چشم‌های تنبل

«تنبلی چشم» یا «آمبلیوپ» نوعی اختلال بینایی است که در آن ضعف دید در چشم سالم وجود دارد و ناهنجاری‌های رایج موجود در دیگر مشکلات بینایی در آن دیده نمی‌شود.
عواملی همچون نامتناسبی ابعاد و ساختار چشم. تنبلی چشم بیماری نسبتا شایعی است به طوری که حدودا یک تا پنج درصد از انسان‌ها بدان دچارند. اگر مدتی در سن کم انتقال تصویر از چشم به مغز به‌طور ضعیف انجام شود یا اصلا انتقالی صورت نگیرد این بیماری به وجود می‌آید. تنبلی چشم به‌طور معمول یکی از چشم‌ها را درگیر می‌کند ولی ممکن است در مواردی هر دو چشم ضعف مشابهی در نمایش تصویر درست و واضح داشته باشند.
نکته مهم در بیماری تشخیص سریع آن در اوایل کودکی است که شانس درمان را بسیار افزایش می‌دهد. البته نام «تنبلی چشم» برای این عارضه چندان صحیح نیست چون هیچ‌گونه «تنبلی» در چشم بیمار وجود ندارد. به همین دلیل امروزه بعضی از متخصصان با استفاده از عبارت «تنبلی چشم» برای آمبلیوپ مخالفند. از لحاظ فیزیولوژی تنبلی چشم در اصل مشکلی در مغز است نه در چشم. البته فراموش نکنیم بعضی مشکلات چشمی نیز ممکن است به تنبلی بینجامد. در این عارضه بخشی از مغز که به حس بینایی چشم بیمار پاسخ می‌دهد درست تحریک نمی‌شود و ناهنجاری حادث می‌شود. چنین نتیجه‌ای از طریق آزمایش مستقیم مغزی به دست آمده است.
دکتر دیویداچ. هوبرو دکتر تورستن وایسل سال ۱۹۸۱ برای دستاوردهایشان در زمینه تنبلی چشم و انجام این آزمایش برنده جایزه نوبل پزشکی شدند. آنها طی آزمایش‌هایشان روی بچه‌گربه‌ها دریافتند که در صورت وجود نارسایی مذکور در اوایل کودکی زمانی که آن را «دوره بحرانی» خوانده‌اند آسیب‌ وارده به بینایی، تنبلی چشم خواهد بود. «دوره بحرانی» در انسان از بدو تولد تا دو سالگی است.
● نشانه‌ها
بسیاری از افراد مبتلا به تنبلی چشم مخصوصا نوع ملایم بیماری، اصلا از وجود آن تا زمانی که مورد معاینه قرار گیرند آگاه نمی‌شوند. چون دید چشم قوی‌ترشان عادی است و مشکل خاصی ندارند. اما برای مبتلایان به تنبلی چشم شدیدتر ممکن است مشکلات بینایی به وجود آید مثل ناتوانی در تشخیص فاصله‌ها و عمق.
بیمار مبتلا به تنبلی چشم معمولا حساسیت کمی نسبت به تضادهای رنگی یا حرکت نشان می‌دهد و البته این نشانه‌ها فقط در چشم درگیر دیده شده و چشم سالم هیچ مشکلی ندارد. از طرفی ممکن است بیمار مشکلاتی در بینایی دوچشمی از جمله توانایی کم در تشخیص عمق و دیدن اشیای سه‌بعدی نیز تجربه کند.
ولی با وجود این علائم بیمار در تشخیص مواردی که با یک چشم هم قابل درک است همچون اندازه، پرسپکتیو و حرکت دادن چشمش مشکلی ندارد.
● انواع تنبلی چشم
۱) تنبلی استرابیسمیک
استرابیسم یا لوچی گاهی اوقات تنبلی چشم خوانده می‌شود. در بیمارانی که دو چشم‌شان کاملا هم‌سو نباشد تنبلی استرابیسمیک وجود دارد و معمولا چشم سالم منحرف می‌شود اما ممکن است در اثر تفاوت بین تصاویر فرستاده شده از دو چشم به مغز، لوچی در چشم تنبل نیز دیده شود. لوچی بزرگسالان به دو بینی می‌انجامد چون دو چشم نمی‌توانند روی یک شی متمرکز شوند.
اما مغز کودک قابلیت انعطاف بیشتری دارد و می‌تواند با سرکوب کردن تصویر چشم تنبل مشکل دوبینی را حل کند. اما همین پاسخ مغز است که مانع از پیشرفت و تکامل مغز می‌شود و به تنبلی چشم می‌انجامد.
تنبلی استرابیسمیک را می‌توان با واضح کردن تصویر از طریق عینک یا استفاده بیشتر از چشم بیمار از طریق بستن چشم سالم درمان کرد.
البته بستن یک چشم معمولا برای کودک مشکلاتی به همراه دارد یکی اینکه ممکن است به دلیل سن کم درک صحیحی از بیماری خود نداشته باشد و چشم‌بند را بردارد یا اینکه از طرف هم سن و سالانش مورد آزار و اذیت قرار گیرد. در این صورت می‌توان عضلات چشم سالم را به‌طور موقتی فلج کرد تا بیمار اجبارا از چشم تنبل استفاده نکند. در این روش معمولا با داروی آتروپین عضلات را فلج و دید چشم سالم را ضعیف نکند. لوچی چشم را نیز می‌توان براساس شدت آن با روش‌های غیرجراحی یا جراحی درمان کرد.
۲) تنبلی انکساری
تنبلی انکساری وقتی حادث می‌شود که دو چشم عیوب انکساری متفاوت داشته باشند. این حالت اصطلاحا «آنیزومتروپ» خوانده می‌شود و هنگامی پیش می‌آید که دو چشم مشکلات انکساری متفاوت با اختلاف فاحش داشته باشند. عیوب انکساری شامل دوربینی، نزدیک‌بینی و آستیگماتیسم است. در این صورت چشم ضعیف‌تر تنبل می‌شود چون عیوب انکساری شدیدتر تصویر مخدوش‌تری به مغز منتقل می‌کند و مغز تصویر چشم سالم‌تر را ترجیح می‌دهد. شدت تنبلی انکساری معمولا از تنبلی استرابیسمیک کمتر است.
اما به دلیل آنکه به اندازه تنبلی استرابیسمیک آشکار نیست ممکن است سریعا تشخیص داده نشود. در اکثر موارد تنبلی استرابیسمیک و تنبلی انکساری هر دو در بیمار مبتلا دیده می‌شود. تنبلی انکساری خالص را می‌توان با اصلاح مشکل انکساری از طریق تجویز عینک و روش‌های دیگر از جمله بستن چشم درمان کرد. بستن چشم در بهبود توانایی‌های بصری همچون دید دوچشمی و تشخیص عمق تاثیر فراوانی دارد.
۳) تنبلی در اثر مسدود شدن مسیر بینایی
در این نوع تنبلی عواملی همچون آسیب هنگام تولد باعث می‌شود لکه‌هایی بر اثر خونریزی روی چشم شکل گیرد و از عبور بخشی از نور ورودی جلوگیری کند. این نقاط کور باعث می‌شود نور کافی وارد چشم نشود و در نتیجه بینایی تکامل نیابد. اگر این مشکل به سرعت درمان نشود حتی پس از جراحی و برداشتن لکه خون روی چشم، تنبلی باقی می‌ماند. در بعضی مواقع حتی افتادگی پلک یا مشکلاتی از این دست ممکن است جلوی دید کودک را بگیرد. چنین مواردی سریعا به تنبلی چشم منجر می شود.
● درمان
به‌طور کلی برای درمان تنبلی چشم باید یا عیوب انکساری چشم را برطرف کرد یا با بستن یا فلج کردن چشم سالم، چشم تنبل را به کار گرفت. البته باید توجه کرد که چشم سالم نباید بیش از اندازه لازم بسته باشد چون ممکن است پس از مدتی چشم سالم تنبل شود. اما نکته مهم در درمان تنبلی چشم تشخیص سریع بیماری است.
بهترین نتیجه درمان هنگامی به دست می‌آید که قبل از پنج‌سالگی آغاز شده باشد. ولی با این وجود تحقیقات نشان داده است که کودکانی تا سن ۱۰ سالگی و بعضی از بزرگسالان مبتلا در اثر درمان تا حدی بهبود یافته‌اند.
کودکان ۷ تا ۱۲ ساله‌ای که از چشم‌بند استفاده می‌کنند و تمرین‌های اصلاح دید را انجام می‌دهند چهاربرابر بیشتر از کودکانی که به درستی درمان نشده‌اند بهبودی حاصل می‌کنند.
البته در کودکان ۱۳ تا ۱۷ ساله مبتلا به تنبلی چشم نیز در اثر درمان پیشرفت‌هایی حاصل شده ولی چندان چشمگیر نبوده است.
البته در باب درمان تنبلی چشم نظرهای بحث‌انگیزی هم وجود دارد. مثلا ویلیام بیتس متخصص بینایی در کتابش «دید کامل بدون عینک» روش‌های تمرکز و تن‌آرامی را به عنوان راهی برای اصلاح تنبلی چشم معرفی کرده است.
او می‌گوید: «وقتی فکر آزاردهنده جایش را با فکر آرام‌کننده عوض کند مشکل از بین می‌رود و دوبینی و عیوب انکساری اصلاح می‌شوند. آنچه گفتم به اندازه کلیه عیوب و مشکلات بینایی حقیقت دارد. در عرض چند ثانیه بیشترین میزان عیوب بینایی قابل درمان است.
حتی تنبلی چشم را نیز می‌توان درمان کرد. اما اگر تن‌آرامی موقتی باشد اصلاح نیز موقتی است. تن‌آرامی فقط وقتی به صورت ثابت در ذهن باقی باشد اصلاح نیز همیشگی خواهد بود.»

پگاه ویل

منبع : روزنامه تهران امروز