نقش فزاینده کشاورزی قرار دادی در توسعه صنایع فرآوری محصولات غذایی

كشاورزی قرار دادی – ساز و كاری است كه روابط میان كشاورزی و شركت های كشت و صنعتی را هماهنگ كرده و به تقویت فعالیت‌های نظام فرآوری و صنایع تبدیلی می‌انجامد. این فرایند باعث تحولات مثبت در زنجیره تأمین مواد غذایی شده و نقش آن را به غذای یك راهبرد موثر برجسته می‌كند گفته می‌شود كه عوامل از جمله برخی ناپایداری‌ها سرمایه گذاری خاص (ابزار و ماشین آلات) و افت بازار در كنار تحولات بخش صنایع فرآوردی ، همگی به افزایش هزینه تولید دامن زده اند. بنابراین ضمن تاكید بر ضرورت در كاهش هزینه‌های اولیه باید به كشاورزی قراردادی به عنوان عنصری مفید در بهبود مدیریت زنجیره و تأمین مواد غذایی و كشاورزی توجه نمود. بررسی تجربه‌های بین‌المللی حاكی از آن است كه در شرایط مناسب، مزایای بالقوه در این رویكرد باعث بهبود كیفی فعالیت‌ها و تولید محصولات زراعی كشاورزی و صنایع تبدیلی می‌گردد. منافع اقتصادی اجتماعی نیز از دیگر انگیزه‌های نهفته در بطن این ایده مشاركتی است.
●نتیجه‌گیری
تغییر و تحولات واقع در نظام بین المللی فرآوری محصولات غذایی باعث بروز منافع جدید در اثر بكارگیری كشاورزی قرار دادی به عنوان یك استراتژی مدیریتی در زنجیره تأمین مواد غذایی شده است. معلوم شده كه چارچوب نظری حاكم بر بهینه‌سازی هزینه‌های تولید می‌تواند به نقش فزآینده قراردادها در هماهنگی عمودی در بخش غذا و كشاورزی كمك كند.
رویكرد فزآینده به كشاورزی قرار دادی را می‌توان به نشانه عكس‌العمل منطقی در جهت كاهش هزینه‌های تولید تلقی كرد. شواهد و مدارك موجود حاكی از توجه روز افزون به این نوع تعامل قراردادی بوده و به توسعه بخش كشاورزی در كشور های در حال توسعه كمك خواهد كرد، در واقع قراردادها، به عنوان شیوه‌های مناسب در جهت تشویق بخش خصوصی به مشاركت در تأمین نهاده‌ها، اعتبارات، فن آوری زراعی، اطلاعات و دسترسی به بازار به شمار می‌آید. این ایده راهبردی مناسب در مواجهه با تحولات در برنامه‌های ساختاری است و با نقش مختصر و محدود شده بخش دولتی نیز سازگار می‌باشد. به علاوه كشاورزی قرار دادی نقش تسریع كننده در روند رشد در آمد در بخش روستا داشته و با ترغیب كشاورزان خرد به حضور در فرآیند تولید، باعث افزایش در آمد بالقوه در مناطق روستایی می‌گردد . البته این شیوه را نباید به عنوان تنها راهكار مناسب در حل همه مشكلات بخش تولید و عمل آوری محصولات غذایی در كشورهای در حال توسعه تلقی كرد. عوامل كلیدی درموفقیت و پایداری این شیوه را باید به خوبی ارزیابی نمود. زیرا شرایط و زمینه هایی وجود دارد كه اجرای كشاورزی قراردادی در آنها اصلاً معقول منطقی نخواهد بود.
هنگامی كه كشاورزی قراردادی در چارچوب راهبردهای توسعه‌ای تدوین و اجرا می‌شود، باید از همه ابزارها و راهكارهای ممكن در جهت كاهش كاستی‌ها و ضرورتهای ناخواسته علیه طرفین قرارداد استفاده كرد. نكته مهم در این فرایند، حضور یك عامل تسهیلگر در جهت هموار نمودن فرایند شكل‌گیری قرارداد و ایفای نقش مناسب برای حل و فصل مناقشه‌های احتمالی میان طرفین است .
تجربه‌های سازمان‌های غیردولتی و دیگر نهادهای به عنوان واسطه در روابط میان كشاورزان و شركت‌های زراعی، از سوی سازمان خواربار و كشاورزانی و ملل متحد ( فائو) تشریح شده است. با این وجود، تجربه‌ها و پژوهش‌های وسیع‌تری برای ایجاد درك بهتر از نقش واسطه‌ها و پایداری مشاركت آنان در روند اجرای قراردادها ، مورد نیاز است. در زمینه‌های دیگری همچون نقش مشاركت بخش خصوصی و دولتی در توسعه و پایدار نمودن كشاورزی قرادادی نیز باید تحقیق نمود. آیا بخش‌های خصوصی، سازمانهای غیردولتی و سازمان‌های واسطه می‌تواند در این فرایند نقش مالی داشته و سرمایه گذاری كنند ؟
از دیگر نقش‌های تسهیلگری كه قابل توجه به نظر می‌رسد، «اطلاع رسانی » است این مهم ، به دلیل اهمیت فوق العاده‌ای كه دارد، توسط دولت ، نهادهای توسعه‌ای، موسسات پژوهشی و سازمانهای غیردولتی صورت می پذیرد.
در نتیجه، بهترین ساز و كارها و شیوه‌های اجرایی را ترویج كرده و كاستی‌های موجود در فرایند تصمیم سازی را كاهش می‌دهد. فائو اخیراً با انتشار كتابی تحت عنوان« كشاورزی قراردادی» دست به ابتكار نوینی زده و از طریق معرفی مطالعات موردی به تصویب مناسبات و روابط میان كشاورزان و صنایع فرآوری و بازار یابی پرداخته است . ۱
●مبانی مفهومی در كشاورزی قراردادی
یعنی چه : (what )
تولید كشاورزی بر اساس یك توافق میان كشاورزان و خریدارانی صورت می‌پذیرد كه متقابلاً می پذیرند كه چگونه تولید كنند و چگونه به فروش برسانند
میان چه كسانی : (who )
ـ تولید كنندگان
ـ صنایع عمل آوری
ـ خرده فروشان یا عمده فروشان
چگونه : ( HOW)
)از طریق( ـ فرآوری رسمی و غیر رسمی
ـ مشخصات بازار
ـ تامین نهادها و منابع
ـ مدیریت تولید
چرا: ( Why )
ـ كاهش هزینه های تولید
ـ بهبود بهره وری
ـ بهبود و تضمین كیفی محصول
ـ كنترل خطر پذیری در بازار یابی و سلامت غذایی
ـ مواجهه بهتر در عرصه رقابت پذیری
ـ افزایش تقاضا برای مواد غذایی
ـ تغییر رژیم غذایی
ـ ملاحظات زیست محیطی
ـ بهداشت و سلامت مواد غذایی
ـ و غیره
●نظریه مربوط به هماهنگی عمودی و هزینه عملیات
▪ افت بازار باعث افزایش هزینه‌های عملیات می‌شود
ـ عدم انطباق میان اطلاعات مربوط به تولید و بازاریابی محصول
ـ بازار های نامناسب برای اعتبار ، نهاده ها و خدمات حمایتی در بخش كشاورزی
▪ ایجاد انگیزه های لازم در هماهنگی های بیشتر در روند تعامل و تلفیق عمودی و ظایف و مسئولیت‌ها
●هدیدها و چالش های كشاورزی قراردادی
▪ منافع كشاورزان
ـ تامین نهادها ( در زمان با قیمت مناسب )
ـ دریافت خدمات حمل و نقل و ماشین آلات و غیره
ـ برخورداری از فن آوری روز
ـ بهره مندی از مهارتهای لازم در تولید و مدیریت محصول
ـ برخورداری از خدمات بازاریابی
ـ استفاده از درآمد پایدار
ـ دسترسی بهتر به اعتبار
ـ استفاده از محصولات جنبی
●زیانهای كشاورزان
ـ سرپیچی شركتهای طرف قرارداد از شرایط مندرج در آن به دلیل پاره ای تحولات بازاری یا فرصت طلبی ها
ـ رفتار نامناسب شركت‌ها و آسیب پذیر نمودن كشاورزان در فرآیند تولید
ـ اعمال نفوذ عمدی شركت ها در تنظیم زمان دریافت محصول و لذا كاهش پرداخت به كشاورزان
ـ شفاف نبودن قیمت خرید
ـ عدم امكان انتخاب شركت‌ها
ـ سقوط تدریجی قیمت‌های واقعی در بلند مدت
ـ قطع ارتباط با بازارهای قبلی
ـ فراموش شدن روش های سنتی در تولید
ـ خطر پذیری در كشاورزی تك محصول
ـ بهم ریختگی در نظام و ساختار اجتماعی
ـ احتمال افزایش بدهی كشاورزان
ـ خطر پذیری در وابستگی به شیوه های قراردادی در محصولات غیر زراعی
●منافع شركت های طرف قرارداد
ـ استمرار و ثبات در تولید محصولات كشاورزی
ـ كیفیت بهتر و رعایت استانداردهای سلامتی در محصول
ـ كاهش هزینه های نهاده ای
ـ تسهیل دسترسی به اعتبارات كشاورزی و مشوقهای مالی و یارانه ای
ـ كاهش دستمزد نیروی كار
ـ افزایش و بهبود كارآیی مدیریت زراعی
●مشكلات شركت های طرف قرارداد
ـ هزینه‌های اجرایی در مواجهه با تعداد كثیری از كشاورزان
ـ خطر پذیری در تامین نهاده ها و در نتیجه افت كیفی و یا كمی محصول
ـ افزایش هزینه‌های خدمات حمایتی
ـ عدم امكان تامین منابع جایگزین
ـ تاثیر منفی در ساختار اجتماعی
ـ خطر پذیری ناشی كم توجهی كشاورزان به نقش شركت‌های طرف قرارداد
●عوامل اصلی موفقیت
ـ ایجاد و روابط قرادادی صرفاً در صورتی پایدار خواهد ماند كه طرفین منافع خود را در گرو مشاركت هر چه بیشتر در متن قرارداد بدانند.
ـ كشاورزی قراردادی عمدتاً متكی به اعتماد متقابل و اتكای طرفین در قالب یك هماهنگی اساسی است .
ـ هیچ قرارداد موفقی پایدار نخواهد بود مگر آنكه ابزارها و مشوقهای سازمان و سیاستی با آن همراه باشند
ـ كاهش بوروكراسی حاكم بر قراردادها
ـ افزایش قدرت چانه زنی گروهی در جمع كشاورزان
ـ اعطای وام‌های گروهی توسط شركت های طرف قرارداد
ـ عرضه خدمات مطلوب به كشاورزان
ـ حل و فصل مناسب مشكلات و مناقشات متقابل
ـ تمدید مدت قرارداد
ـ ایجاد تعادل در قدرت متقابل
ـ تقویت انجمن‌ها زراعی
ـ اعمال نفوذ مناسب ازسوی واسطه ها برای حل اختلاف
ـ اعمال شرایط و ضمانت های حقوقی
ـ كاهش هزینه‌های اجرایی در قراردادهای چند جانبه
ـ كاركردن با گروهها
ـ اولویت دادن به كشاورزان عمده
ـ ملاحظه كافی نسبت به خطر پذیری فرآیند تولید و بازار یابی در متن قرارداد ( بیمه و حل اختلاف و خسارات )
ـ انتخاب واحدهای تولیدی و فرآوری سود آور و صادر كننده محصولات كشاورزی به عنوان طرف قرارداد

دكتر كارلوس ـ سازمان خوار بار و كشاورزی ملل متحد( FAO)

منبع : ماهنامه جهاد