مفهوم زمان در فلسفه برگسن

هانری برگسن از فیلسوفان برجسته قرن بیستم اروپا است. برگسن که در آغاز به شدت تحت تأثیر فلسفه تحولی اسپنسر بود، پس از مدتی دریافت که این فلسفه در توجیه تکامل موجودات ناتوان است و پس از تأمل فراوان به این نتیجه رسید که علت این ناتوانی در برداشتی است که اسپنسر از مفهوم زمان دارد. برداشت اسپنسر از مفهوم زمان همان چیزی بود که در مکانیک و نجوم رواج داشت. برگسن دریافت که آنچه فیلسوفان و دانشمندان فیزیک و ریاضییات از زمان می فهمند بر فضا قابل انطباق است. اوصافی چون کمیت، قابلیت انقسام، و قابلیت اندازه گیری که آنها برای زمان بر می شمردند، به کلی از ساخت زمان حقیقی که برگسن آن را "دیرند" می نامید به دور است. آنچه برگسن از زمان حقیقی یا دیرند می فهمید به توالی خاصی از حالات وجدان برمی گشت و اصلاً امری نبود که مستقل از انسان و ناظر خودآگاه معنا داشته باشد. برگسن برای ارائه تصویر دقیقی از دیرند، تحلیلی از معنای عدد و فضا ارائه داد تا نشان دهد که زمان حقیقی هیچ نسبتی با عدد قابل شمارش و فضای قابل انقسام ندارد. متدولوژی برگسن برای تحقیق در این مسأله درون بینی یا شهود است. از این رو برگسن با دریافت بی واسطه وجدان در می یابد که دیرند ناب یا زمان حقیقی عبارت است از توالی دگرگونی های کیفی، درهم ذوب شده، درهم نفوذ کرده، بدون حد و مرز دقیقی از هم، بدون هیچ میلی به بیرون شدن از هم و بی هیچ ارتباط و نسبتی با عدد. اما اینکه چرا ما نمی توانیم زمان غیرقابل اندازه گیری را تصور کنیم به علت مأنوس بودن با فضا و بلکه غوطه ور بودن در فضا است والا زمان حقیقی یا دیرند قابل اندازه گیری نیست. در واقع آن چیزی را که می شماریم و اندازه می گیریم لحظات زمان نیست، بلکه تعداد همزمانیها است.

غلام حسین ابراهیمی دینانی
محمدجواد پیرمرادی

منبع : پایگاه اطلاعات علمی