«استمرار انقلاب فرهنگی پیامبر اعظم(ص)»

زمانی می‌توان انقلاب عظیم پیامبر اعظم(ص) را بدرستی درک کرد که تمام زوایای مربوط به زندگی بشریت اعم از اقتصاد، سیاست، اجتماع آن را در ذیل عنصری بنام فرهنگ جستجو کرد. انقلابهای الهی و ایدئولوژیک اولین و مهمترین مشخصه‌شان بعد فرهنگی آن است زیرا دو هدف مهم را دنبال می‌نمایند اول ساخت انسان و انسانیت و دوم ساخت جامعه سالم هر انقلابی در این دو جهت موفقیت کسب نماید به میزان دایره نفوذش باید او را انقلابی بس عظیم دانست. شاید بتوان معیار دیگر عظمت یک انقلاب فرهنگی را نیز به محیط جغرافیایی یا سرزمینی و انسانهای موجود در آن سرزمین نیز محک زد.
انسانهایی با جاهلیت تمام در سرزمینی بدون جاذبه با نظامهای سیاسی قبیلگی و طوایفی، بنابراین عظمت انقلاب یک پیامبر امی با ویژگیهای منحصر به فرد نشان دهنده متفاوت بودن آن با سایر انقلابات گذشته، حال و آینده خواهد بود.
نامگذاری سال ۱۳۸۵ به نام سال پیامبر اعظم(ص) از سوی رهبر معظم انقلاب موجب شد تا شناختی هر چه اندک به مقیاس قطره‌ای از اقیانوس بی‌کران وجود نبی مکرم اسلام(ص) از سوی محققان، نخبگان و مدیران اجرایی صورت گیرد. اکنون که به پایان سال نزدیک می‌شویم مروری بر اهداف و خواسته‌های معظم‌له تدبر در زندگی فردی و اجتماعی پیامبر اعظم(ص) در زوایای مختلف را به یک امر واجب برای هر مسلمان و معتقد به آن حضرت ضروری می‌سازد.
اما به نظر می‌رسد پیدایی رمز و راز این زندگی سراسر درخشان از مرحله آرمان تا عمل فرآیندی را طی کرده است که امروز هیچ مسلمانی در حوزه فردی و هیچ کشور مسلمانی در حوزه جغرافیایی جهان اسلام بدون فهم و درک آن راه سعادت را نخواهد پیمود. لذا تلاش می‌شود به طور فشرده به درسهایی از زندگی و منش آن حضرت اشاره گردد:
۱) ظرفیت سازی فردی:
اولین و مهمترین درسی که هر انسان می‌تواند از پیامبر اعظم(ص) فرا گیرد ظرفیت سازی است یعنی تزکیه و تربیت وجودی خویش برای دریافت عنایات و توجهات خداوند متعال. لذا نخستین اتفاقی که در زندگی فردی پیامبر(ص) رخ داد معرفت پیدا کردن نسبت به معبود خویش بود و همین امر او را از یک انسان معمولی به یک انسان مسئول و متعهد تبدیل و ظرفیت وجودی او پس از معرفت به خداوند متعال شأنیت برای عبودیت و بندگی خداوندی پیدا کرد که جز او تا آن زمان کسی نتوانسته بود حامل وحی آخرین دین الهی باشد. بنابراین دریافت وحی و مبعوث شدن و سپس دستور انذار، همگی به عامل ظرفیت سازی پیامبر اعظم برمی‌گردد. مرتبه یک انسان معمولی و فردی از جنس بشر چگونه تکامل می‌یابد که به تعبیر مقام معظم رهبری می‌شود «مجموعه فضایل همه انبیاء و اولیاء و نسخه کامل و تکامل یافته همه فضایل» لذا در مرحله اول تغییر در محتوا و باطن و اندیشه به گونه‌ای رشد و کمال می‌یابد که حضرت در آن جامعه جاهلی و فراتر از آن در کل جامعه بشریت متمایز و کاملترین انسان می‌شود.
۲) ظرفیت سازی مردم:
پس از مرحله خودسازی پیامبر اعظم(ص) تغییر در نگرش، فکر و اندیشه مردم را محور کار و فعالیت خویش قرار می‌دهد و با دستور «قم فانذر» به میان مردم می‌رود و ندای «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» را سر می‌دهد.
اگر چه این دعوت مخفی صورت می‌گیرد اما دیری نپایید که دعوت علنی شد و نه تنها مردم که پادشاهان و حاکمان و امپراطوران بزرگ را به اسلام دعوت نمود. آنچه که اهمیت این دعوت را نشان می‌داد دستوری بودن آن از جانب خداوند بود «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن» دعوت کن به سوی پروردگارت از طریق حکمت، موعظه نیکو و با آن‌ها به شیوه‌ای که نیکوتر است جدال کن.
بنابراین اقدامات فرهنگی پیامبر به دو بخش قابل تقسیم بود اقداماتی که به تغییر در افکار معطوف بود و اقداماتی که در جهت تغییر در رفتار انجام می‌گرفت البته لازمه تغییر در رفتار تغییر در افکار است.
مهمترین اقدامات پیامبر اعظم(ص) در حوزه تغییر افکار که از آن به عنوان انقلاب اعتقادی یاد می‌شود عبارتند از:
۱/۲) معرفی خداوند تبارک و تعالی به مردم با تمام صفات جلال و جمال و به عبارتی طرح توحید خالص در همه ابعاد و تغییر جهان‌بینی مردم
۲/۲) توصیف موجودات روحانی عالم از قبیل فرشتگان و ملائکه
۳/۲) توصیف وجود انسان و جایگاه عقل و نفس و روح
۴/۲) توصیف جایگاه نبوت و رهبری و چگونگی وحی
۵/۲) توصیف مرگ، حیات اخروی و معاد
۶/۲) توصیف امت‌های خوب و بد گذشته و دعوت به تفکر در سرگذشت امتهای پیشین و اقدامات مهمی که در حوزه تغییر در رفتار مردم انجام می‌گرفت عبارتند از:
الف) ارائه افعال و گفتارهایی برای تعظیم و تکریم خداوند و آنچه که به عبودیت خداوند بیانجامد از قبیل فروع دین نتیجه این امر تنظیم روابط میان انسان و خدا است.
ب) ارائه مدل‌های رفتاری و گفتاری برای گرامی داشت همنوعان و ایجاد روابط انسانی پایدار از این موارد می‌توان به تنظیم روابط میان انسانها با یکدیگر یاد کرد. بخشی از این مسایل در حیطه مسایل اخلاقی و بخشی در حوزه مسایل فقهی قرار می‌گیرد. از قبیل:
سبقت‌جویی در امور خیر، میانه‌روی، وفای به عهد،‌کظم غیظ، صابر و صادق بودن، تواضع، عدم تجسس در زندگی خصوصی افراد،‌ عدم پرهیز از غیبت و تهمت، عفو و گذشت، خیرخواهی، خوش رفتاری، مقاومت در برابر ظالمان، دفاع از مظلومان، بزرگداشت پدر و مادر، کودک و زن و دختر و … رعایت انصاف و عدل،‌ کمک به مستمندان و یتیمان و … ارزش داشتن کار، رعایت بهداشت احترام به مالکیت افراد و … تمام این دستورات تغییراتی در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، اخلاقی و سیاسی پدید آورد.
ج) ارائه مدل عملی برای حکومت که در تنظیم روابط مردم و حکومت در مدینهٔ النبی محقق شد طبق این مدل تشکیلات و سازمان حکومت بر اساس بیعت و مشارکت همگانی و تأییدات الهی شکل گرفته و در خدمت امت بود. از استبداد و خود رأیی خبری نبود و مشاورت در امور جاری آن را گرفته بود.
آیاتی چون «و شاورهم فی الامر» و «و امرهم شوری بینهم» زمینه مشارکت همگانی بود. تأمین سعادت مردم، تأمین رفاه، امنیت و استقلال از اهداف دولت اسلامی بود. با تبعیض‌های اقتصادی و سیاسی بشدت برخورد می‌شد. و همه کسانی که در زمره پیروان آن حضرت قرار گرفته بودند با هم همکاری صمیمانه داشتند و نسبت به هم خیرخواه بودند. اگر چه این جامعه نوپا سه گروه از دشمنان را همواره بر سر راه خود داشتند.
مشرکان، یهودیان و منافقان. مشرکان دشمنی خود را با قرآن آغاز و پس از شکست در امر تحدی مبارزه با شخص پیامبر(ص) را شروع کردند. از تهدید و تطمیع و تا مرحله قتل و ترور پیش رفتند یهودیان نیز همواره از پیمان شکنی و توطئه برای قتل پیامبر کوتاهی نکردند و در مواردی مثل جنگ احزاب با مشرکان هم دست شدند.
منافقین نیز بر اساس هر فرصتی که یافتند در ضربه زدن به اسلام و پیامبر دریغ نکردند.
اما سرانجام با همه دشمنی‌ها و توطئه‌ها پیامبر(ص) و مسلمانان بر دشمنان خود پیروز شدند.
اگر چه عوامل مختلفی را سبب موفقیت و پیروزی پیامبر و مسلمانان عنوان می‌کنند اما نقش مهم و اساسی مربوط به تغییرات اساسی بود که در محتوای فکری و باطنی انسانها اتفاق افتاده است. انقلاب فکری و محتوایی سبب می‌شود تا تمامی ارزش‌ها، ‌شناخت‌ها، دانش‌ها، باورها، ایستارها، نگرش‌ها، گرایش‌ها و حتی احساسات و در مجموع فرهنگ یک جامعه تغییر کند و به دنبال آن زمینه اقدامات دیگر مانند مشارکت افراد در اقدامات نظامی و اقتصادی به منظور پیشرفت آرزوها و خواست‌های دینی فراهم گردد.
بنابراین در دوره سیزده ساله عمر پیامبر در مکه تمامی اقدامات متوجه مسایل فرهنگی و معنوی است به تعبیر دیگر تمام فعالیتها متوجه ظرفیت سازی فردی است چه در ابتدا شخص رسول مکرم اسلام(ص) و چه مردم.
۳) ایجاد جامعه سالم
سومین اقدام در اهداف و یا رسالت پیامبر اعظم(ص) بسط و گسترش ارزشهای فکری و فرهنگی و معنوی بود آنچه اقتضای این رسالت بزرگ بود ایجاد حکومت اسلامی و تشکیل دولت اسلامی بود. بدلیل موانع متعدد و عدم ظرفیت مکه برای این امر مهم پیامبر هجرت خود را به مدینه آغاز و پایه‌های حکومت اسلامی را بنا نهاد. اینگونه نبود که پیامبر در این سرزمین آسوده خاطر باشد بلکه با بصیرت نافذ، از یک سو با گسترش حوزه فضایل اخلاقی و از سوی دیگر با تشکیل نهادهای حکومتی به مقتضای نیاز عمل می‌کرد. نبردهای سنگینی که توسط دشمنان بر انقلاب و حکومت نوپای پیامبر تحمیل می‌شد هر کدام برای سقوط آن کافی بود اما عنایات خداوند متعال و تدبیر رسول گرامی اسلام(ص) توانست بحرانهای مختلف را خنثی سازد. بدین ترتیب پیامبر اسلام(ص) موفق شد با استفاده از شیوه‌ها و ابزارهای فرهنگی، نبوت و رهبری را به جای شیخ قبیله، ارزش‌های اسلامی را به جای ارزشهای جاهلی،‌ توحید را به جای شرک، مسئولیت پذیری را به جای مسئولیت گریزی،‌عقیده به معاد را به جای ابهام گرایی در آینده، کار و تولید را به جای رخوت و سستی، فضایل اخلاقی را به جای رذایل اخلاقی کمک به نیازمندان و آزاد کردن بردگان را به جای بیگاری کشاندن انسانهای مستضعف و حکومت جهانی را به جای حکومت قبیله‌ای، منافع اسلامی و انسانی را جایگزین منافع قبیله‌ای، سبقت در خیرات را جایگزین مسابقه در قتل و غارت… قرار دهد.
در یک تعبیر جامع این پیامبر موظف است تمامی غل و زنجیرهای مادی و معنوی را از دست و پا و ذهن بشر بگشاید و او را به عنوان انسان خلاق، مبتکر و مختار به سوی خدا دعوت نماید.
اهمیت تحولات و تغییرات انقلاب فرهنگی پیامبر زمانی روشن می‌شود که این دوران را با دوران جاهلیت قبل از اسلام و دوران بعد از وفات پیامبر مقایسه کنیم و ببینیم برگشت رذایل اخلاقی به جای فضایل اخلاقی به کجا انجامید.
اما به تعبیر شهید مرتضی مطهری اگر چه پیامبر گرامی اسلام در حالی که جامعه‌ای نو بنیاد و مملو از نشاط روحی و معنوی و مؤمن به یک ایدئولوژی سازنده که احساس مسئولیت جهانی می‌کرد تأسیس کرده و باقی گذاشته بود اما آنچه به این جامعه نوبنیاد روح و نشاط و وحدت داده بود دو چیز بود: قرآن کریم و دوم شخصیت عظیم و نافذ پیامبر(ص)(۱)
● ویژگیهای جامعه سالم (اسلامی) پیامبر(ص)
۱) خدامحوری:
نخستین هدف بعثت پیامبران سوق دادن انسانها و جوامع بشری به سوی خداست آنان می‌خواهند بشر را به اطاعت خداوند دعوت کنند و از اطاعت غیر خدا باز دارند.
و لقد بعثنا فی کل امه رسولا ان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت (نحل: ۳۶)
خدامحوری تنها در دایره عبادات فردی و زندگی شخصی و خصوصی افراد منحصر نمی‌شود بلکه نظام اجتماعی انسان را در بر می‌گیرد و لازمه تحقق این امر،‌آن است که خدامحوری، اساس حکومتها و رهبری جوامع را نیز شامل می‌شود و در حرکت کلی جامعه نیز رضایت الهی و حرکت در جهت تقرب به خداوند، اساس کار قرار گیرد بنابراین مهمترین شاخصه جامعه و تمدن مورد نظر پیامبر(ص) همان خدامحوری است که باید در همه سطوح و ابعاد جامعه اجرا شود و روابط اجتماعی، سیاسی،‌ اقتصادی و فرهنگی بر مبنای آن شکل گیرد.
۲) رهبری الهی:
سیره عملی پیامبر(ص) نشان می‌دهد که آن حضرت تعیین رهبری در جامعه را در انحصار خداوند می‌دانسته‌اند بنابراین یکی از شئونات اصلی جامعه: موضوع رهبری آن است و مشروعیت نظام حاکم بر جامعه هم در پرتوی رهبری است که از سوی خداوند تعیین و نصب شود خواه مستقیم و خواه غیرمستقیم.
به تعبیر رهبر معظم انقلاب در اسلام سرپرستی جامعه متعلق به خدای متعال است هیچ انسانی این حق را ندارد که اداره امور انسانهای دیگر را بر عهده بگیرد. … خدای متعال این ولایت و حاکمیت را از مجاری خاص اعمال می‌کند.»(۱)
۳) عدالت محوری
شاخصه و محور دیگر در جامعه سالم پیامبر(ص) عدالت محوری است. چرا که اجرای قسط و عدل از اهداف اساسی همه پیامبران الهی است. لقد ارسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط(۲)
به راستی(ما) پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و میزان را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند. بر همین اساس پیامبر گرامی اسلام نیز مأموریت می‌یابد تا به عدالت رفتار کند «و اُمرتُ ِلأ عَدِلِ بینکم» و فرمان یافته‌ام که میان شما به عدالت رفتار کنم.
عدالت از دیدگاه پیامبر از تقسیم غنایم تا تقسیم مسئولیتهای حکومتی را شامل و دامنه‌ی وسیع را در برمی‌گیرد.
پرهیز از انتصابهای سلیقه‌ای و توجه به شایسته سالاری و جلوگیری از رانت‌خواری مسئولان تا پاسخ منفی به خواست همسران خویش و درخواست بیشتر از غنایم جنگی نشان از عدالت محوری حکومت نبوی می‌شود به عبارت دیگر رفع فقر و فساد و تبعیض در سایه گفتمان عدالت تحقق می‌یابد.
۴) جامعیت نگری به انسان
توجه به کلیه نیازهای مادی و معنوی موجب می‌شود تا اسلام را دین امت وسط و میانه نام ببرند سلامت جسم و روح، توجه به آخرت و دنیا توأمان نگاه جامع‌نگری اسلام و حکومت پیامبر به امورات امت اسلام بوده است.
۵) آخرت‌گرایی
اعتقاد راسخ به جهان پس از مرگ و قیامت، بهشت و دوزخ از دیگر شاخصه‌های حکومت نبوی است زیرا در سوره نساء آیه ۷۷ برخورداری از دنیا را اندک و توجه به آخرت را برای اهل تقوی بهتر می‌داند، این امر موجب می‌شود تا انسان در حرکت زندگی خود به سمت اعتدال حرکت نماید و فلاح و رستگاری را نتیجه اعمال دنیایی خود ببینند.
تلاشها و مجاهدتهای طاقت فرسای پیامبر اسلام در طول دوران حکومت اسلامی و ما قبل آن یعنی از دوران ظرفیت سازی فردی و دوران ظرفیت سازی مردم پیرامون خویش و تا ایجاد یک جامعه سالم بر اساس قانون الهی چنین استنباط می‌شود که انقلاب فرهنگی پیامبر اثر نفوذ معنوی‌اش به مراتب بیشتر از حوزه حکومت سیاسی بوده است و همین امر در مورد انقلاب اسلامی نیز صادق است بر این اساس ضرورت دارد کالبد شکافی ژرف و عمیقی از زوایای پیدا و پنهان انقلاب فرهنگی پیامبر و آثار آن بر انقلاب اسلامی که به تعبیر حضرت امام خمینی انقلابی فرهنگی است صورت گیرد.
● چگونگی حفظ انقلاب فرهنگی
اهمیت حفظ و نگهداری یک دستاورد بزرگ کمتر از بدست آوردن آن نیست و چه بسا مهمتر و سخت‌تر. از جمله نگرانی رهبران الهی در همراهی امت خویش بعد از گذشت زمان است. این نگرانی به گونه‌ای مشهود بوده است که خداوند متعال خطاب به پیامبر اعظم(ص) می‌فرماید: فاستقم کما امرت و من تاب معک» پس همانگونه که دستور یافته‌ای ایستادگی کن و هر که با تو توبه کرده نیز چنین کند. سنگینی این آیه برای پیامبر اسلام به گونه‌ای هویدا شد که فرمودند سوره هود مرا پیر کرد.
زیباترین شکل مقاومت و پایداری در پیوند امام و امت صورت می‌گیرد زیرا پیامبر از سوی خداوند متعال مأموریت بر استقامت را دریافت کرده است ولی آیا مردم نیز چنین خواهند کرد؟
قرآن کریم در مورد کسانی که استقامت و پایداری برای دین خدا می‌ورزند می‌فرماید: «ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه ان لا تخافوا و لا تحزنوا و بشروا بالجنه التی کنتم توعدون»(۱) کسانی که گفتند پروردگار ما خداست، پس استقامت ورزیدند، فرشتگان بر آنها فرود می‌آیند و می‌گویند نترسید و محزون نباشید که بشارت باد بر شما بهشتی که به شما وعده داده‌اند.»
حضرت علی‌بن ابیطالب(ع) در خطبه ۱۷۶ بعد از تأکید بر عمل صالح و آینده نگری، بر استقامت و بردباری تأکید می‌ورزند و سپس بعد از جنگ صفین و نهروان در سال ۳۸ هجری ضمن توصیف خود به محور سنگ آسیاب و دعوت مردم به مدار خویش اهل استقامت را وعده بهشت و اهل دوزخ را کسانی می‌داند که دچار لغزش شده‌اند و در کلامی دیگر صبر و شکیبایی خویش را چون خار در چشم و استخوان در گلو به دلیل تنهایی ذکر می‌کند، همان چیزی که پیامبر از آن بیم داشت زیرا بعد از وفات پیامبر جز اهل بیت خویش را بر مدار خویش نیافت.
حضرت امام خمینی(ره) نیز مهمترین عنصر ماندگاری انقلاب اسلامی را به تأسی از پیامبر اعظم(ص) استقامت و پایداری می‌داند و از سالهای ۵۹ تا ۶۶ دائماً در سخنرانیها و پیامهای خویش موضوع استقامت را تأکید و آن را رمز پیروزی می‌دانستند.(۱) ضمن اینکه حضرت امام(ره) به شکرانه این نعمت بزرگ یعنی استقامت ملت ایران در برابر سختیها و فشارهای دشمن چنین ملتی را از ملت عهد رسول‌ا… (ص) برتر می‌دانند.
مقام معظم رهبری نیز استقامت و پایداری را برای مواجهه با دو تهدید اساسی ضروری می‌دانند «یکی از تهدیدها جاذبه‌های زندگی رنگارنگ، راحت‌طلبی، شهوات، قدرت و مقام حتی تعریف و تمجیدها که نتیجه آن عدم طاقت برای ایستادگی در مقابل دشمن و لغزش و تبدیل به معارض یا معاند شدن امت و دوم تهدید از ناحیه دشمن خارجی یا بیرونی که تلاش دارند عظمت خود را به رخ جامعه اسلامی بکشند و با زبان زور صحبت می‌کنند.»(۲)
کلام آخر: انقلابهای فرهنگی از جمله انقلاب بزرگ پیامبر اعظم(ص) در یک حرکت تدریجی آغاز،‌ تثبیت و صادر شد. موانع متعددی را به عنوان تهدیدات جدی پیش روی خویش داشت پیامبر گرامی اسلام با شناخت صحیح تهدیدات و ایجاد فرصت‌‌های لازم توانست اسلام را به اقصی نقاط جهان صادر و بشریت را از شهد شیرین آن سیراب سازد این روند در گرو میزان استقامت و پایداری و همراهی امت اسلام با شخص پیامبر(ص) بود. اما به محض افول اخلاق و معنویت، دنیاگرایی، و رذایل اخلاقی و با نادیده انگاشتن وصیت پیامبر یعنی توجه و چنگ زدن به قرآن و عترت و انحراف در مسیر رهبری اسلام موجب شد تا امروز شاهد تفرق و تشتت در جهان اسلام باشیم. انقلاب فرهنگی امام خمینی نیز با الگوگیری از انقلاب بزرگ پیامبر و با عبرت از تاریخ گذشته توانسته است با استقامت و پایداری راه بالندگی و رشد و توسعه خود را بپیماید و امروز نیز به درخواست رهبر معظم انقلاب پیام استقامت و پایداری را می‌بایست برای پیمودن راه و مسیر انقلاب سرلوحه حرکت خویش قرار دهیم.

مهدی بهشتی‌نژاد
۱) منبع پایگاه تبیان.
۱) مقام معظم رهبری ۲۰/۴/۱۳۶۹، روز عید غدیر خم.
۲) سوره حدید آیه ۲۵.
۱) فصلت، آیه ۳۰
۱) حضرت امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۴۰-۲۳۹ و ج ۱۷ ص ۲۵، ج ۱۹ ص ۳-۸۲، ج ۶ ص ۲۷۶.
۲) مقام معظم رهبری در جمع بسیجیان، ۶/۱/۸۵ ، منابع: سایت پیامبر اعظم(ص)
هدایت۶۸

منبع : سایت بصیرت