کتابخانه های تخصصی و فناوری اطلاعات

تغییرات سریع و همه جانبه ، کتابخانه های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می گرفت ، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه ها برقرار می نمود ، علی رغم توانایی و قابلیتهای عملی و گسترده فهرستهای قابل دسترسی برای عموم (opac: online public access catalog) و سیستمهای محلی متصل بدانها ، کتابخانه ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، می توان بدانها دسترسی یافت .
هم اکنون پیشرفتهای قابل توجهی دیده می شود که در حال تغییر بنیاد این مدل است . فناوریهای نو ، فهرستهای کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستمهای جامع اطلاعاتی تغییر داده اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه های دنیا و مراکز اطلاع رسانی ، به میز استفاده کنندگان هستند .
داده های رقمی و تصاویر الکترونیکی ، کم کم جایگزین منابع اطلاعاتی فیزیکی شده اند . روشهای سریع دستیابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری از گردآوری مجموعه های جدید پیدا کرده است . به گفته کینگ در سال ۲۰۱۰ بیش از ۸۰درصد روزنامه ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه های دور بین المللی در دسترس خواهند بود. (کینگ،۲۰۰۴،۱۷۴) این پیشرفتها پیامدهای عمیقی برای مراجعان به کتابخانه های تخصصی ، استفاده کنندگان اطلاعات و برای کتابداران مراکز اطلاع رسانی تخصصی دارد ، چنین پیشرفتهایی ، هم می تواند جای کتابداران سنتی و متخصصان اطلاعاتی رابگیرد و هم قادر است ، اهمیت آنها را در همکاری با محققان و در روند انتقال اطلاعات بیشتر سازد . امروزه جریان سریع تغییر فن آوری ، حرفه کتابداری از جمله برکار کتابداران تاثیر زیادی گذاشته است که کتابداران کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی تخصصی مستثنی از این قاعده نیستند . کتابداران در حالی که خدمات سنتی اطلاع رسانی را ارائه می دهند ، باید به دنبال توسعه مجموعه ای از مهارتهای جدید بوده و نقش ها و وظایف تازه ای را در خود پرورش دهند .فن آوری تقریبا تمام جنبه های کار کتابخانه را تحت تاثیر خود قرار داده است : کتابداران شاغل در بخش فراهم آوری اکنون باید به دنبال راهی جهت دسترسی مراجعان به منابع دیجیتالی باشند ، فهرستنویسان باید این منابع را دسترس پذیر سازند و کتابداران مرجع نیز ضمن کمک به مراجعان در داخل کتابخانه باید پاسخگوی ارباب رجوع از راه دور باشند.
● فن آوری اطلاعات در کتابخانه های تخصصی
▪ فن آوری اطلاعات :
فن آوری اطلاعات یا it به فن آوری هایی اطلاق می شود که امکانات لازم برای جمع آوری ، انباشت پردازش و توزیع اطلاعات فراهم می کند . محور این فن آوری ، رایانه و ارتباطات راه دور است . رایانه ها اساسا کارپردازش و انباشت اطلاعات را انجام می دهند و ارتباطات راه دور ، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم می سازد. (داورپناه ، ۱۳۷۸) فناوری یکی از دستاوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته است . هیچ جنبه ای از زندگی انسانها را نمی بینیم که از فناوری تاثیر نپذیرفته باشد . کتابخانه ها ازجمله کتابخانه های تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند . خود فناوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک ، مجموعه کتابخانه ها را به سرعت بی سابقه ای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبه های کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در بوجود آمدن کتابداری حرفه ای بود .این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش تواناییهای انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می باشد .فناوری رایانه ای باتوجه به این که از توانایی انباشت وآماده سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانه ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت . جستجوی پیوسته در بانکها و پایگاههای اطلاعاتی تحولاتی را بوجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت باهدف تسهیل ارتباطات بشری ، رایانه ها را به خدمت گرفت . توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانه های الکترونیک یا مجازی انجامید . کتابخانه ها و کتابداران در چالش با رقیبان سرسختی قرار گرفتند که از فناوریهای رایانه ای و مخابراتی به خوبی استفاده می کردند . اینترنت مفهوم کتابخانه را به عنوان یک نهاد دستخوش تحول کرده است .
تاریخچه فن آوری اطلاعات در کتابخانه هاتاریخ استفاده از رایانه در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را می توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد (فتاحی ،۱۳۷۷،۴۳)در دهه ۱۹۴۰ نخستین روشهای نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت . این نظام در واقع پیش آمد نظام های رایانه ای دهه ۱۹۶۰ بود . در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام ها در کشورهای در حال رشد بود . دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می آید و کتابخانه ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش تواناییهای انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می باشد . استفاده از فن آوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند ، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می باشد .باسواد کسی است که سواد رایانه ای داشته باشد و خود بتواند مستقیما از امکانات رایانه ای استفاده کند .
زمینه های استفاده از فن آوری نوین در کتابخانه ها تخصصی به طور کلی آنچه موجب شده است که کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی از فن آوری نوین استفاده کنند عبارتست از سرعت ، حافظه ، دقت بسیار زیاد در فراهم آوری ، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه جویی در نیروی انسانی ، ایجاد ارزش افزوده ، انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون ، دسترسی یکپارچه به اطلاعات ، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه ها و پایگاهها داده ها ، امکان روز آمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک در منابع .
فن آوری اطلاعات در کتابخانه ها کارکردهای مختلفی دارد . این کارکردها را می توان به دو گروه کلی دسته بندی کرد.(هوشیار یزدان، ۵۹،۱۳۸۱)
۱) فعالیتهای اساسی و داخلی کتابخانه نظیر :مجموعه سازی ،فهرستنویسی ، امانت و کنترل نشریات ادواری
۲) خدمات اطلاع رسانی مانند : آگاهی رسانی جاری ، اشاعه گزینشی اطلاعات ، خدمات مرجع ، خدمات پیوسته تحویل مدرک و...
فراهم آوری مواد اطلاعاتی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی تخصص آینده :کارکردهای جدیدگزینش و فراهم آوری منابع جدید گزینش و فراهم آوری منابع دانش بشری از نخستین کارکردهای حرفه ای کتابداری تلقی می شود و کتابداران برای انجام آن اصولی را تدوین کرده اند که مبتنی برچند قرن تجربه و دانش است . بدون تردید ، این وظیفه در حیطه مستقیم کارکردهای کتابداران متخصص بوده و متولی دیگری ندارد . اکنون که در عصر اینترنت حجم منابع اطلاعاتی و تنوع در اشکال فیزیکی آنها نیز بطور قابل ملاحظه ای افزایش یافته است ، حرفه کتابداری می تواند با تکیه بر اصول مترقی گزینش و مجموعه سازی ، همچنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسی به مجموعه های کیفی تداوم بخشد که این امر با توجه به شرایط کنونی و با توجه به آشفتگی محیط اطلاعاتی و عدم آشنایی جامعه نسبت به چگونگی شناسایی منابع مناسب بسیار ارزشمند است . استفاده از فناوریهای جدید بویژه پست الکترونیکی و وب سایت برای برقراری تعامل با کاربران و شناسایی نیازهای آنان الزامی است .مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانه های تخصصی امروزی حتی با کتابخانه های تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کرده است . جلوه های گوناگون این تفاوت را می توان در فراهم آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد . اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع ، مانند دایره المعارفها ، انواع واژه نامه ها ، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاهها اطلاعاتی مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی ((LISA به شکل الکترونیکی منتشر می شوند. وجود مجله های الکترونیکی و پایگاههایی که متن کامل مقاله ها را به صورت الکترونیکی در بردارند و همچنین وجود شبکه های اطلاع رسانی پیوسته (online) تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده است . کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه های محلی ، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند ، امری که تا چند سال پیش میسرنبود. (فتاحی ،۱۳۷۷،۵۳) با ادامه روند کنونی افزایش منابع الکترونیکی ، ظاهرا به تدریج از نقش کتابداران درشناسایی ،انتخاب و فراهم آوری مواد مکتوب کاسته می شود . باگسترش شبکه ها و دسترسی مستقیم مراجعان به آنها نیازهای محدود به چهاردیواری کتابخانه به نیازهای محدود در گستره جهانی تبدیل می شود. اینترنت شرایط را برای مجموعه سازی تغییر داده و وابستگی کامل کتابخانه ها به مجموعه های اختصاصی را از میان برداشته است . امکانات بسیار زیادی برای اشتراک در منابع به وجود آمده است . مواد کتابخانه ای در حال تبدیل شدن از صورت چاپی به مواد الکترونیک است . در حالی که هنوز به مواد چاپی نیاز است ، کتابداران باید مواد الکترونیک را نیز فراهم آورند. اما فراهم کردن و دسترسی به مواد الکترونیک با مواد چاپی کاملا متفاوت است . ضروری است که کتابداران جایگاههای اطلاعاتی یا مکانهایی را بشناسند که آثار مورد نیاز کتابخانه را به صورت الکترونیک نگهداری کنند ، و بدانند که چه نوع موادی در این جایگاهها نگهداری می شود .
ابزارهای انتخاب نیز دستخوش تغییر شده است . مهمترین ابزارهای انتخاب کتاب و نشریات ادواری به صورت پایگاههای اطلاعاتی در اینترنت،یا به صورت لوح فشرده نوری یافت می شود .(حیاتی،۱۳۸۰،۱۸۷)
کتابدارانی که وظیفه مجموعه سازی و فراهم آوری در کتابخانه های تخصصی آینده را بر عهده خواهند داشت ، باید بتوانند از امکانات پست الکترونیکی ارتباط خود را با کسانی برقرار کنند که در کار انتخاب مواد با کتابخانه همکاری می کنند . باید امکان دسترسی پیوسته و همیشگی انتخاب کنندگان را با فهرستهای ناشران و منابع کتابشناختی تجاری مانند BIP ، فراهم کرد . (حیاتی ، ۱۸۸،۱۳۸۰)سازماندهی و ذخیره اطلاعات در کتابخانه های تخصصی پیشرفت فن آوری اطلاعات باعث تغییرات بنیادی در روشهای ذخیره و بازیابی اطلاعات شده است . حاصل تحولات ظهور فهرست های همگانی پیوسته یا "اوپک"است .گرچه از پیدایش فهرست های رایانه‌ای پیوسته تنها قریب چند دهه می گذرد ، اما توسعه و تحول آنها بویژه از اول دهه ۱۹۸۰ بسیار سریع بوده است . در حال حاضر صدها کتابخانه در سراسر جهان فهرست پیوسته خود را از طریق شبکه جهانی وب در دسترس عموم قرار داده اندو بسیاری دیگر در حال برنامه ریزی و طراحی "وب سایت " خود هستند . در این فهرستها امکان جستجو ، نمایش ، ذخیره و انتقال نتایج جستجو در قالب فرمت های فهرستنویسی ماشین خوان (مارک و یونی مارک) از طریق پست الکترونیکی پیش بینی شده است . کتابداران متخصصی که در بخش فهرستنویسی می خواهند باقی بمانند ، باید از توانایی کافی در کاربرد رایانه و امکانات شبکه ها به خصوص اینترنت ، برخوردار باشند . همچنین بنوانند در رفع نیازها و مشکلات این بخش با مدیران شبکه یا سیستم رایانه ای کتابخانه همکاری و باتوجه به برخورداری آنها از دانش تخصصی کتابداری ، سیستمی کارآمد را برای کتابخانه ها طراحی کنند . از این رو ، اقتدار فهرستنویسان و سایر کتابداران متخصص تحت الشعاع متخصصان رایانه ای قرار گرفته که حضور خود را در کتابخانه ها به تدریج بیشتر می کنند. به لحاظ تاریخی شواهدی که در متون تخصصی وجود دارد حکایت از آن دارد که ، گرچه در کارکردهای جدید سازماندهی منابع اطلاعاتی ، فناوری رایانه قادر است در کار سازماندهی یکدستی ، سرعت و سهولت ایجاد کند و حتی در برخی زمینه ها به شکل خودکار به این امر بسپارد . اما تنها ذهن تحلیلگر و خلاق فهرستنویس و نمایه ساز حرفه ای است که می تواند محتوای اطلاعاتی آثار راکشف کند و ارتباط آثار را با یکدیگر شناسایی و کنترل نماید.خدمات مرجع در کتابخانه های تخصصی اصطلاح مرجع الکترونیک از تاره ترین اصطلاحات رایج در حرفه کتابداری است . فراوانی مشاهده این اصطلاح در متون کتابداری ، برنامه های مدیریت فهرست های پستی و برنامه های همایش ها ،ویا به عبارت دیگر ، بسامد بالای اصطلاح یادشده علاقه و اشتیاق جدی کتابداران را دراین خصوص منعکس می کند . به رغم اختلافات موجود مابین تعریف ارائه شده ، همگان متفق القول و براین باورند که مرجع الکترونیکی ، خدمات مرجع را از طریق پست الکترونیکی یا نرم افزار گپ زنی و یا ویدئوکنفرانس ، که به مرجع زنده نیز معروف است ، فراهم می آورد. اصطلاح مرجع های الکترونیک و مرجع های مجازی هم عنوان با مرجع دیجیتالی به کار می رود اگرچه مرجع های مجازی تنها به مرجعی اشاره دارد که بواسطه مسافت و فضای فیزیکی نامحدود می باشد. (مایو،۲۰۰۲،ص۲۲) همچنین هورن خدمات مرجع الکترونیکی را خدمات مرجعی می داند که با استفاده از امکانات و ابزارهای الکترونیکی و شبکه های رایانه ای به مراجعه کنندگان ارائه می شود (هورن،۲۰۰۰،۳۲۰)
فیلیپ بی بعضی از ویژگیهای خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی را بدین صورت بیان می کند:
- بیشتر کتابخانه ها فرم الکترونیکی تهیه کرده اند که مراجعه کننده ، درخواست اطلاعات خود را در آن فرم می نویسد و از طریق پست الکترونیکی ارسال می کند .
- خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی از طریق سایت وب کتابخانه ارائه می شودکه در این صورت ، فرم ها با استفاده از زبان نشانه گذاری فرامتنی طراحی و توسعه یافته اند. .
- خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی باعث ایجاد یک رابطه اینترنتی بین کاربران و متخصصان می گردد که در غیر این حالت ، امکان پذیر نبود.
به نظر می رسد چنانچه کتابخانه ای اقدام به ارائه خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی نماید، می تواند یک پایگاه داده طراحی کند تا اولا کلیه نامه های الکترونیکی در آن ذخیره شوند ، ثالثا نظام خدمات ، قادر باشد داده های موجود خود را به اشتراک بگذارد. چنانچه این موارد رعایت شوند ، استفاده از این شیوه در وقت کاربران صرفه جویی قابل توجهی به همراه خواهد داشت ، زیرا استفاده از مصاحبه پایگاه داده ها این امکان را به وجود می آورد که پرسش و پاسخ ها قابل کنترل و بازیابی شوند ، ارائه پاسخ به پرسش های یکسان و حتی در موضوع های مرتبط تسهیل گردد و در نهایت خود کاربران نیز بتوانند در بین پاسخ و پرسش ها به جستجوبپردازد(فیلیپ ،۱۹۹۹)
اکنون به مدد فن آوری نوین، هم اطلاعات کتابشناختی منابع ، هم چکیده و هم متن کامل آنها در دسترس و انتقال پذیر و قابل ذخیره است . با گسترش شبکه اینترنت و امکانات گوناگون آن مانند پست الکترونیکی ، پروتکل انتقال پایگاه (file transfer protocol/ftp) ، اتصال از راه دور (telnet)، شبکه وب جهانی و مرورگرهای آن( web browsers) استفاده کنندگان مستقیما و بدون واسطه کتابدار و کتابخانه ها به مجموعه های اطلاعاتی پایگاههای داده ها و منابع الکترونیکی دسترسی دارند. امکاناتی که توسط فن آوری نوین بوجود آمده است ، خدمات مرجع را از محدوده یک کتابخانه فراتر برده و کتابداران مرجع امکان دسترسی به اطلاعات را بدون محدودیتهای زمانی و مکانی در اختیار استفاده کنندگان قرار می دهند . به عبارت دیگر ، کتابداران شاهراه اطلاعاتی در اختیار دارندکه چنانچه توانایی استفاده از آن را داشته باشند در کار خود موفق خواهند بود . بنابراین ، ضروری است کتابداران مرجع با تلاش و به کمک مهارتهای خود این شاهراههای اطلاعاتی را که انتهایی برای آن نمی توان در نظر گرفت در اختیار نیازمندان به اطلاعات قرار دهند ( پریرخ،۱۳۷۸، ۱۹۸)
خدمات تحویل مدرک و امانت بین کتابخانه ای در کتابخانه های تخصصی یکی دیگر از کاربردهای فن آوری نوین اطلاعات در نسخه برداری از مدارک یا تهیه نسخه الکترونیکی آن به منظور ارسال به مراجعان یا اعضای خارج از کتابخانه و همچنین امانت بین کتابخانه ای است . لذا از طریق پست الکترونیکی می توان مکاتبات لازم را انجام داد و مقدمات امانت بین کتابخانه ای و ارسال مدارک در کتابخانه های تخصصی را فراهم نمود .
واحد امانت در کتابخانه های تخصصی موجب افزایش استفاده از مواد کتابخانه ای گردیده است تا کتابداران در جستجوی روشهای سریعتر برای پاسخگویی به درخواستهای استفاده کنندگان و مراجعان باشند.
فن آوری نوین اطلاعات در واحد امانت نیز مانند سایر واحدها جهت تسهیل خدمات اطلاع رسانی کاربردهای ملموسی دارد . ثبت مشخصات امانت گیرندگان ، تهیه فهرست مواد به امانت رفته ، تهیه فهرست کتابهای رزرو شده ، تهیه یادداشتهای پی گیری و آمار و گزارشها از جمله هدفهای عمده خودکارسازی خدمات امانت است . همچنین کلیه درخواستها ی امانت خارج از کتابخانه را می توان از طریق پست الکترونیکی انجام داد. فناوریهای نوین موجب شده است که کاربران خود بتوانند مدیریت امانت و رزرو را از طریق رایانه های راه دور انجام دهند(هوشیاریزدان،۱۳۸۱،۵۷) مدیریت در کتابخانه های تخصصی استفاده از فن آوری اطلاعات در مدیریت کتابخانه های تخصصی زمینه نسبتا جدیدی است که مدیر و کتابداران ارشد کتابخانه ها را قادر می سازد به صورت منسجم کلیه امور جاری و برنامه ها ی خود را زیر نظر داشته باشند. مدیر یک کتابخانه تخصصی می تواند از ترمینالی که در دفتر خود دارد به اطلاعات کلیه بخشها و فعالیتهای آنان دسترسی داشته باشد . گرفتن آمار کار بخشهای مختلف ، تجزیه و تحلیل آنها و حتی تهیه نمودار و جدول به آسانی با استفاده از رایانه انجام می شود .
مکاتبات کتابخانه های تخصصی با سایر کتابخانه ها و موسسات و کارگزاران و ناشران نیز می تواند با پست الکترونیکی انجام شود . بطور کلی برنامه ریزی ، امور اداری و مکاتبات ، امورمالی و حسابداری با استفاده از امکانات رایانه ای به شکل اصولی و سازمان یافته قابل انجام است .

http://www.newlib.blogfa.com/