تشکیل و رشد بازارهای فیزیکی

در اقتصاد معاملات ممكن است در یك مكان فیزیكی و یا به طوركلی از طریق سایر ابزارهای ارتباطی(دورنما، تلكس، تلفن و...) صورت پذیرد كه به آنها بازار گفته می شود. هنگامی كه بازار از حالت فیزیكی خارج می شود، جنبه جهانی پیدا می كند و به عنوان یك نهاد عمل می كند. برای هركالا، منبع و یا خدمت، بازاری وجود داردكه در آن رفتار عرضه كنندگان و تقاضا كنندگان در تقابل با یكدیگر قرار می گیرد. هر بازار از دو ركن اساسی به نام عرضه و تقاضا تشكیل شده است كه بیانگر رفتار عرضه كنندگان و تقاضا كنندگان در آن بازار است.باید توجه داشت كه وجه تمایز بازار رقابت كامل و بازار رقابت انحصاری ممكن است در تئوری بسیار مشخص باشد، اما تفكیك بازار رقابت كامل و رقابت انحصاری دشوار است، چون در عمل نمی توان ویژگی های بازار رقابت كامل را مشاهده كرد، زیرا مشاهده تشابه و همگونی كالاها كه از وجوه مشخصه كالاها در این نوع بازارها است، به دقت امكان پذیر نیست. به هر حال پاسخ به این سؤال به صورت یك مسئله تجربی باقی می ماند.نخستین ویژگی كه در مطالعه بازارهای خاص همچون بازارهای فیزیكی نفت اهمیت دارد، انواع نفت و نوع قراردادهایی است كه در معاملات آن به كارگرفته می شود. سپس ویژگی های شركت كنندگان، رفتار و انگیزه های آنها در بازار مطرح می شود. درپایان باید سازكارهای عملكرد بازار مورد بحث قرار گیرد، زیرا آینده هر بازار تا اندازه ای به چگونگی عملكرد آن بستگی دارد. بازار فیزیكی نفت خام، پایه و اساس بازار نفت است. بیش از صد نوع نفت خام كه قابلیت معامله دارند، در پنجاه كشور جهان تولید می شوند. در سال۲۰۰۴ بیش از۴۰ میلیون بشكه در روز نفت خام در مرزهای بین المللی و حدود همین مقدار در داخل مرزها انتقال یافته است. هر یك از این نوع نفت خام ها و موقعیت جغرافیایی آنها بیانگر قیمت های مختلف و ارزش های نسبی متفاوتی است كه دائماً در طی زمان برای پاسخ گویی به عرضه و تقاضا در ابعاد داخلی و بین المللی در حال تغییر است. بازار نفت نه تنها اطلاعات مهمی درباره قیمت ها ارائه می دهد بلكه امكان فرصت های تجاری برای شركت های فعال در این بازار را افزایش می دهد.بازارهای معاملات نفت نیز مانند بازارهای دیگر به لحاظ ساختاری و اقتصادی ویژگی های خاصی دارند كه معمولاً به لحاظ تاریخی به منظور پاسخ به نیازهای خاص خودتكامل یافته اند. بازارها پدیده های تاریخی اند كه در مقاطع خاصی به وجود می آیند و با گذشت زمان تكامل می یابند و در طول زمان دچار تغییرات می شوند.در دهه۱۹۷۰ تجارت بین المللی نفت دچار تغییرات اساسی شد. در نتیجه ملی شدن صنعت نفت در كشورهای بزرگ تولیدكننده نفت در جهان سوم، شركت های بزرگ بسیاری از امتیازهای خود را در این كشورها از دست دادند. در نتیجه ساختار یكپارچه انتقال نفت از بین رفت. كشورهای بزرگ تولیدكننده نفت به عنوان فروشنده وشركت های بزرگ نفتی به عنوان خریداران مطرح شدند؛ بنابراین بازارهای معاملات آزاد پا به عرصه وجود گذاشتند.نخست یك دوره انتقالی، مشتریان اصلی تولیدكنندگان نفت همان شركت های بزرگ نفتی بودند، اما به مرور زمان با افزایش تعداد مشتریان ساختار بازار دچار دگرگونی شد. این تغییرات با بحران سال ۱۹۷۹ به اوج خود رسید. از سوی دیگر، در این دوره با افزایش تولید نفت از سوی كشورهای غیر اوپك، بخش عرضه نیز مانند بخش تقاضا با تنوع فروشنده روبه رو شد؛ از این رو در این زمان بر میزان بازارهای تك محموله كه با موج ملی شدن نفت آغاز شده بود، افزوده شد و بازار تك محموله نفت خام به عنوان پایه و زیر بنای نفت مشخص شد.تولیدكنندگان مختلف در این بازارها صدها نوع نفت خام تولیدی عرضه می كنند. نزدیک به ۴ تا۳ درصد از معاملات نفت به صورت تك محموله(Spot) و۹۷ تا ۹۶ درصد باقی مانده از تجارت جهانی نفت در چارچوب قراردادهای مدت دار به كشورهای مصرف كننده انتقال می یابد. در چند منطقه از جهان نیز معاملات تك محموله، گستردگی بیشتری دارد. دریای شمال، غرب آفریقا، دریای مدیترانه، حوزه خلیج فارس، خاور دور و آمریكا از آن جمله اند.
به لحاظ تاریخی بازار فوری و یا تك محموله را می توان به چند دوره تقسیم كرد:
۱. دوره ای كه در آن بازار تك محموله به صورت یك بازار پس مانده یا باقی مانده (Residual Market) در نظر گرفته می شد. یعنی دهه های۱۹۵۰ و۱۹۶۰ كه در واقع این بازار نقش ذخیره عملیاتی را برای شركت های بزرگ و پالایشگران نفتی ایفا می كرد و از هزینه نگهداری ذخیره احتیاطی آنها كاسته می شد.
۲. دوره تبدیل بازار تك محموله که به یك بازار حاشیه ای(Marginal Market) تبدیل شده است و پس از بحران اول نفتی شكل گرفت. در این دوره قیمت در این بازار شاخصی برای تغییرات قیمت در بازار معاملات بر اساس قرارداد بود. در صورتی كه در بازار باقی مانده وضعیت تابعیت قیمت، عكس این حالت بود. عامل تعیین قیمت در این بازار هزینه تولید و درآمد حاصل از تولید نهایی یك بشكه نفت بود. دوره زمانی مشخص این نوع بازار را می توان سال های۱۹۷۹- ۱۹۷۴ ذكر كرد.
۳. دوره بعد را می توان به طور مشخص از هنگام بحران دوم انرژی یعنی سال۱۹۷۹ دانست. از این زمان به بعد میزان معاملات تك محموله در بازار نفت به شدت افزایش یافت و بسیاری از مصرف كنندگان ازجمله پالایشگران بیشتر تقاضای نفت خود را از این بازار تأمین می كردند.
۴. مرحله چهارم در پی بی ثباتی بازار نفت در سال های ۱۹۸۶ به بعد رخ داد. در این برهه به دلیل نوسان های شدید قیمت در بازارهای تك محموله و برای پوشش خطرهای ناشی از این نوسان ها انواع بازارهای كاغذی(Paper Market) مانند بازارهای آتی(Future) و سلف(Forward) و... به وجود آمد و بازارهای تك محموله را به رقابت در ارتباط با قیمت گذاری فرا خواند.گفتنی است كه ارتباط میان بازارهای تك محموله و بازارهای معاملات قراردادی كه به طوركلی بازارهای فیزیكی را تشكیل می دهند، بسیار پیچیده است؛ از این رو با توجه به این كه طرف قراردادهای هریك از این بازارها به ترتیب شركت های مستقل و شركت های عمده نفتی هستند، به نوع ماهیت رفتاری آنها بستگی می یابد. بازارهای تك محموله، شبكه گسترده ای است كه درآن شركت های بزرگ نفتی، شركت های مستقل نفتی و معامله گران و كارگزاران به فعالیت می پردازند.عمده ترین مكان های مبادله و كار آنها در طول دوره آغازین در ناحیه شمال غرب اروپا(بنادری همچون رتردام، آمستردام و آنتورپ)، مدیترانه(درساحل غربی ایتالیا و...)، خلیج مکزیک و سواحل آمریکا و کارائیب و سنگاپور متمرکز بوده است. در این میان بندر رتردام از قدیمی ترین بازارهای تک محموله جهان به شمار می رود که در دهه ۱۹۶۰ به لحاظ وجود تسهیلات موجود در آن از اهمیت بالایی برخوردار بود. بازار برنت یا بازار نفت شمال نیز، یکی دیگر از بازارهای مهم در زمینه مبادله فوری است که در سال های بعد از ۱۹۸۱ میلادی سازمان یافت. با توجه به این که در حال حاضر بازارهای فیزیکی تک محموله در ارتباط با کل مبادلات فیزیکی حجم کمی دارد و بیشتر حجم مبادله در بازارهای فیزیکی به بازارهای فیزیکی قراردادهای مدت دار اختصاص دارد؛ ازاین رو به لحاظ توضیح روند تشکیل و رشد بازارهای فیزیکی شرح این بازارها به اختصار در پی می آید. بازار اروپا اروپا حدود یک سوم از میزان صادرات و واردات جهان در روز را به خود اختصاص می دهد. به همین دلیل بازارهای نفتی در این منطقه به لحاظ مبادلات فیزیکی با اهمیت به شمار می روند؛ هر چند به دلیل وجود بازارهای مالی گسترده و فعال از جمله بازارهای لندن، اهمیت بازارهای این منطقه دو چندان شده است. تقسیم بازار به دو ناحیه شمال (بنادر ARA) و جنوب (مدیترانه) در واقع یک تقسیم بندی جغرافیایی و تاریخی به شمار می رود. بازار فروش تک محموله در این ناحیه با آغاز به کار بنادر ARA (به ویژه رتردام) و پالایشگاه های منطقه در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و به تدریج گسترش یافت.در یک تقسیم بندی جغرافیایی، دریای شمال به سه کشور عمده دخیل در تولید و تجارت منطقه که عبارتند از: بازار انگلیس، نروژ و دانمارک که در این میان بازار انگلیس چه به لحاظ تاریخی و چه به لحاظ میزان مبادلات، از اهمیت بیشتری نسبت به دو بازار دیگر برخوردار است. بازار نفت خام مدیترانه در حال حاضر با شاخص نفت اورال (Ural) روسیه همراه شده است. بازار نفت خام مدیترانه را به طورعمده می توان در ارتباط با کشورهای تولیدکننده نفت منطقه و عرضه کنندگان عمده به این بازار تقسیم بندی كرد. این عرضه کنندگان شامل روسیه، الجزایر، لیبی، مصر، سوریه، ایران و تونس هستند. با این حال ورود نفت خام های کشورهای حاشیه از یک سو و تا حدودی نفت ایران به منطقه، بازار نسبتاً متنوعی را در این ناحیه ایجاد کرده است.
بازار غرب آفریقا
مهم ترین تولیدکنندگان نفت خام غرب آفریقا کشورهای نیجریه، آنگولا، گابن، کنگو و کامرون هستند. نفت خام غرب آفریقا به دلیل کیفیت شیرینی (sweet) و بازده مطلوب پالایشی برای فرآورده های میان تقطیر عموماً جذابیت خوبی برای بازارهای اروپا و آمریکا دارد. همچنین بعضی از نفت خام های این منطقه به دلیل دارا بودن میزان بالای موم (wax) خریداران خوبی در خاور دور (در زمان کاهش قیمت در منطقه اقیانوس اطلس) دارند.
بازار نفت آمریکا
بازار نفت خام آمریکا، بزرگ ترین بازار نفت خام دنیا به شمار می رود. در سال ۲۰۰۴ این کشور با تولید ۷/۸ میلیون بشکه در روز و مصرف حدود ۷۳/۲۰ میلیون بشکه در روز، بزرگ ترین تولید کننده و مصرف کننده در جهان بوده است. شاخص وست تگزاس اینترمدیت (WTI) نماد بازار نفت خام آمریکا به شمار می رود. روش فروش نفت خام های داخل آمریکا براساس تحویل در خطوط لوله (سرچاه ها و یا انبارهای نفت) صورت می گیرد. مهم ترین بازار تک محموله آمریکا بازار نقدی WTI است. این معاملات تنوع بسیاری چه به لحاظ حجم و چه به لحاظ زمانی دارد. معاملات نقدی WTI یا بر اساس قراردادهای ثابت و یا بر اساس تفاوت قیمتی قراردادهای آتی نفت خام در بازار نایمکس انجام می گیرد.بازار آمریکا را می توان به چهار ناحیه ساحل شرقی، خلیج مکزیک، میان قاره ای و ساحل غربی تقسیم کرد. بازار ساحل شرقی به دلیل نبود دسترسی به خطوط لوله، به واردات از خارج وابسته است. نفت این بازار عموماً از نفت وارداتی دریای شمال، آفریقای غربی، خاورمیانه و آمریکای لاتین تأمین می شود. خلیج مکزیک دارای بزرگ ترین پالایشگاه های آمریکا است. نفت خوراک پالایشگاه ها در این بازار عموماً از نفت تولید داخلی و واردات از آمریکای لاتین تأمین می شود. بازار فوق به دلیل امکان تغییر در خوراک پالایشی پالایشگاه های منطقه و میزان بالای مبادلات از بازارهای پررونق تک محموله دنیا به شمار می رود. قیمت های نفت وارداتی به این بازار به طور مستقیم یا غیر مستقیم به شاخص WTI وابسته است.
بازارهای خاورمیانه
هر چند کشورهای تولیدکننده حوزه خلیج فارس، بیش از یک سوم تولید نفت خام جهان را در اختیار دارند، صادرات نفت خام منطقه به طورعمده به صورت قراردادهای بلند مدت است و بازار فروش تک محموله حدود ۴ درصد میزان صادرات را به خود اختصاص می دهد. به دلیل اجرای سیاست های خاص کشورهای صادر کننده برای جلوگیری از فروش مجدد محموله های نفتی و کوتاه کردن دست دلالان نفتی در رساندن نفت خام به مصرف کنندگان اصلی و همچنین حفظ بازار فروش، بازار فروش منطقه به صورت قراردادهای مدت دار است و بازار تک محموله در این منطقه بیشتر از طریق «حق سهم» بعضی از شرکت های خارجی فعال در این منطقه تأمین می شود. گفتنی است که بازار فروش تک محموله در منطقه با توجه به مسائل سیاسی و اقتصادی جهان و منطقه دچار تغییر می شود و میزان آن در دوره های مختلف در نوسان بوده است.
با توجه به این که میزان فروش نفت خام منطقه به صورت قراردادهای مدت دار است، نظام قیمت گذاری و تعیین قیمت در این قراردادها بیشتر براساس قیمت های ارزیابی شده در بازار تک محموله نفت شاخص از جمله WTI، برنت، عمان و دوبی صورت می گیرد.
بازار آسیا (شرق دور)
در میان تولیدکنندگان ناحیه شرق دور تنها کشورهای اندونزی، مالزی و تا حدودی استرالیا، گینه نو و ویتنام توان صدور نفت خود را دارند. معاملات نفت این ناحیه عموماً بر اساس شاخص هفتگی قیمت نفت آسیا (Asian Petroleum Price Index) APPI صورت می پذیرد. از نفت خام های عمده و شاخص این ناحیه می توان نفت شاخص تاپیس (TAPIS) مالزی، میناس (Minas) اندونزی نام برد.
با این حال قیمت های نفت خام این منطقه به دلایلی همچون تأثیر تقاضای فصلی نیروگاه های منطقه، تأخیر زمانی در اعلام قیمت ها و وجود بازارهای متفاوت بسیار نامنظم و بی قاعده است.
بازار آمریکای لاتین
تولید نفت خام در منطقه آمریکای لاتین در۱۰ سال گذشته روند رو به رشدی داشته است؛ به گونه ای که تولید نفت خام از حدود ۸/۶ میلیون بشکه در روز از سال ۱۹۹۰ به بیش از۱۰ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۰۴ رسیده است. مهم ترین تولید کنندگان این ناحیه به ترتیب ونزوئلا، مکزیک، برزیل، آرژانتین، کلمبیا، اکوادور، ترینیداد و توباگو و پرو هستند.

منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا