عقلانیت، ضد عقلانیت

برداشت ابزارانگارانه از عقلانیت، بسیار محدود است و بر خلاف برداشت‏های مقبول به نظر می‏رسد، زیرا ما، در نسبت دادن عقلانیت به اهداف، مانند ابزارها، درنگ نمی‏کنیم؛ یعنی گاهی عقلانیت را به خود اهداف نیز نسبت می‏دهیم. اهداف نیز ممکن است معقول یا غیرمعقول باشند.
ویژگی مهم انسان‏ها این است که درباره خود و جهان پیرامون خود باورهایی دارند و در شرایطی خاص این باورها را تغییر می‏دهند؛ به عبارت دیگر، از میان موجودات زنده، تنها آدمی این توانایی را دارد که باورهایی را بسازد و یا آنها را تغییر دهد. این بعد از آدمی که به قوای معرفتی او مربوط می‏شود، گاهی «فرآیند باورسازی» و «فرآیند تنظیم باور» نامیده شده است.
پرسش اساسی‏ای که در این رابطه مطرح می‏شود این است که آیا آدمیان به شیوه خاصی باور می‏سازند و یا باورهای خود را تنظیم می‏کنند؟ آیا این دو فرآیند بر مبانی خاصی استوار هستند و از منطق خاصی پیروی می‏کنند؟
پرسش‏هایی از این دست به مسئله عقلانیت مربوط می‏شود؛ یکی از وظایف معرفت‏شناسی معاصر، تحلیل این اصطلاح و بحث از شرایط تحقق آن است. پیش از ورود به بحث، توجه بدین نکته ضروری است که اصطلاح عقلانیت و نیز گاهی معقولیت، در موارد مختلف به کار می‏روند که نباید آنها را با یکدیگر خلط کرد.
۱) عقلانیت گاهی وصف باورها واقع می‏شود؛ برای مثال می‏گوییم، باور P معقول است.
۲) افعال و رفتار نیز گاهی موصوف عقلانیت واقع می‏شوند و در مواردی می‏گوییم، رفتار × رفتار معقولی است.
۳) گاهی هم ارزش‏ها به عقلانیت متصف می‏شوند و می‏گوییم، این یا آن ارزش، معقول است.
سه کاربرد فوق نشان می‏دهد که «عقلانیت» در زمینه‏های متفاوت به کار می‏رود و هر یک از این سه کاربرد، عنوانی خاص دارد؛ فلاسفه در زمینه ارزیابی باورها و یا حتی گزاره‏ها و یا تصمیمات، از تعبیر «عقلانیت نظری» استفاده می‏کنند؛ عقلانیت نظری یعنی به چه اموری باید باور داشته باشیم.
در مقابل، «عقلانیت عملی» به حوزه رفتارها مربوط می‏شود و به این مسئله می‏پردازد که چه رفتارهایی را باید انجام دهیم، و بالاخره «عقلانیت ارزش‏شناختی» به این مسئله می‏پردازد که باید برای چه چیزهایی ارزش قائل شویم.
برخی از فلاسفه ادعا می‏کنند که مسائل مربوط به ارزش‏ها و تمایلات، بیرون از حوزه عقلانیت قرار دارند؛ برخی دیگر نیز این امور را داخل در حوضه عقلانیت می‏دانند، ولی معرفت‏شناسی با کاربرد اول عقلانیت سر و کار دارد. بررسی معقولیت باورها یا گزاره‏ها از مباحث کلیدی معرفت‏شناسی است؛ پرسش‏های عمده‏ای که در این زمینه مطرح می‏شود عبارت است از:
۱) عقلانیت چیست و یک باور یا یک گزاره تحت چه شرایطی معقول به حساب می‏آید؟
۲) عقلانیت چه مدل‏هایی دارد و چه تقریرهای فلسفی‏ای از آن در کار است؟
۳) آیا عقلانیت در همه زمینه‏ها به یک معنا است؟ آیا مفهوم واحدی از عقلانیت در همه زمینه‏ها در کار نیست؟
● عقلانیت نوعی و عقلانیت هنجاری
مقصود از بحث در عقلانیت، مفهوم خاصی از آن است که «عقلانیت هنجاری» نام دارد و باید آن را از عقلانیت به معنای نوعی جدا کرد. ارسطو برای اولین بار انسان را به عنوان «حیوان عاقل» تعریف کرد. مسلمانان هم این تعریف را به «حیوان ناطق» ترجمه کردند. منظور ارسطو این بود که از میان حیوانات، تنها انسان از موهبت عقل و قوه عقل برخوردار است و فلاسفه مسلمان نیز بالاترین تجلّی قوه عاقله را در ویژگی ناطق بودن او دانسته‏اند، زیرا تنها موجودی که عاقل است، می‏تواند ناطق باشد. تعاریف بسیار متفاوتی از انسان ارائه شده است، ولی تعریف ارسطو به نوع خاصی از عقلانیت اشاره دارد. منظور از این نوع عقلانیت، توانایی‏ای است که در نوع انسان منحصر است. «عاقل بودن» ویژگی خاص انسان است.
فلسدال، از فلاسفه بنام، بر عقلانیت ارسطویی به معنای فوق، خرده گرفته است؛ به نظر او، تعریف ارسطو خلاف واقعیات موجود است و افراد بشر معمولاً عاقلانه فکر نمی‏کنند و یا رفتاری معقول ندارند.
بی‏تردید چنین تفسیری از سخن ارسطو نادرست است؛ برای روشن شدن این مطلب باید توجه داشت که عقلانیت گاهی در مقابل ناعقلانیت به کار می‏رود و گاهی هم در مقابل ضد عقلانیت. این دو کاربرد با هم متفاوت‏اند و خلط آنها به مغالطه می‏انجامد.
پیش‏تر گفتیم که وصف عقلانیت را می‏توانیم به رفتارها و باورها نسبت دهیم، ولی نمی‏توانیم عقلانیت را به اشیای خارجی، مثلاً درخت یا میز نسبت دهیم. پاسخ این مسئله آشکار است؛ اشیای خارجی قابلیت و شأنیت موصوف شدن به عقلانیت را ندارند؛ به عبارت دیگر، باور و رفتار بر خلاف اشیای خارجی، شأنیت موصوف شدن به عقلانیت را دارند؛ این سخن بدین معنا است که رفتارها و باورهای خاص می‏توانند معقول و یا غیرمعقول باشند، ولی اشیای خارجی، قابلیت معقول و یا غیرمعقول بودن را ندارند.
در چنین شرایطی ما عقلانیت را در مقابل «ضدعقلانیت» به کار می‏بریم. ضد عقلانیت زمانی به کار می‏رود که قابلیت اتصاف به عقلانیت را ندارند و بیرون از حوزه عقلانیت قرار می‏گیرند و عقلانیت به این معنا، در مواردی است که قابلیت اتصاف به عقلانیت را دارد و پرسش از عقلانیت در آنها مطرح می‏شود.
عقلانیت به این معنا را می‏توانیم عقلانیت به معنای وسیع در نظر بگیریم، زیرا مسئله عقلانیت در قلمروی این موارد مطرح می‏شود. اما در درون این قلمرو، برخی از موارد، ملاک‏های عقلانیت را دارا هستند؛ یعنی علاوه بر اینکه شأنیت عقلانیت را دارند، بلکه بالفعل هم ملاک‏های عقلانیت را دارا هستند و برخی دیگر، این ملاک‏ها را ندارند. در این بافت اخیر، عقلانیت به معنای خاصی به کار می‏رود و تنها برخی از موارد عقلانیت به معنای قبلی را در بر می‏گیرد و در مقابلِ «ناعقلانیت» قرار می‏گیرد.
▪ عقلانیت (به معنای وسیع)
▪ عقلانیت (به معنای خاص)
▪ نا عقلانیت
● ضد عقلانیت
مقصود ارسطو هم این بود که انسان موجودی است که شأنیت اتصاف به عقلانیت را دارد؛ یعنی رفتارها و باورهایشان قابلیت معقول شدن را دارند. عقلانیت به معنای وسیع در مورد آدمیان به کار می‏رود، نه اینکه همه باورها و رفتارهای آدمیان معقول است؛ انسان بدین معنا عاقل است که توانایی به کارگیری عقل را دارد، نه اینکه در هر موردی عقل خود را درست به کار می‏گیرد. برخی برای تفکیک این دو معنا میان «عقلانیت نوعی» و «عقلانیت هنجاری» فرق می‏گذارند. عقلانیت‏نوعی بدین معنا است که موصوفِ به عقلانیت، توانایی به کارگیری عقل را دارد و می‏تواند ملاک‏های عقلانیت را برآورده سازد. این توانایی بدین معنا نیست که ما همواره عقل خود را به شیوه‏ای درست به کار می‏گیریم و در هر موردی به نحوی معقول می‏اندیشیم یا رفتار می‏کنیم. در مقابل، عقلانیت هنجاری در موردی به کار می‏رود که عقل و ملاک‏های عقلانیت را به نحوی دقیق به کار بسته باشیم.
«عقلانیت نوعی» شرط لازم برای عقلانیت هنجاری است، اما شرط کافی آن نیست. سوسا عقلانیت هنجاری را با معنای ارزشگذارانه عقلانیت و عقلانیت نوعی را به معنای مقولی آن، نشان می‏دهد؛ وی می‏گوید: «معنای ارزشگذارانه عقلانیت معنای مقولی را فرض می‏گیرد؛ عاقل یا ناعاقل بودن (به صورت ارزشگذارانه)، به معنای عاقل بودن (به نحو مقولی) است».
● عقلانیت وظیفه شناختی
گفتیم که عقلانیت مفهومی هنجاری است؛ عقلانیت بدین معنا هنجاری است که اولاً واژه‏ای برای ارزیابی است و ثانیا مستلزم یک «باید» است. معقول بودن یک رفتار یا باور، و یا ارزیابی خاص به معنای تأیید و مقبول دانستن آن است؛ به عبارت دیگر، عقلانیت از لحاظ معرفت‏شناختی بار مثبت دارد؛ چنان که «توجیه» در معرفت‏شناسی برای ارزیابی به کار می‏رود؛ یعنی وقتی می‏گوییم باری موجه است، منظور ما این است که نوعی ارزیابی مثبت نسبت به آن داریم، معقولیت یا عقلانیت هم بر همین منوال است. چیزم به این نکته اشاره کرده است.
اصطلاح «توجیه»، وقتی در مورد یک باور به کار می‏رود، به عنوان یک واژه ارزیابی معرفتی به کار می‏رود.
از این گذشته، عقلانیت هنجاری مستلزم «باید» هم هست؛ یعنی به ما می‏گوید: چگونه باید به آنچه انجام می‏دهیم یا باور داریم، نظم و سامان ببخشیم و به چه چیزهایی مثلاً باید باور داشته باشیم. یا چه رفتارهایی را باید انجام دهیم؛ از این رو، گاهی برای توصیف این نوع عقلانیت، عقلانیت وظیفه‏شناختی است؛ به عبارت دیگر، هنجاری بودن عقلانیت بر مولفه‏ای وظیفه‏شناختی دلالت دارد.
برای روشن شدن عقلانیت وظیفه‏شناختی، باید بدین نکته توجه کرد که ما می‏توانیم دست کم میان دو دسته از وظایف فرق بگذاریم؛ وظایف اخلاقی و وظایف معرفت شناختی. وظایف اخلاقی به بایدها و نبایدهای رفتاری نظر دارد و بر نوعی ارزیابی اخلاقی متکی است. ما برخی از رفتارها را از لحاظ اخلاقی خوب ارزیابی می‏کنیم و برخی دیگر را بد. در مقابل، ما وظایف معرفت‏شناختی هم داریم؛ این وظایف به ارزیابی باورها مربوط می‏شوند و باید باورهای ویژه‏ای را بپذیریم. از این رو، گاهی به عقلانیت به این معنا، «اخلاق باور» هم گفته می‏شود.
بنابراین، به اجمال می‏توان گفت که عقلانیت وظیفه شناختی عبارت است از انجام دادن وظایف معرفت شناختی خاصی که در مقام ارزیابی و باور وجود دارند.
چیزم از طرفداران عقلانیت وظیفه شناختی است. ما تنها در صورتی یک گزاره را می‏پذیریم که آن گزاره صادق باشد. این وظیفه دو نکته را در بر دارد؛ ما باید گزاره‏های صادق را بپذیریم و از گزاره‏های کذب اجتناب کنیم. البته معرفت‏شناسان در این باره که وظایف معرفت‏شناسی چیست، اختلاف نظر دارند. دسته‏ای از طرفداران عقلانیت وظیفه شناختی دلیل گرایان هستند که معتقدند وظیفه معرفت‏شناختی این است که به چیزی باور نداشته باشد، مگر این که دلیلی خاص بر باور به صدق آن در دست داشته باشیم؛ از این رو بونجور می‏گوید: «یک نفر در نهایت آن باورهایی را می‏پذیرد که دلیلی برای لگان به صدق آنها دارد».
پلنتینگا و چیزم بر این نکته تأکید کرده‏اند که این وظایف را نباید وظایف مطلق و نهایی در نظر گرفت، بلکه اینها وظایف اولیه ما هستند و ممکن است در مواردی، به خاطر تعرض با دیگر وظایف و یا تقدّم دیگر وظایف، کنار نهاده شوند.
● عقلانیت ابزاری
برخی عقلانیت را به عنوان چیزی در نظر می‏گیرند که ما در انتخاب اهداف خاص یا تحقق بخشیدن به ابزارهای سودمند برای دستیابی به اهداف یاری می‏رساند؛ به عبارت دیگر، عقلانیت بررسی ابزارهایی است که ما را به هدف می‏رسانند. این برداشت از عقلانیت، عقلانیت ابزاری نام گرفته است. به نظر طرفداران این دیدگاه، هیچ چیزی فی‏نفسه معقول نیست، بلکه عقلانیت همواره وصف چیزهای دیگری است که می‏تواند آنها را برآورده سازد؛ از این رو، ریچارد فولی می‏گوید: «همه ادعاهای عقلانیت معطوف به هدف‏اند؛ این ادعاها در این باره‏اند که چگونه شخص به طور مؤثری از طریق باورها یا رفتارهای خود، اهداف خود را دنبال می‏کند».
عقلانیت ابزاری مفهومی نسبی است؛ بدین معنا که آنچه مردی بدان باور دارد یا آن را انجام می‏دهد، نسبت به اهدافش عقلانیت دارند؛ به عبارت دیگر، باورها و رفتارها نسبت به اهداف شخص عقلانیت دارند. عقلانیت ابزاری به معنای دیگری نیز نسبی است. برای ارزیابی رفتارها و باورهای دیگران، نه تنها باید به اهداف آنها معرفت داشته باشیم، بلکه باید به بافت واقعیتی که در آن زندگی می‏کنند نیز معرفت داشته باشیم.
فرض کنید من باید از مکانی به مکان دیگر در دور دست بروم و برای رسیدن به آنجا می‏دوم؛ صرف رسیدن به مکان مورد نظر، دویدن مرا معقول نمی‏سازد؛ چرا که می‏توانستم با وسیله نقلیه به آنجا بروم و زودتر برسم. اما اگر فرض کنیم راه رسیدن به آنجا مسدود بود و در نتیجه من نمی‏توانستم با وسیله نقلیه به آنجا بروم، در چنین صورتی دویدن من معقول به نظر می‏رسید؛ بنابراین، بدون توجه به شرایط و بافت خاص رفتار، چنین عملی معقول به نظر نمی‏رسد؛ اما با توجه به شرایط مذکور، معقولیت ابزاری آن روشن می‏شود.
خلاصه آنکه، عقلانیت ابزاری به دو معنا نسبی است ۱. برای ارزیابی باید اهداف را هم در نظر گرفت و عقلانیت در نسبت به اهداف معنا پیدا می‏کند. ۲. برای ارزیابی باید شرایط و بافت رفتارها را هم در نظر گرفت و عقلانیت در نسبت به این شرایط روشن می‏شود.
وقتی عقلانیت ابزاری را با عقلانیت وظیفه‏شناختی مقایسه می‏کنیم، متعارض به نظر می‏رسند؛ چرا که به دو شیوه متفاوت عقلانیت را توصیف می‏کند؛ دیدگاه ابزاری عقلانیت را در ارتباط ابزارها با اهداف می‏یابد و دیدگاه وظیفه‏شناختی عقلانیت را وظیفه‏ای معرفت‏شناختی تعریف می‏کند؛ مثلاً چیزم به این نکته اشاره می‏کند که «هر شخصی نسبت به هر گزاره‏ای که در نظر می‏گیرد، دو نیاز کاملاً متفاوت دارد: یکم. او باید نهایت سعی خود را انجام دهد تا اگر گزاره‏ای راست است، در آن صورت به آن باور داشته باشد.
دوم. او باید نهایت سعی خود را بکند تا اگر آن گزاره دروغ است، به آن باور نداشته باشد.»
هدف عقلانیت وظیفه‏شناختی، بنابر چنین تقریری، معرفت‏شناختی است؛ شخص باید بکوشد تا آنجا که ممکن است، باورهای راست را به دست آورد و نیز باید بکوشد تا آنجا که ممکن است، باورهای دروغ را از دستگاه معرفتی خود حذف کند. ما یک «باید» و اجبار معرفت‏شناختی داریم و آن اینکه تا آنجا که ممکن است، با واقعیت تماس بیشتری داشته باشیم و این تنها از راه به دست آوردن باورهای راست و حذف باورهای دروغ امکان‏پذیر است.
در این نگاه، عقلانیت ابزاری جایگاهی ندارد و مفهومی کاملاً جدا به نظر می‏رسد. شخص می‏تواند چنین وظیفه‏ای معرفت‏شناختی داشته باشد و در عین حال، برای برآورده ساختن اهداف خود ابزارهای خاصی را تدارک ببیند.
برخی از معرفت‏شناسان، با توجه به تفاوت فوق میان عقلانیت معرفتی و عقلانیت غیرمعرفتی فرق می‏گذارند؛ در صورتی که عقلانیت به معنای داشتن ارزش‏هایی مانند راست بودن و اجتناب از کذب را باید معرفتی دانست و اگر عقلانیت ارزش‏هایی معرفتی از قبیل دستیابی به صدق و اجتناب از کذب را در بر نداشته باشد، عقلانیت غیرمعرفتی است. در عقلانیت معرفتی، اهداف ما معرفتی هستند و در عقلانیت غیرمعرفتی به دنبال اهداف غیرمعرفتی هستیم؛ بنابراین تفکیک، عقلانیت ابزاری و وظیفه‏شناختی، هر دو معطوف به هدف هستند و فقط اهداف آنها متفاوت است.
تقسیم فوق با تقسیم عقلانیت به نظری و عملی تفاوت دارد، زیرا هدف عقلانیت عملی گاهی معرفتی و گاهی غیرمعرفتی است. اما در عقلانیت غیرمعرفتی چنین نیست؛ مثلاً وقتی می‏خواهم از مکانی به مکان دیگر پیاده برویم، هم ممکن است هدف غیرمعرفتی ورزش و هم هدف «حضور در کلاس درس برای یادگیری» را داشته باشیم. اما با وجود این، در موارد بسیاری تفکیک اهداف معرفتی و غیرمعرفتی ساده نیست. مطابق تقسیم فوق، دو نوع دلیل در کار است: معرفتی و غیرمعرفتی. دلیل معرفتی معتبر بر انجام دادن یا اعتقاد داشتن به چیزی دلیلی است که باور را به شیوه خاصی به اهداف معرفتی مفروض پیوند می‏زند. همچنین، دلیل غیرمعرفتی معتبر بر انجام دادن چیزی دلیلی است که این رفتار را به شیوه مناسبی به اهداف غیرمعرفتی مفروض پیوند می‏زند.
● نقد عقلانیت ابزاری
یکی از مشکلاتی که عقلانیت ابزاری پیش رو دارد این است که بسیار محدود است. این نوع عقلانیت، صرفا در رابطه وسایل و ابزارها و اهداف تحقق می‏یابد، اما خود اهداف چطور؟ آیا اهداف هم عقلانیتی دارند؟ بر طبق تعریف عقلانیت ابزاری، عقلانیت تنها به رابطه وسایل و اهداف مربوط می‏شود؛ از این رو تنها ارتباط ابزارها با اهداف را می‏توان ارزیابی کرد، اما ارزیابی خود اهداف از حوزه عقلانیت خارج است؛ به عبارت دیگر، فقط عقلانیت ابزارها وجود دارد و نمی‏توان از عقلانیت اهداف سخن به میان آورد. دلیل این نکته روشن است. عقلانیت ابزاری نسبی یا مشروط است. راسل می‏گوید: «عقل معنایی کاملاً روشن و دقیق دارد و بر گزینش ابزارهای درست نسبت به یک هدف دلالت دارد که می‏خواهید بدان دست بیابید. عقل هیچ ارتباطی با گزینش اهداف ندارد».
با این بیان، عقلانیت ابزاری ذهن بسیاری از متفکران معاصر را به خود جلب کرده، تأثیر زیادی بر جامعه غربی داشته است. فون رایت بدین نکته تصریح کرده و با بسیاری از اندیشمندان معاصر موافق است که عقلانیت رایج در جامعه مدرن عبارت است از کنترل ابزار دستیابی به اهداف متفاوت، ولی به نظر او، مشکل این نوع عقلانیت یا عقلانیت فنی این است که نمی‏تواند برای اهداف و فعالیت‏های اجتماعی مشروعیتی فراهم سازد؛ چرا که عقلانیت در این بافت، منحصرا به انتخاب ابزارهای مؤثر در رسیدن به اهداف یک فرد یا گروه خلاصه می‏شود.
عقلانیت ابزاری یا تعیین چنین کارکردی برای عقل به هیوم باز می‏گردد؛ به نظر هیوم، عقل برده احساسات و عواطف است؛ عقل فقط می‏تواند در تعیین ابزارهایی برای رسیدن هدف‏های خاص به ما یاری برساند، اما خود این اهداف را عقل تعیین نمی‏کند، بلکه احساسات و عواطف این اهداف را تعیین می‏کنند.
برداشت ابزارانگارانه از عقلانیت، بسیار محدود است و بر خلاف برداشت‏های مقبول به نظر می‏رسد، زیرا ما، در نسبت دادن عقلانیت به اهداف، مانند ابزارها، درنگ نمی‏کنیم؛ یعنی گاهی عقلانیت را به خود اهداف نیز نسبت می‏دهیم. اهداف نیز ممکن است معقول یا غیرمعقول باشند.
بنابراین، چه دلیلی وجود دارد که عقلانیت را فقط به ابزار محدود سازیم؟ اگر آدمیان به اهداف خود نمی‏اندیشند و عقلانیت صرفا در رابطه ابزارها با اهداف معنا پیدا می‏کند، پس آنها کاملاً از عقلانیت برخوردار نیستند؛ از این رو، استن مارک برای رفع این نقصان، معنایی جامع از عقلانیت را مطرح می‏کند که هم شامل ابزارها و هم شامل اهداف می‏شود. او این عقلانیت را «عقلانیت کل‏نگر» می‏نامد؛ به عبارت دیگر، عقلانیت کل‏نگر عبارت از «تعقیب اهداف مناسب و ابزارهای مناسب برای رسیدن به آن اهداف است».
بر طبق این برداشت از عقلانیت، انسان عاقل کسی است که هم می‏تواند اهداف مناسبی را انتخاب کند و هم می‏تواند ابزارهای متناسب با آن اهداف را تعیین کند؛ در نتیجه، عقلانیت کل‏نگر ابعاد نظری ـ عملی و ارزش شناختی دارد؛ در بعد نظری ـ عملی با برقرار کردن روابط مناسب میان ابزارها و اهداف سر و کار دارد، ولی از لحاظ بُعد ارزش‏شناختی با یافتن ارزش‏ها و اهداف مناسبی سر و کار دارد.

نویسنده: علیرضا - قائمی نیا

منبع : باشگاه اندیشه