جامعه اطلاعاتی و توسعه

در همگی روندهای مهم توسعه در طی پنج دهه، یونسكو نقش ارزشمندی در پی‎ ریزی بنیان توسعه كتابخانه‌ها، آرشیوها، مراكز سند پردازی و اطلاع رسانی – طیف كامل مؤسسات و فرآیندهای اطلاعاتی پشتیبان توسعه ملی – بازی كرده است. برخی كشورها در راه‌اندازی و به كارگیری این مؤسسات و فرآیندها به نفع خود بموقع اقدام كرده‌اند و برخی نه. مایلم بگویم كه كشورهایی كه در این راه قدم برداشته ‎اند امروزه وضعیتی برتر و بهتر دارند. در حالی كه ما به سوی قرن بیست و یكم پیش می‎رویم، "بخش ارتباطات یونسكو" با شما همراه خواهد بود تا همچنان كه كشورها به جوامع اطلاعاتی مبدل می‎شوند و امكان بهره‎برداری و سود جستن از جامعه راستین اطلاعاتی جهانی را برای شهروندان خود فراهم می‎ آورند، در این فرآیند با شما همگام باشد.ابتدا با چند سؤال جایگاه موضوعی سخنم را مشخص می‎كنم: چرا باید به بحث درباره این موضوع (جامعه اطلاعاتی و توسعه) بپردازیم؟زیرا در بسیاری كشورها، هیچگاه اطلاعات پیوند نظام‌‎مند و منظمی با برنامه های توسعه نداشته است. در سخن از برنامه های توسعه، دولت‎ها اطمینان می‎دهند كه زیرساختار مورد نیاز همراه با بودجه لازم تأمین شده است، اما هیچ برنامه فراگیری در ایجاد نظام‌مند زیر ساختار اطلاعاتی وجود ندارد؛ آنچه هست رویكردهای تكه‌تكه و دست و پا شكسته است. حتی در این صورت نیز تصویب برنامه‌های اطلاع رسانی، بدون استثنا به جر و بحث و بگو مگوهای بسیار نیاز دارد. كافی است توجه كنید كه بخش‎های گوناگون دولتی چگونه بودجه مركز اطلاع رسانی كتابخانه خود را به تصویب می‎رسانند.آیا اطلاعات یك منبع واقعی توسعه است؟ آیا ساختن/ بنیان گذاشتن یك مكانیسم حمایتی اطلاعاتی مؤثر در امر توسعه ضروری است؟ پاسخ هر دو سؤال مثبت، اما وضعیت عملاً به گونه‌‎ای دیگر است. شاید تا چند سال پیش روند اوضاع این گونه بود، اما ظهور اینترنت و ابرشاهراه‌های اطلاعاتی و جاذبه آن‎ها وضعیت جهانی را بسیار متحول كرده است. وضعیت، تغییریافته و همچنان تغییر می‎كند و در این مسیر چالش‎ها و فرصت‎هایی را موجب می‎شود كه اگر خردمندانه از آنها بهره‌گیری شود، موجب بهبود شگرف وضعیت اطلاعات در بسیاری از كشورها می‎گردد. به عبارت بهتر، این وضعیت باید در توجیه ابتكارات عملی، كه به منظور تضمین روند گذار كشور به یك جامعه اطلاعاتی بدان‎ها اقدام می‎شود مورد استفاده قرار گیرد.چرا تحول به یك جامعه اطلاعاتی لازم است؟ چرا باید از یك جامعه كشاورزی مبنا یا صنعت مبنا به یك جامعه اطلاعاتی متحول شد؟ زیرا توسعه جهانی از توسعه در بخش اولیه (كشاورزی، جنگلداری، معدن‌كاوی) به بخش ثانویه (صنایع تولیدی) كه با میزان تولید ناخالص داخلی و صادرات سنجیده می‎شود و سپس به بخش ثالث – متشكل از بخش بازرگانی و خدمات – منتقل شده است."بخش خدمات" رشد چشمگیری – ۴۳ درصد حتی برای كشورهای كم‎تر توسعه یافته، ۳۷ درصد در كشاورزی و ۲۰ درصد در صنعت – داشته. همین بخش خدمات است كه مسؤلیت فزاینده‎ای در پردازش اطلاعات به شكل‎های گوناگون بر عهده می‎گیرد.اقتصاد جهان متحول شده است و ما نیز، اگر نمی‌خواهیم عقب بمانیم و به كلی به حاشیه رانده شویم، باید متحول شویم. بخش جهانی اطلاعات رشدی برابر ۵ درصد در برابر رشد كم‎تر از ۳ درصد اقتصاد جهانی داشته است.
● جامعه اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی اطلاعات را یك منبع اساسی ملی در توسعه مستمر حیات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه می‎داند و از آنجا كه اطلاعات یك منبع ملی است، باید كنترل و از آن استفاده بیشینه شود. بدین منظور، نیازمند برنامه‎ریزی مطمئن برای ایجاد زیرساختار ملی هستیم كه باید بر پایه خط مشی یا خط مشی‌های ملی اطلاعاتی باشد.تمام جهان رو به سوی خلق یك جامعه جهانی اطلاعاتی می‎رود و هر كشور باید جزئی از این جامعه اطلاعاتی در حال ظهور باشد. برای مشاركت مؤثر و كارآمد در جامعه جهانی اطلاعاتی، لازم است كه هر كشور، خود بدل به یك جامعه اطلاعاتی شود وگرنه شكل جدیدی از محرومیت، چهره زشت خود را خواهد نمایاند؛ كشورهای جهانی تدریجاً به دو دسته: فقرای اطلاعاتی و ثروتمندان اطلاعاتی تقسیم خواهند شد.
آنچه گفتیم، تنها یك روند مرسوم و باب روز نیست، بلكه ضرورت توسعه است.حال نگاهی بیندازیم به ویژگی‌های اساسی یك جامعه اطلاعاتی، بدان گونه كه پروفسور "نیك مور" (از PSI لندن) در یكی از مقالات خود در این موضوع تشریح كرده و من خلاصه آن را در اینجا می‎آورم.
استفاده از اطلاعات به عنوان منبع اقتصادی به منظور:
- افزایش بازده؛
- انگیزیش نوآوری؛
- افزایش كارآیی و ارتقای موقعیت رقابتی از طریق بهبود كالاها و خدمات.
بهره گیری بیش‎تر از اطلاعات در میان عموم مردم،
به عنوان مصرف‎ كننده:
۲. برای بهبود و ارتقای سطح انتخاب میان كالاهای مختلف؛
۳. برای درك حقوق مربوط به خود از خدمات عمومی؛
۴. برای دستیابی به حاكمیت بیش‎تر بر زندگی خود.
به عنوان شهروند:
۵. استفاده از اطلاعات برای تحقق بخشیدن به حقوق و مسئولیت‎های مدنی خود.
نظام‎های اطلاع رسانی كه در دست ایجاد است میزان دسترسی همگانی به تداركات آموزشی و فرهنگی را گسترش بسیار خواهد بخشید. هدف از ایجاد بخش اطلاعاتی در اقتصاد، برآوردن نیاز عمومی به تسهیلات و خدمات اطلاع رسانی است. جزء مهم این صنعت اطلاعات، زیر ساختار فن‎آوردی (یا به بیان دیگر، مخابرات و رایانه است). جامعه اطلاعاتی همچینن نیازمند آن است كه آگاهی به ضرورت ایجاد این صنعت، گسترش هر چه بیشتری بیابد؛صنعتی كه مولد اطلاعات است و این اطلاعات حول شبكه‌ها – یعنی تأمین كنندگان محتوا – جریان می‎یابد. پس هدف این صنعت تنها برقراری زیرساختارهای مخابراتی یا محمل‎های اطلاعاتی نیست.توجه جهانی به "فناوری اطلاعات و ارتباطات" (ICI) (۱) عرصه كتابداری و اطلاع رسانی را با طیف كاملی از چالش‎ها و فرصت‎ها روبرو ساخته است كه می‎توانند وضعیت كنونی را بسیار بهبود بخشند.
● چالش‎ها
ICT مرحله شگفت و گیج‎كننده‎ای از توسعه را به جریان انداخته است كه همه – غنی و فقیر، توسعه یافته و در حال توسعه – متأثر می‎سازد. همه می‎خواهند كه نقشی در این انقلاب اطلاعاتی داشته باشند. چالش موجود این است كه چگونه می‎توان جوامع كشاورزی یا صنعتی را كه در دسترسی به اطلاعات و كاربرد آن اساساً بسیار سنتی هستند به جوامع اطلاعاتی متحول كرد، و جوامعی كه این حركت را آغاز كرده اند، چگونه می‎توانند موضوعات اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و حقوقی را با برنامه‌های ایجاد زیرساختار اطلاعاتی درآمیزند؟مهم‎تر این كه، ICT مسئله ابهام مرزها و حدود عرصه‌های گوناگون – مثل ارتباطات، رسانه ها، رایانه ها، مخابرات – را مطرح می‎كند و این مرزها را به هم نزدیك می‎سازد. این همگرایی مستلزم توجه جدی ما به یك رویكرد جدید، یعنی كار مشترك تیمی، و دوری از اقدامات مستقل انفرادی است.
● فرصت‎ها
ICT روند كلی اطلاع رسانی را در سیاری از كشورها دگرگون كرده است. اگر كسی بتواند در شاهراه‌ها و گذرگاه‌های اطلاعاتی، پیروزمندانه طی طریق كند و از ICT به عنوان جاذبه كانونی یك برنامه اطلاع رسانی استفاده كند، چه بسا توجه و حمایت سیاستگذاران و تصمیم‎ گیرندگان را خیلی آسان‎تر جلب كند. می‎توان كالاها و خدمات جدیدی تولید كرد كه برای استفاده‎كنندگان جذاب‎تر و خوشایندتر باشد و با شیوه‌های ارزان‎تر ارائه شود، البته به شرطی كه از فناوری‌های مناسب بهره گرفته شود.اما كشورهای در حال توسعه چگونه می‎توانند فن‎آورهای مناسب اطلاعات و ارتباطات برای نوع كاركردهایی را كه بدان نیاز دارند انتخاب كنند؟ آشكار است كه پاسخگویی به چنین پرسش‎هایی آسان نیست. از این رو سازماندهی گردهمایی‌هایی برای بحث درباره چنین موضوعاتی، همانند كاری كه یونسكو می‎كند، ضرورت می‎یابد تا كشورها از نظرات یكدیگر استفاده كنند.
● خدمات و زیرساختار ملی اطلاع رسانی
در تحلیل زیرساختار ملی اطلاع رسانی، باید به وجه مردمی آن – كیفیت جمعیتی یك كشور از نظر استعداد تولید، جذب، انتقال، ذخیره، مدیریت و به كارگیری اطلاعات – نیز توجه كنیم.این به معنی به كارگرفتن سطح عمومی سواد و تحصیلات مردم است. ولی آیا باید به سهم اطلاعات در كلیت اقتصاد، نسبت كارگران اطلاعات به كل نیروی كار نیز توجه كنیم؟اگر زیرساختار قرار است كه تسهیلات، تجهیزات (سخت افزار)، منابع انسانی و توانمندی‌های آنان (نرم‎ افزار)، مكانیسم‎های سازمانی و چارچوب خط‎مشی‌ها (قواعد حكومتی و مبانی حقوقی) را زیرپوشش بگیرد، پس باید از نظر رسا یا نارسا بودن آنها در پشتیبانی فرایندهای عمده در تمامیت زنجیره اطلاعات – مثل تولید/ خلق اطلاعات (نویسندگان، پژوهندگان، دانشگاهیان، دانشمندان، و...) پردازش اطلاعات (متخصصان رایانه، متخصصان ICT، متخصصان موضوعی از حرفه‌های گوناگون)، اشاعه اطلاعات و ارتباطات (رسانه‌های گروهی، تلویزیون، رادیو و چاپ)، ناشران (كتاب و ادواری)، انواع كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع رسانی و دیگر مؤسسات اطلاع رسانی، انتقال اطلاعات (مخابرات و خدمات شبكه‌‎ای)، انواع مؤسسات اطلاع رسانی كه به مثابه دروازه و انبار اطلاعات عمل می‎كنند – نیز تحلیل شوند.ولی سؤال بزرگ‎تر این است كه در یك كشور معین، چه كس یا سازمان (هایی) متولی زیرساختار ملی اطلاع رسانی و برنامه‎‌ریزی برای ایجاد آن است؟ چه كسی باید برنامه ها و اقدامات گوناگون اطلاع رسانی در كشور را – با این فرض كه اطلاعات، راه میان‎بر در تمام بخش‎ها است و عملاً به همه مربوط می‎شود – هماهنگ كند؟ آیا عملاً می‎توان به یك ابر شخص اندیشید، یا باید در اندیشه یك فرد دانشگاهی بود؟ آیا عملاً می‎توان به یك خط مشی ملی اطلاعاتی اندیشید، یا باید در اندیشه مجموعه‎ای از خط مشی ها بود؟ هر راهی كه در پیش گرفته شود، نكته مهم این است كه خط‎مشی های اطلاعاتی توسعه، سلامت هر سه جزء جداگانه بخش اطلاعات را زیرپوشش بگیرد:
- جزیی كه به آفرینش اطلاعات در بخش محتوایی آن مربوط می‎شود؛
- جزیی كه به تحول اطلاعات مربوط می‎شود؛
- جزیی كه به پردازش اطلاعات مربوط می‎شود؛
هنگامی كه بدانیم چه نوع زیرساختار ملی اطلاع رسانی و چه خدمات و فرآورده های اطلاعاتی موجود و در دسترس است و چه كسانی مسئول آنهایند، آنگاه آماده شده‎ایم تا به موضوع بعدی نظر افكنیم.
● برنامه‌های توسعه
برنامه توسعه را می‎توان به هدف سازمان مادر یا به هدف كلی‎تر در توسعه تمامی كشور محدود كرد. در هر حال، بحث را بر این هدف كلی‌‎تر متمركز می‎كنیم، چرا كه علاقه خاصی به توسعه زیرساختار ملی اطلاع رسانی در هر كشور داریم.بهترین راهنما برای كسب یك دید كلی و سنجیده در برنامه توسعه ملی كشور، طرح توسعه ملی است كه معمولاً در یك چرخه ۵ یا ۶ ساله انجام می‎شود. این طرح معمولاً باید وجوه گوناگون حیات یك كشور و بویژه مسائل مورد توجه مردم در امر آموزش و پرورش، و توسعه اقتصادی (در سطح خرد و كلان)، اجتماعی، و فرهنگی را زیر پوشش بگیرد.حال اگر انواع پشتیبانی اطلاعاتی مورد نیاز در هر یك از اقدامات/ پروژه‌ها در برنامه توسعه ملی را تحلیل كنیم و آنها را با خدمات و زیرساختار ملی اطلاع رسانی تطبیق دهیم، آنگاه ارزیابی رسا یا نارسا بودن آنچه كه داریم امكان‎پذیر، و نقاط ضعف و قوت و كاستی های موجود آشكار خواهد شد.برنامه های اطلاعاتی آشكارا باید مشاركت چشمگیر در فرآیند توسعه را دنبال كند، وگرنه كلیت بخشیدن به روند اطلاعات در برنامه توسعه ملی كشور دشوار خواهد بود.فرآورده ها و خدمات اطلاعاتی باید پشتیبان پروژه‌ها و اقداماتی باشد كه در برنامه‌های توسعه ملی، اولویت درجه یك گرفته‌‎اند. مكانیسم پشتیبانی اطلاعاتی همچنین باید مجموعه اطلاعات و داده های موثق برای برنامه‎‌ریزی، نظارت و بررسی برنامه‌های دولتی را ارتقا بخشد.
در همگی روندهای مهم توسعه در طی پنج دهه، یونسكو نقش ارزشمندی در پی‌‎ریزی بنیان توسعه كتابخانه‌ها، آرشیوها، مراكز سند پردازی و اطلاع رسانی – طیف كامل مؤسسات و فرآیندهای اطلاعاتی پشتیبان توسعه ملی – بازی كرده است. برخی كشورها در راه‎اندازی و به كارگیری این مؤسسات و فرآیندها به نفع خود بموقع اقدام كرده اند و برخی نه. مایلم بگویم كه كشورهایی كه در این راه قدم برداشته‎اند امروزه وضعیتی برتر و بهتر دارند. در حالی كه ما به سوی قرن بیست و یكم پیش می‎رویم، "بخش ارتباطات یونسكو" با شما همراه خواهد بود تا همچنان كه كشورها به جوامع اطلاعاتی مبدل می‎شوند و امكان بهره‎برداری و سود جستن از جامعه راستین اطلاعای جهانی را برای شهروندان خود فراهم می‎‌آورند، در این فرآیند با شما همگام باشد.

پی‎ نوشت
۱. (Information and Communication Technologies (ICI
دلیا توریجوس
ترجمه: علی حسین قاسمی
كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع رسانی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی