروف شده بود.
۳) دوره سفر از طریق راه آهن:
در سال ۱۸۲۵ برای اولین بار راه آهن در انگلستان ساخته شد و از سال ۱۸۳۰ جابه‌جایی مسافران از طریق راه‌آهن آغاز گردید. از جمله خطوط راه آهن آن زمان خط لیورپول ـ منچستر بود، كرایه این قطارها بسیار پایین بود «درحدود ۱ پنی» كه بسیار ارزانتر از كرایه دلیجان‌ها بود و به همین دلیل معروفیت زیادی پیدا كرد، سرعت این قطارها به ۱۸ مایل می‌رسید به همین دلیل بعضی‌ها این پدیده را یك پدیده شیطانی می‌پنداشتند.
۴) دوره سفر با اتومبیل واتوبوس:
اتومبیل برای اولین بار در آمریكا به منظور سفر كردن رایج شد، در سال ۱۹۰۸ یك نوع اتومبیل مدل «تی» توسط شركت فورد به بازار عرضه شد. با ورود اتومبیل به عرصه حمل ونقل در واقع یك انقلاب بزرگ در مسافرت به وجود آمد و همین امر باعث تقاضای بالا برای احداث جاده شد، به طوری كه در سال ۱۹۲۰ جاده‌های زیادی احداث شد و رفته‌رفته اتومبیل به عنوان یكی از مهمترین وسایل نقلیه برای مسافرت مطرح شد. اتوبوس نیز بلافاصله بعد از پیدایش اتومبیل ساخته شد و به منظور مسافرت دسته جمعی مورد استفاده قرار گرفت.
۵) دوره مسافرت با هواپیما:
برای اولین بار در سال ۱۹۰۳ در ایالت كارولینای شمالی آمریكا اولین هواپیما به پرواز درآمد. درحدود ۱۹۲۰ بود كه در آلمان پروازهای زمان بندی شده جهت حمل مسافر ایجاد شد و در مسیر برلین ـ لایپزیك ـ ویمار سرویس‌دهی می‌كرد. همین شركت بعدها به لوفتهانزا مشهور شد كه امروزه از مهمترین خطوط هوایی بین‌المللی است.»
● حمل ونقل در مسیر تاریخ (ایران):
▪ اولین كالسكه:
در سال ۱۲۶۷ هجری قمری به همت «معیرالممالك» در تهران ساخته شد و بعد از مدت كوتاهی استفاده از كالسكه رواج پیدا نمود. از كالسكه هم در داخل شهر و هم برای خارج شهر استفاده می‌شد، كالسكه‌ها را معمولا چهار اسب می‌كشیدند و به واسطه همین تعداد زیاد اسب، وسیله تندرو خوبی برای مسافرت به حساب می‌آمد. (كالسكه یك كلمه روسی بوده و فارسی آن «گردونه» است.)
▪ اولین اتومبیل :
نخستین بار «مظفرالدین شاه» اتومبیل را به ایران آورد. او در نخستین سفر خود به اروپا در سال ۱۳۱۷ هجری قمری در شهر بروكسل پایتخت بلژیك یك دستگاه اتومبیل كالسكه‌ای خریداری نمود و از راه دریا وارد بندر انزلی شده و سپس طبق یك برنامه مفصل روانه تهران شد.
از آغاز قرن چهاردهم آرام آرام راه‌های كاروان رو به جاده‌های شوسه تبدیل شد و در پی آن موج ورود اتومبیل به ایران شدت گرفت.
در سال ۱۳۰۵ اولین اتوبوس‌های مدل زایس از روسیه به ایران وارد شد.▪ اولین خط راه آهن در ایران:
در سال ۱۲۹۹ هجری قمری مهندس «بوآتال» فرانسوی امتیاز ساختمان راه آهن «حضرت عبدالعظیم» را از دولت ایران تحصیل نمود و با مشاركت بلژیكی‌ها ساختمان این خط شروع شد و در سال ۱۳۰۱ هجری قمری طی تشریفات خاصی به دست ناصرالدین شاه افتتاح شد. چون هنگام حركت قطار دود بسیار غلیظی از سر آن خارج می شد لقب ماشین دودی به آن داده شد.
اولین راه آهن سراسری به طول ۱۴۰۰ كیلومتر با ایجاد ۱۲۷ تونل در مسیر جنوب و۸۵ تونل و ۱۰۶ پل در مسیر شمال ( تهران بعنوان مركز بود ) درخرداد ۱۳۱۶ مسیر تهران بندر تركمن ودر شهریور ۱۳۱۷ از جنوب به تهران راه اندازی شد .
▪ اولین هواپیما :
در یكی از روزهای سال ۱۲۹۲ هجری شمسی مردم تهران برای اولین بار هواپیمایی را كه در ارتفاع پایین پرواز می كرد را مشاهده نمودند. این هواپیما از نوع «بلریو» بود و خلبان آن یك تبعه روسیه به نام «كوزمینسكی» بود، آئروپلانی در ۱۵فروردین ۱۳۰۱ از روسیه به تهران پرواز نمود و در ۳۰ فروردین ۱۳۰۱ اولین گروه ایرانی برای گردش در هوای تهران با آن پرواز کردند.
نخستین فرودگاه كشوری در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۲۱ هجری شمسی در تهران گشایش یافت.
▪ اولین كشتی ساز وپایه گذار نیروی دریایی:
به نقل از فردوسی ، اولین كشتی ساز وپایه گذار نیروی دریایی در ایران «جمشید» از سلسله پیشدادیان بوده است.
● اشكال جهانگردی از نظر نوع وسیله نقلیه:
سفرهای زمینی : land transportation
سفرهای هوایی: air transportation
سفرهای دریایی: sea transportation
با توسعه حمل و نقل و تعدد انواع آن، به مرور سفرها، راحت‌تر و با آسایش بیشتری صورت پذیرفتند و تعداد جهانگردان در كل دنیا به مرور افزایش یافت، به طوری كه تعداد جهانگردان بین‌المللی از ۵۰ میلیون نفر درسال ۱۹۵۰ به ۵۹۰ میلیون نفر در سال ۱۹۹۶ رسید. در نتیجه می توان عنوان نمود، توسعه جهانگردی به صورت امروزی مرهون پیشرفتهای حاصله در توسعه صنعت حمل و نقل، علوم و فنون و به طور كلی توسعه وسایل و تسهیلات و تاسیسات زیربنایی لازم برای مسافرت بوده است .بطوریكه سالانه ۶۰۰۰ میلیون جهانگرد در سطح بین المللی به جهانگردی می پردازند و بیش از یك میلیارد سفر هوایی در سطح جهان صورت میگیرد و شاغلین مستقیم بخش جهانگردی نیز از مرز ۵۵ میلیون نفر در جهان تجاوز كرده است. این تحولات عظیم را مدیون، خلاقیت، ابتكار، نوآوری و تلاش وهمت مردان بزرگ در عرصه صنعت حمل و نقل، جهانگردی، هتلداری و... باید دانست.
● سازمانهای مرتبط با حمل ونقل
به منظور سازماندهی، برنامه ریزی، هماهنگی، استانداردسازی و بسیاری فعالیتهای اصولی دیگر درسطح حمل و نقل بین المللی، سازمانها و تشكیلات متعددی در جهان تاسیس و مشغول انجام وظیفه در این صنعت میباشند كه به عنوان نمونه معرفی تعدادی از آنها در این مقوله بسیار ضروری به نظر می رسد.
▪ سازمان IMO ـ International Marrytime Organization
وظیفه ومسئولیت این سازمان در رابطه با حمل ونقل و دریانوردی می‌باشد كه سازمان بنادر وكشتیرانی زیرگروه آن می باشد.
سازمان بنادر و كشتیرانی در كشور، نماینده IMO بوده و مسئولیت آن برنامه‌ریزی در جهت ایجاد آبراه‌های بهتر برای كشتیرانی و ساخت و ساز برای بنادر كشور می‌باشد.
▪ سازمان بین‌المللی هواپیمایی كشوری International Civil Organization ـ ICAO
در سال ۱۹۹۴ در شیكاگو شكل گرفت. این سازمان بمنظور تعیین موافقتهای فنی برای ایمنی خطوط هوایی تشكیل شد. وظایف آن شامل : استاندارد كردن تجهیزات، آموزش، ارتباطات، امنیت و به طور كلی این سازمان برای ایجاد همكاری بین كشورهای جهان درامر حمل و نقل هوایی و همچنین مبادله خطوط هوایی بین كشورهای مختلف به وجود آمده است. در حال حاضر مقر این سازمان در شهر مونترال كانادا بوده و۱۸۲ كشور عضو آن هستند.
موافقتنامه عمومی تجارت و تعرفه (گات) General Agreement on Trade and Tar ـGATT
موافقتنامه عمومی تجارت وخدمات(گاتز) General Agreement on Trade anD Services ـ GATS
این سازمانها كه به طور غیر مستقیم در زمینه حمل ونقل نیز فعالیت دارند، به منظور تشویق و ترویج تجارت آزاد تشكیل شده‌اند. ایران عضو این سازمانها نشده است.
▪ جامعه بین‌المللی حمل و نقل هوایی (یاتا) International Air Transport Association
(IATA)
در سال ۱۹۴۵ تاسیس شد، اهداف این سازمان عمدتا تشویق و ترویج حمل و نقل هوایی ایمن، منظم و اقتصادی می‌باشد. یاتا در اموری نظیر: استاندارد كردن قیمت‌ها، بلیت‌ها ، بارنامه‌ها و... فعالیت دارد.
انجمن آمریكایی حمل و نقل هوایی (اتا) American Air Transport Association ـ AATA
انجمن اروپایی حمل ونقل هوایی (ایتا) European Air Transport Association ـ EATA
این انجمنها زیرمجموعه های قاره ای یاتا هستند ومقرآنها نیز در مقر یاتا در شهر مونترال می باشد.
●● جمع بندی ونتیجه گیری
آنچه مسلم است، توجه به این نكته است كه امروزه، افزایش جمعیت، افزایش رفاه عمومی، پیشرفت علوم وفنون، افزایش زمان آزاد و فراغت، تفكیك مقوله كار و فراغت و... همه و همه باعث رشد روزافزون سفر و جهانگردی شده است و كشورهای جهان به این واقعیت دست یافته‌اند كه توجه ویژه به صنعت جهانگردی و تلاش در جهت توسعه این صنعت باعث كسب درآمدهای هنگفتی خواهد شد، لذا گسترش جهانگردی و دستیابی به این درآمدهای كم نظیر، بدون توجه به زیرساخت‌های مورد نیاز این صنعت امكان پذیر نیست.
به همین جهت برنامه ریزان ودست اندركاران صنعت جهانگردی بیشتر سعی و تلاش خود را در راستای توسعه زیرساخت‌های جهانگردی و شاخص‌ترین آنها یعنی صنعت حمل و نقل صرف می‌نمایند و اینجاست كه نقش‌های اساسی صنعت حمل و نقل و اهمیت ویژه آن در صنعت جهانگردی نمایان می‌شود چرا كه بدون شك همه دست‌اندركاران و برنامه‌ریزان و... می‌دانند كه پایه و اساس جهانگردی همان حمل و نقل است، بر این مبنا و با توجه به مطالبی كه قبلا ذكر شد نقش‌های اساسی صنعت حمل و نقل را در جهانگردی به صورت ذیل برمی‌شمارم:
ازنظر تاریخی حمل ونقل وجهانگردی با هم توسعه یافته‌اند.
حمل ونقل وجهانگردی تفكیك ناپذیرند، جهانگردی حضور در مكانها و حمل و نقل پل بین مبدا و مقصد است.
اصلاح وبهبود سیستم حمل ونقل محرك توسعه جهانگردی بوده و تقاضای جهانگردی موجب رشد و توسعه حمل و نقل می‌شود.
عدم وجود حمل و نقل در واقع فلسفه وجودی جهانگردی را زیر سوال می برد.
حمل و نقل به مثابه بالهای پرنده و جهانگردی خود پرنده است كه در صورت ضعف ویا نبود بالها هیچ پرنده‌ای قادر به پرواز نخواهد بود.
امروزه مهمترین نوع حمل و نقل موثر، خصوصا در جهانگردی بین‌المللی، حمل ونقل هوایی است. به همین جهت عدم توسعه و پیشرفت در حمل و نقل هوایی یكی از مشكلات اساسی كشورهای در حال توسعه در زمینه جهانگردی بین‌المللی است.و...

محمد علی شادی
منابع و مآخذ :
گوهریان، محمد ابراهیم و كتابچی، محمد مهدی، گردشگری بین المللی، ۱۳۸۴ ، انتشارات امیركبیر
خاكساری، علی، شناخت صنعت جهانگردی، ۱۳۷۷، موسسه آموزش، مطالعات و مشاوره سیاحتی
توریست همان جهانگرد است یا گردشگر، واژه شناسی وتوریسم از نظر دو مدرس وسه كتاب ، نشریه پیام زمان، آذر ۱۳۸۰
خاكساری، علی، مدیریت و اقتصاد حمل ونقل وصنعت جهانگردی، ۱۳۷۷، موسسه آموزش، مطالعات و مشاوره سیاحتی
بیضایی، سید ابراهیم، اصول كاربردی اقتصاد حمل ونقل، ۱۳۸۲، انتشارات سمت
محمد زاده، خلیل، اولینها در ایران ، ۱۳۷۶ ، انتشارات ورق
عزیزی، محمد، حمل ونقل درخدمت توسعه جهانگردی، خرداد ۱۳۷۸، نشریه صنعت حمل ونقل، شماره ۱۸۰
معین، محمد، فرهنگ فارسی، جلد ۲ ، ۱۳۵۶، انتشارات امیركبیر
مدد، محمد، اطلس ملی ایران (گردشگری)، ۱۳۸۱، سازمان نقشه برداری كشور
World tourism organization,concepts,definitions,and classifications for tourism statistics, ۱۹۹۵