«سرود آب ها»، نیایش ایرانیان باستان در جشن آبانگان

شان نزول القاب ایزد‌بانوی اساطیر ایران
«اَردَوی» به معنی رطوبت، در آغاز، نام رودخانه مقدسی بوده است و سپس، نام رودخانه، شخصیت خدایی پیدا كرده است. او را همتای ایزد‌بانوی سَرَسوَتی Sarasvati در آیین ودایی می دانند و برخی بر این عقیده اند كه «اردوی» در اصل صفت «سرسوتی» بوده است كه در هند به رودخانه كوچك مقدسی به نام «مذیدسا Madhyadesa » در ناحیه پنجاب كنونی اطلاق می شد. در ایران، بر اثر تغییرات معمول گویشی این نام به هَرَخوَتی Haraxvati تبدیل شد. در اوستا، این نام به ناحیه ای كه هرخوتی (رَخوذ یا رُخَج) خوانده می شود، اطلاق شد. ناحیه ای كه رودخانه ها و دریاچه های فراوان دارد و در افغانستان كنونی است. در آغاز، هرخوتی مظهر رودخانه عظیم اساطیری بود كه از بلندی های كوه مقدس «هَرا» سرازیر می شد و به دریای «فراخكرت» می ریخت و سرچشمه تمام آب های دنیا بود. ایرانیان كشاورز و گله دار همان گونه كه هر كوه بزرگی را كه در كوهپایه آن زندگی می كردند، كوه هرا و هر دریای پهناوری را فراخكرت می خواندند، هر رودخانه حیات بخشی را نیز با اسم هرخوتی می شناختند. اندك اندك نام ایزد سرسوتی فراموش شد و دو صفت آن، «اردوی» و «سوره» جای آن را گرفتند. سوره یا سورا، بخش دیگر نام این ایزد‌بانو، به معنی «نیرومند» و «پرزور» است كه كاملا برازنده صفت رودخانه ای پر آب و تند و تیز است. اما سومین لقب او، اَناهیتا، كه در كتیبه اردشیر دوم هخامنشی و در بسیاری از متن ها به همین صورت خلاصه شده می آید، ظاهرا در زمان هخامنشیان بر نام این ایزد‌بانو افزوده شده و به معنی «پاكی» و «بی آلایشی» است. همانند خود آب كه مظهر پاكی و پاك كننده آلودگی است.
ویژگیهای ایزد‌بانوی اساطیر ایران
اردو سوره اناهیتا كه نخست بر رودخانه اردوی سروری داشت كم كم بر همه آب ها سروری یافت و بنا بر متن پهلوی «بُندَهِشن» پدر و مادر آنها شد و از اَپام نَبات (= ایزد آب ها) نیز پیشی گرفت و شخصیت اپام نبات در شخصیت او تحلیل رفت. تا جایی كه نیایش به درگاه او، «آبان یشت» یعنی «سرود آب ها» خوانده می شود و یشت پنجم اوستاست. این یشت یكی از طولانی ترین و شاید باستانی ترین یشت ها باشد. در این یشت، او زنی است جوان، خوش اندام، بلند بالا، زیبا چهره، با بازوان سپید و اندامی برازنده، كمربند تنگ بر میان بسته، به جواهر آراسته، با طوقی زرین بر گردن، گوشواری چهارگوش در گوش، تاجی با صد ستاره هشت گوش بر سر، كفش هایی درخشان درپا، با بالاپوشی زرین و پرچین از پوست سگ آبی. چنین تجسمی احتمالا نشان از این دارد كه تندیس هایی از او در دوره هخامنشی وجود داشته است. آناهیتا؛ ایزد‌بانوی نیرومندی، زیبایی و خردمندی و الهه عشق و باروریاین ایزد‌بانو با صفات نیرومندی، زیبایی و خردمندی به صورت الهه عشق و باروری نیز در می آید؛ زیرا چشمه حیات از وجود او می جوشد و بدین گونه «مادر _ خدا» نیز می شود، و به عنوان ایزد‌بانوی باروری، زنان در هنگام زایمان برای زایش خوب و دختران برای یافتن شوهر مناسب به درگاه او استغاثه می كنند. او نطفه مردان را پاك می كند و زهدان زنان را برای زایش آماده می سازد و سبب جاری شدن شیری می شود كه نوزاد را نیرو می بخشد. همانند سرسوتی هندی سبب فراوانی غلات و زاد و ولد گاو و گوسفند است. اردوی سوره اناهیتا مال و ثروت دنیایی همچون اسب، گردونه، اسلحه و لوازم خانگی نیز می بخشد. جنگجویان به درگاهش دعا می خوانند تا در نبرد پیروزی یابند و دشمن را سركوب كنند. گرچه این صفات اخیر شاید چندان با مظهر رودخانه بودن هماهنگ نباشد. اَناهید گردونه ای دارد با چهار اسب سفید. اسب های گردونه او ابر، باران، برف و تگرگ هستند. او در بلندترین طبقه آسمان جای گزیده است و بر كرانه هر دریاچه ای، خانه ای آراسته با صد پنجره درخشان و هزار ستون خوش تراش دارد. او از فراز ابرهای آسمان، به فرمان اهورامزدا، باران و برف و تگرگ را فرو می باراند. در بند سوم یشت پنج در توصیف صفات رودخانه ای این ایزد‌بانو آمده است: «بدان هنگام كه اردوی سوره اناهیتا _ آن دارنده هزار چشمه و هزار رود _ هر یك به درازای چهل روز راه مردی چابك سوار _ به سوی دریای فراخكرت روان شود، سراسر كرانه های آن دریا به جوش در افتد و میانه آن برآید. اوست كه در بزرگی همچند همه آب های روی زمین است و به نیرومندی روان شود.»
بامدادان تا غروب، هنگام شایسته نیایش و نثار به درگاه آناهیتا
از زمان های بسیار كهن قایل به وجود گونه ای پیوند آسمانی و ایزدی میان آب از یك سو و خرد یا عقل از سوی دیگر بودند. از این رو، مرسوم بود روحانیون و شاگردان آنان به درگاه اردوی سوره دعا كنند تا از خرد و دانش بهره مند شوند. مناسب ترین و بهترین وقت برای انجام دادن مراسم مذهبی نیز بامدادان بود. در بندهای 91 و 95 یشت پنجم از زبان این ایزدبانو آمده است كه از هنگام برآمدن خورشید تا به گاه فرو رفتن خورشید هنگام نیایش و نثار زوهر (نوعی فدیه دینی) به درگاه اوست و پس از آن، شایسته ستایش دیوان خواهد بود. این ایزد‌بانوی پاكی و بی آلایشی كه از هر گونه بدی، نقصان و بیماری به دور بود، در بندهای 92 و 93 همین یشت قدغن می كند كه دیوانگان و بدخلقان و دروغ گویان و بزدلان و حسودان و نیز جذامیان و نابینایان و ناشنوایان و دیگر معلولان از آنچه نذر او می شود، مصرف كنند.
آناهیتا؛نگهدار نطفه پسران موعود زردشت
او یاور «سپندارمد»، امشاسپند موكل بر زمین و نیز نگهدار نطفه زردشت در دریاچه «كیانسه» است‌، نطفه ای كه بعدها نجات بخشان دین زردشتی و پسران موعود زردشت، اوشیدر، اوشیدر ماه و سوشیانس، از آن به وجود خواهند آمد. از تمام این صفات و نقش ها چنین بر می آید كه اناهید خدای محبوبی بوده و همیشه علاقه و احترام عمیق پیروان بسیاری را به خود جلب كرده است. تندیس های باروری را كه به الهه مادر موسوم اند و نمونه هایی از آن از تپه سراب كرمانشاه (با قدمتی در حدود نه هزار سال قبل از میلاد) و در كاوش های ناحیه شوش به دست آمده است، تجسمی از این ایزدبانو می دانند.
بازمانده معابد و آیین های مربوط به آناهیتا
او همتای ایرانی آفرودیت، الهه عشق و زیبایی در یونان و ایشتر، الهه بابلی، به شمار می رود. آیین های مربوط به این ایزد‌بانو با پاكی و طهارت آمیخته بوده است. برای این ایزد‌بانو معابدی بر پا می شده است و در آنها دوشیزگانی خدمت می كرده اند كه تعهد پاكدامنی داشته اند. از میان این معابد، معابد همدان و شوش و كنگاور از همه مجلل تر بوده است. معابد اناهیتا معمولا در كنار رودی برپا می شده و احتمال می رود كه قلعه ها و زیارتگاه هایی كه با اسامی دختر و بی بی امروزه مشهور است و معمولا در كنار آنها آبی جاری است، بقایای معابد اناهیتا باشند. برخی حتی سفره های نذری با نام بی بی (همچون بی بی سه شنبه) را بازمانده آیین های مربوط به اناهیتا می دانند.
قدر و اهمیت ایزدبانوی اساطیری ایران در تاریخ و اساطیر و ادیان ایرانی
اناهیتا باید در آغاز سلسله ساسانی كه اجدادشان در استخر به معبد او وابسته بودند، نقش مهمی بازی كرده باشد. اردشیر بابكان سرسلسله ساسانی خود، نگهبان معبد اناهیتای استخر (در نزدیكی تخت جمشید) بوده است. از دوره اشكانیان نیز سكه هایی با نقش این ایزد‌بانو به جا مانده است. پرستش اناهیتا در شاهنشاهی هخامنشی هم بسیار مهم بوده است. كِلِمِنس اسكندریه ای در كتاب تاریخ خود می گوید كه اردشیر دوم مجسمه های اناهیتا را در سراسر كشور برپا كرده بود. همچنین از این دوره سنگ هایی قیمتی با نقش ایزد‌بانویی تاج بر سر یا زنی ایستاده به جا مانده كه آن را اناهیتا تشخیص داده اند. در تاریخ اساطیری نیز قهرمانان بزرگ اساطیری همچون هوشنگ، جمشید، فریدون، كیخسرو و گرشاسب به درگاه این ایزدبانو دعا كرده و او را به یاری طلبیده اند. در قدر و اهمیت این ایزدبانو همان بس كه ایرانیان قدیم و زردشتیان احترام ویژه ای برای آب قایل بودند و هر گونه ناپاكی را از آب ها به دور می داشتند. آنان هیچگاه در آب جاری شست و شو نمی كردند و چنان در پاك نگهداشتن آب ها می كوشیدند كه به گفته پژوهشگران، در دوره هایی كه در اغلب كشورهای جهان بیماری های واگیر قربانیان زیادی گرفت، در سرزمین ایران هیچگاه هیچ گونه بیماری همه گیری شایع نشد.

منبع : خبرگزاری ایلنا