مهد علیا: شخصیتی در پرده ابهام

ملک جهان خانم دختر محمدقاسم خان قاجار پسر سلیمان خان اعتضادالدوله، دایی‏زاده آقامحمدخان قاجار از زنان مشهور تاریخ معاصر ایران است که در عصر خویش از قدرت و نفوذ فراوانی برخوردار بود. او در سال ۱۲۲۰ق دیده به جهان گشود و در سال ۱۲۳۶ق یعنی در شانزده سالگی به عقد محمد میرزا فرزند بزرگ عباس میرزا نایب ‏السلطنه درآمد. او از این ازدواج صاحب دو فرزند به نام‏های ناصرالدین میرزا و عزت‏الدوله گردید. ملک جهان خانم که از قضای روزگار همسر ولایعتهد ایران شده بود، پس از به دنیا آوردن اولین فرزند خویش بنابه رسم معمول عصر قاجار تا آن زمان به مهدعلیا ملقب شد.
این لقب از لقب زنان با نفوذ دربار صفوی اخذ شده بود و تا آن زمان به مادر ولایتعهدها گفته می‏شد. شایان ذکر است ملک جهان خانم پس از فوت شوهرش محمدشاه با هوش و درایت خویش توانست مدت ۴۰ روز زمام امور را در دست گیرد و تا رسیدن فرزندش ناصرالدین میرزا از تبریز حکومت کند. او پس از سلطنت پسر نیز درباری در دربار ایجاد کرد و به نوعی حکومت می‏نمود. متاسفانه جنبه‏ های منفی شخصیت این زن به حدی است که همواره در تاریخ به اعمال و رفتارهای خصمانه و قدرت‏ جویانه او توجه شده است. اما باید گفت که این زن دسیسه ‏جو یکی از پایه ‏های استحکام سلطنت ناصرالدین شاه به حساب می‏آمد. وی با ولخرجی‏های بسیار و پخش انعام و هدایا دوستانی برای پسرش خریداری و از اخبار پشت پرده مطلع می‏شد گاه عرایض ایل قاجار و زنان درباری را به عرض شاه می‏رسانید، (۱) و به ضمانت افراد پرداخته آنان را به مشاغل گوناگون می‏گمارد. (۲)
قدر مسلم سایه او در ورای حوادث تاریخی عصر ناصری مشهود است. اما همین زن بنابه گفته اسناد و منابع از زنان هم‏عصر خویش باسوادتر و با معلومات‏تر بوده است. وی به ادبیات فارسی تسلط داشت و در بیان مطالب بسیار توانا بود. توانایی او در ادبیات فارسی و سبک روان و ساده نگارشش از نامه‏های بجامانده از او به خوبی مشخص است. این نامه ‏ها حاوی جملات کوتاه و روان و ساده بود. (۳) به طوری که از اسناد موجود برمی‏آید در بیان سخن اهل درازی نبود و نامه ‏هایش به ناصرالدین شاه لحنی مؤدبانه و صمیمانه دارد، اما در مورد دیگران از لحنی آمرانه و تند استفاده می‏کند. (۴)
مهد علیا در اواخر عمر نسبت به انجام امور مذهبی متمایل گشته بود. وی در املاک پدری خویش در حضرت عبدالعظیم، مدرسه ‏ای ساخته و دکاکین اطرافش را موقوفه قرار داد. (۵) و در عمارت خود حسینیه ‏ای بنا نمود و بساط تعزیه ‏ای همه ساله ایجاد می‏کرد و به انجام مراسم تاسوعا و عاشورا اهتمام می‏ورزید. در ماه صیام بانوان درجه اول حرمسرا را جمع می‏نمود و بر سر سفره افطار می‏نشانید و پس از آن برای مقابله قرآن مجید، انجام اعمال شبهای احیا و خواندن ادعیه در تالار مخصوص گرد می‏آورد. گاه خود به تلاوت قرآن می‏پرداخت و گاه شاه به طور سرزده در جمع شرکت می‏کرد و به مقابله می‏پرداخت. در ماههای محرم و صفر نیز همه روزه چند تن از روضه‏ خوانهای خوش صوت یکی پس از دیگری بر این مجالس عزا گرد می‏آمدند و به ذکر مصیبت می‏پرداختند. مهدعلیا همچنین به اعیاد ملی و مذهبی توجه داشت و جشن‏هایی در آن روزها برگزار می‏نمود و هدایای به اهل حرم می‏داد. اسناد باقیمانده از قروض مهدعلیا پس از مرگ بیانگر این نوع کارهای اوست. (۶)

۱. ۱- آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
۲. ۲-۲. آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
۳. ۳-۳. نامه‏های مندرج در منشآت فرهاد میرزا معتمدالدوله نشانگر این تسلط است. این نامه‏ها به خط و امضای مهدعلیا است.
۴. ۴-۴. اسناد موجود در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
۵. ۵- سند ش ۱۹۴۹۷ق و ۱۹۴۹۸ق.
۶. ۶-۶. آرشیو اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر
نیلوفر کسری

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران