سلوک در سکوت

می‌شود گفت مسجد جامع، خلاصه معماری اسلامی است. مسجدهای جامع در تمام دوران طلایی تمدن اسلامی، نشانه‌ای از عظمت و آبادانی یک شهر بوده‌اند.
بهترین معماران و هنرمندان برای ساختن آن‌ها جمع می‌شده‌اند و سنگ تمام می‌گذاشته‌اند. از طرفی مراكز مهم شهر مثل بازار و ساختمان‌های حکومتی در اطرافِ مسجد جامعِ هر شهر تشكیل می‌شد و نبض شهر در اطراف آن تندتر می‌زد.
مسجد جامعِ ورامین یكی از مساجد جامع شاخص ایران است. پس از چندین قرن، هنوز می‌شود اوج هنر معماری ایلخانی را در این مسجد دید. وقتی پا به آن می‌گذاری، کافی است چشمت را باز کنی و با سکوت سنگین آن‌جا کنار بیایی تا از لابه‌لای خرابی‌ها، سیر و سلوکی را آغاز کنی. دیدن کاشی‌کاری‌ها و عبور از ورودی‌ها، ایوان‌ها، حیاط و... تجربه‌ای برایت به جا می‌گذارند که شاید چند سال بعد، تکرار نشدنی باشد.
شهر ورامین مركز شهرستان ورامین در چهل كیلومتری تهران است. ورامین همیشه مركز كشاورزی بوده و بر خلاف خیلی از شهرهای ایران، هنگام حملهٔ مغول آبادتر شد. آن زمان خیلی از مردم ری و اطراف به ورامین كوچ كردند. چند سال بعد، ورامین از قریه‌ای بزرگ به شهر تبدیل شد.
ساختمان مسجد جامع ورامین در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) كه یكی از معروف‌ترین ایلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجایتو دوران نسبتا آرامی بود. الجایتو برخلاف مغولان چنگیزی فکر آبادانی ایران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردم ایران را رعایت كرد.
مسجد جامع ورامین، مستطیلی است به طول حدود ۶۶متر و عرض تقریبا ۴۳ متر. در ساختمان آن از آجر استفاده شده. این آجرها در قسمت‌های مختلف به شکل‌های مختلف كنار هم قرار گرفته‌اند و جنبهٔ تزئینی دارند. سبك معماری مسجد، ایلخانی است كه در حقیقت ادامهٔ سبك سلجوقی بوده است.
مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی كه ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی كه نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجیِ فرعی را داشته. امروز اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است.
ساخت مسجد در سال۷۲۶ تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حكومت ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیك روزگار نبود، اما به هرحال در كتیبهٔ مسجد نام او را ثبت كردند. البته آن كتیبه حالا دیگر وجود ندارد.
مسجد جامع ورامین یك بار در سال۸۱۵ هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما شدت تخریب در آن بسیار بالا بوده است. امروز این مسجد پر از داربست است اما به نظر نمی‌رسد مراقبت‌های خاصی در كار باشد. اگر خواستید از حال و روزش بیشتر با خبر باشید، در فهرست بناهای تاریخیِ ثبت شدهٔ ایران سراغِ شمارهٔ ۱۷۶ را بگیرید.
كتیبه‌های شاهرخ، كتیبهٔ آیاتِ سورهٔ جمعه، انواع نمونه‌های آجركاری و كاشی‌كاری، نمازخانه و گنبد همه در این ضلع قرار گرفته‌اند. این‌جا نمای عمومی ایوان جنوبی است.
این گنبد مسجد است. بخشی از دیوارهای ضلع غربی هم پیداست. سال‌ها پیش این ضلع كاملا تخریب شده بود. دیواری هم كه حالا می‌بینید عمر چندانی ندارد. یك خانمی به نام مادام دیولافوا كه در زمان قاجار به ایران سفر كرده در سفرنامه‌اش طرحی از مسجد دارد كه جای دیوار غربی در آن خالی است. این را هم بگویم كه گنبد بر روی پایه‌ای چهارگوش قرار دارد. بعد یك هشت ضلعی شده. بعد شانزده ضلعی و بعد به دایره تبدیل شده.
آجركاری و بخشی از كتیبه‌های ایوان جنوبی مسجد .
طرح‌های اسلیمی و رنگ‌های آبی و بنفش و فیروزه‌‌ای آدم را حیرت‌زده می‌کند... این نمونه‌ای از كاشی‌كاری ورودی ضلع شمالی مسجد است .
طرحی که مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا، باستان‌شناس معروف فرانسوی، از ایوان شرقی و نمای بیرونی مسجد زده. مادام دیولافوا سه بار به ایران سفر كرده و سفرنامهٔ معروفی هم دارد که روایت او از سفر به شهرهای مختلف ایران است .
تنوع آجرچینی را می‌بینید؟ این كتیبه، تمام ایوان جنوبی را دور می‌زند و آیه‌هایی از سورهٔ جمعه را می‌شود روی آن خواند. کاشی‌کاری کلمه علی در دل آجرها بی‌نظیر است. در مسجد جامع ورامین عموما حال و هوای مساجد شیعی دیده می شود. بد نیست بگویم كه در دورهٔ ایلخانان، در وانفسای دعوای حنفیان و شافعیان، الجایتو حتی نام امامان شیعه را روی سكه‌ها زد. او از دعوای فرقه‌ها به تنگ آمده بود. این‌جا بخشی از دیوارِ ایوان جنوبی است.
اگر در ضلع غربی مسجد بایستید ضلع شرقی را این‌طوری می‌بینید. خوشبختانه این ضلع تا حد زیادی سر پا مانده است. ایوان شرقی یك راهروی سرپوشیده است كه ده طاقنمای كوچك و یك طاقنمای بزرگ دارد. شما هم دارید طاقنمای بزرگ را می‌بینید. اگر نزدیك‌تر بروید می‌بینید كه بالای آن كلماتِ الله، محمد و علی در سه جهت دیده می‌شود.
این‌ها كتیبه‌های شاهرخ تیموری هستند. نام شاهرخ را اگر خوب دقت كنید می‌بینید. غیر از آیات و اشعار كه در كتیبه‌های تزئینی ساختمان‌های مساجد قدیمی دیده می‌شوند، اطلاعات ساخت، تعمیر و تاریخ بنا را می‌شود از كتیبه‌های مساجد به دست آورد. در زیر طاقنمای ایوان جنوبی دو كتیبهٔ آجری وجود دارد که این كتیبهٔ سمت راستی است .
این طاق ایوان جنوبی است. پر از آجر. آجرها به شكل‌های مختلف كنار هم چیده شده‌اند. خوب كه دقت كنید ظرافت‌های زیادی را كشف خواهید كرد. به طور كلی ضلع جنوبی این مسجد پركارترین قسمت ساختمان است. از این ایوان می‌توانیم برویم داخل نمازخانه. از آن‌جا می‌توانیم داخل گنبد را ببینیم. از داخل گنبد تا زمین، حدود بیست و دو سه متری می‌شود.
دیدن بازی نور و آجرها چه كیفی دارد اما حیف كه اصالتی ندارد. این‌جا همان ایوان بازسازی شده است. این را بگویم كه در مساجد اسلامی، ایوان نقش مهمی داشته و از آن به عنوان یك فضای ارتباطی استفاده می‌شده. این‌جا داخل ایوان غربی است.

مجتبی ذوقی

منبع : روزنامه همشهری