اکالیپتوس را بهتر بشناسیم

از زمانی که دانشمندان علوم گیاهی برای استفاده از اکالیپتوس‌ها به عنوان گونه غیربومی در اروپا، شبه‌قاره هند و کشورهای همجوار، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی ابراز تمایل کردند، بیش از ۲۰۰ سال می‌گذرد. اکالیپتوس‌ها به صورت گسترده در نواحی گرمسیری، نیمه گرمسیری و معتدل دنیا کشت شدند، به نحوی که تا سال ۲۰۰۰ میلادی مساحتی بالغ بر بیش از ۱۰ میلیون هکتار از سطح زمین را پوشاندند. اکالیپتوس‌ها که امروزه به صورت عمده به عنوان منبع تولید چوب کاغذسازی، هیزم، ذغال‌چوب، تیرهای تونلی، تخته خرده چوب و اسانس‌های روغنی کاشته می‌شوند، به عنوان یکی از منابع عمده جهانی مولد فیبر جهت ساخت کاغذ سفید کرافت و در نهایت، تولید کاغذ چاپ و تحریر با کیفیت عالی شناخته شده‌اند. کشورهای مختلف گونه‌های متفاوتی از اکالیپتوس را از نظر سازگاری به شرایط محلی آزمایش کرده‌اند؛ به عنوان مثال سه کشور آمریکا، برزیل و آفریقای جنوبی بیش از ۲۰۰ گونه و بسیاری از کشورها بیش از ۱۰۰ گونه. جالب توجه است که بخش عمده جنگلکاری‌های صنعتی موجود در جهان، به ۱۰گونه از میان تعداد زیاد گونه‌های آزمایش شده، اختصاص می‌یابد که عبارتند از:
▪ E. camaldulensis, E. globulus, E. grandis,
▪ E. maculate, E. paniculata, E. robusta,
▪ E. saligna, E. tereticornis, E. urophylla,
▪ E. viminalis.
درختان اکالیپتوس در شمار گونه‌های جنگلی سریع‌الرشد محسوب می‌شوند که بومی اقیانوسیه، به ویژه استرالیا هستند و در حدود ۲۰۰ سال است که در کشورهایی غیر از استرالیا که رویشگاه طبیعی آن است، کشت می‌شوند. درختکاری‌های اولیه اکالیپتوس برای ارضای حس کنجکاوری یا مقاصد زینتی ابتدا در انگلستان و بعدها در بسیاری از کشورها (شاید بیش از ۲۰۰ کشور در حال حاضر)، انجام شده است. این گونه درختی بیش از ۱۰۰سال پیش به ایران وارد شد و در جنوب کشور که محیط مناسبی برای آن بود، کشت شد. در حدود سال ۱۳۱۰ گونه‌های مختلفی از اکالیپتوس به ایران آمد و در شمال کشور کشت شد و خیلی زود درختانی را به وجود ‎آوردند، ولی اکثر درختان در اثر سرما و برف در سال‌های ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ از بین رفتند. در سال ۱۳۳۰ نیز چند گونه از بذرهای مقاوم به سرما، به وسیله پروفسور گائویا به ایران ارسال شده و در خزانه چمارسرای رشت کشت شدند. در بهار ۱۳۳۵ نیز تعداد ۱۸ گونه اکالیپتوس مقاوم به سرما از استرالیا و مراکش وارد کشور شد و در خزانه باغ اکولوژی نوشهر (ایستگاه تحقیقات جنگل و مرتع فعلی) کشت شدند و سپس به قطعات مختلف باغ مذکور انتقال یافتند. در سال ۱۳۴۲ بیش از ۳۰ گونه مختلف توسط آقای دکتر ثابتی در اختیار سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور قرار گرفت تا نتیجه رشد و مقاومت آنها در شرایط مختلف کشور مورد مطالعه قرار گیرد (ثابتی، ۱۳۷۳).
در عین حال موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز در سال ۱۳۴۷ فعالیت دامنه‌داری را در زمینه تحقیق سازگاری گونه‌های مختلف اکالیپتوس در نقاط مختلف ایران (خوزستان، فارس، کرمانشاه، گلستان، گیلان، لرستان و مازندران) آغاز کرد. در این برنامه مطالعات وسیعی در مورد شرایط اقلیمی و نوع خاک مناطق مختلف کشور صورت گرفت و باتوجه به این شرایط، گونه‌های مختلفی که گمان می‌رفت بتوانند در شرایطی اقلیمی هر منطقه سازگاری نشان داده و به رشد متعادل ادامه دهند از کشورهای استرالیا و مراکش وارد شد. از سال ۱۳۵۲ به بعد کار تجزیه و تحلیل دوره‌ای و نهایی آمار رشد کمی و کیفی گونه‌های اکالیپتوس توسط موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع آغاز و نتایج آنها به صورت رسمی منتشر شد.
شرکت سهامی جنگل شفارود در منطقه تالش استان گیلان در سال ۱۳۵۴ با وارد کردن ۴۵گونه اکالیپتوس از آفریقای جنوبی، تحقیق در این زمینه را آغاز کرد. این بذرها ابتدا در قالب کلکسیون در نهالستان شاندرمن استان گیلان کشت شدند و در سال ۱۳۶۱ پس از تجزیه و تحلیل مقدماتی نتایج، ۱۰ گونه موفق در پنج نقطه استان گیلان، از نظر سازگاری آزمایش شده و گزارش نهایی آن نیز منتشر شد (قرآنی، ۱۳۶۸). سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران نیز در سال ۱۳۶۶ با همکاری سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور و شرکت‌های تابعه، از جمله شرکت شفارود، بذر ۱۰ گونه موفق مورد استفاده شرکت سهامی جنگل شفارود را از استرالیا وارد کرد و در ۹ نقطه استان مازندران و ۹ نقطه استان گیلان، از نظر سازگاری مورد تحقیق قرار داد. نتایج مقدماتی سازگاری نیز طی چند گزارش منتشر شده است. (جزیره‌ای، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱).
اینک پس از ذکر مقدمه به رفع شبهات به شرح زیر پرداخته می‌شود:
۱) جنس اکالیپتوس فقط در شمال استرالیا نمی‌روید، بلکه از جزایر جنوبی فیلیپین شروع می‌شود، سپس به اندونزی و گینه‌نو امتداد یافته و در آخر در استرالیا پایان می‌یابد، ولی قسمت اعظم رویشگاه طبیعی آن (بیش از ۹۰ درصد) در کشور استرالیاست. در استرالیا نیز از شمالی‌ترین نقطه (گرمسیر) تا جنوبی‌ترین مرز آن در جزیره تاسمانی (نزدیک‌ترین محل به قطب جنوب)، از جنگل‌های سبز بارانی شرق استرالیا تا مناطق خشک و بیابانی غرب استرالیا و از ساحل دریا تا مجاور قله‌های برف‌گیر جنوب شرق استرالیا می‌روید. همچنین اکالیپتوس در بسیاری از کشورهای جهان و خارج از رویشگاه طبیعی خود از آن جمله ایالات متحده آمریکا، چین، هند، پاکستان، فلسطین، سوریه، ترکیه، پرتغال، فرانسه، انگلستان، ایرلند، روسیه، مراکش، تونس، سنگال، آفریقای جنوبی، برزیل و غیره و اغلب در سطح وسیع و به صورت صنعتی کاشته شده است.
۲) بروز یخبندان تا حدودی طولانی در قسمت‌های زیادی از ایران در سال گذشته، به ویژه در استان‌های مازندران و گلستان کم‌سابقه و دور از انتظار بوده است و می‌توان آن را به عنوان بلا و حادثه غیرمترقبه به حساب آورد زیرا به باغداران، به ویژه مرکبات در مازندران و گلستان و انار در مناطق مرکزی کشور یعنی رویشگاه‌های طبیعی خود خسارت فراوانی وارد کرد، اما برای اکالیپتوس مشکل‌ساز نبود. زیرا اکالیپتوس دارای استعدادهای خدادادی جهت مقابله با سرما و آتش‌سوزی است. هرساله صدها هکتار اکالیپتوس در کشور استرالیا و سایر کشورهای جهان می‌سوزد، ولی همین آتش‌سوزی موجب زادآوری طبیعی در کف جنگل می‌شود و درختان سوخته نیز از قسمت‌های تنه، به خصوص روی کنده و نزدیک یقه شروع به جست دهی و تجدید حیات می‌کنند و ساقه‌ها و جست‌های جدید نسبت به ساقه قبلی رشد بیشتری خواهند یافت. بنابراین صاحبان باغ‌های صنعتی و بزرگ اکالیپتوس می‌توانند با کف‌بر کردن درخت و فروش چوب و برگ‌های آن به صنایع چوب و اسانس‌گیری علاوه بر برخورداری از درآمد قابل توجه حاصل از فروش محصولات، در فصل رشد شاهد رشد حداقل دو برابر درخت نسبت به سال‌های قبل باشند. به عبارت دیگر سرمایی که در زمستان اتفاق افتاده نمی‌تواند رشد آن را در فصل بهار و تابستان متوقف کند.
۳) اکالیپتوس درختی است چندمنظوره و قادر است علاوه بر تولید چوب، اسانس و عسل، از فرسایش خاک در برابر آب و باد جلوگیری کرده، جریان آب را تعدیل نموده، به پایداری محیط‌زیست کمک کرده، آلودگی هوا را کاهش داده و آن را ضد عفونی کند.
۴) از سوی دیگر مطالب ذکر شده توسط افراد مختلف راجع به تاثیر اکالیپتوس در پایین رفتن سطح سفره آب زیرزمینی و سایر تاثیرات منفی آن بر محیط‌زیست، هنوز از نظر علمی اثبات نشده و بیشتر در حد حدس و گمان و شایعه است. وانگهی، هیچ انسان عاقلی درخت اکالیپتوس را در عرصه مرغوبی که به تولید محصولات کشاورزی اختصاص دارد و برای توسعه سطح زیر کشت با محدودیت منابع آب مواجه است یا در جنگل‌های شمال که گونه‌های سریع‌الرشد و ارزشمند بومی مانند توسکا و افرا می‌رویند، نمی‌کارد. مسلم است در استان‌های جنوبی کشور، به ویژه سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر که محدودیت منابع آبی هست، به جای گونه‌های ارزشمند گزشاهی، کهور ایرانی، کرت، کنار و کلیر، کاشت اکالیپتوس منطقی نیست، اما در خوزستان که محدودیت منابع آب کمتر به چشم می‌خورد و حتی در برخی مناطق که سطح آب زیرزمینی بالا و مشکل‌ساز است، کاشت اکالیپتوس در خاک‌های شور و کم‌بازده بسیار ارزشمند بوده و توصیه می‌شود. موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور علاوه بر دقت در انتخاب گونه و مبدا بذر مناسب برای مناطق مختلف ایران، قبل از معرفی آن به ارگان‌های اجرایی و بهره‌برداران محلی، سازگاری آن را در قالب طرح‌های مختلف تحقیقاتی به اثبات می‌رساند.
اکالیپتوس به عنوان زراعت چوب و تولید صنعتی، در مناطقی توصیه می‌شود که گونه‌های سریع‌الرشد بومی نتوانند مستقر شوند. متاسفانه اغلب گونه‌های بومی همانند توسکا، افرا، چنار و بید گیاهان پرتوقعی هستند و نیاز به خاک حاصلخیز و آب فراوان دارند یا مانند ارس، بنه و بادام بسیار کندرشد هستند. بنابراین برای خاک‌های شور و سنگین و مناطق گرم و خشک محدودیت انتخاب گونه موجود است و برای تولید صنعتی و اقتصادی چوب نمی‌توان از گونه‌های بومی استفاده کرد. جنس اکالیپتوس با توجه به تنوع فراوان منابع ژنتیکی و مقاومت در برابر سرما، گرما، شوری و خشکی از یک طرف و تولید سریع و مطلوب چوب در دوره کوتاه مدت سه تا پنج ساله از طرف دیگر، بهترین گزینه برای کشت به صورت وسیع در اراضی کم‌بازده، به ویژه با استفاده از هرزآب و فاضلاب است. هم‌اکنون در اراضی سنگین و تا حدودی شور و آب و هوای گرم و سوزان منطقه گنبد در استان گلستان، کاشت اکالیپتوس به دلایل ذکر شده، در حال توسعه است. کاشت گونه‌های مقاوم به سرمای اکالیپتوس در جنوب تهران، شهر ری و ورامین، جایی که سطح آب زیرزمینی بالاست و به علت عبور چندین نهر فاضلاب آلوده است، مسلما از کاشت سبزی، صیفی، غلات و درختان میوه مناسب‌تر است.
۵) البته کاشت اکالیپتوس در ایران به صورت زراعت چوب باید در قالب برنامه مدون و راهبردی صورت پذیرد که هم اکنون متخصصان جنگلکاری موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و نهادهای علمی کشور در حال تدوین مراحل نهایی آن هستند. خوشبختانه برای انتخاب گونه اکالیپتوس در مناطق مناسب ایران مشکلی موجود نیست.
● علت خشک شدن چیست؟
علت خشک‌شدن شاخ و برگ برخی از گونه‌های درختی مانند کاج و سرو نقره‌ای در پارک‌های جنگلی اطراف تهران فقط سرما نیست. اغلب این درختان که روی خاک‌های بسیار نامناسب و سنگلاخی و بسیار دانه درشت جنگلکاری شده‌اند، بیش از ۲۰ سال است که آبیاری نشده‌اند و در فصل‌های خشک و گرم سال دچار ضعف و پژمردگی می‌شوند. سرمای شدید و کم سابقه گذشته موجب شد که چنین درختانی که تحت تنش بسیار شدید خشکی قرار گرفته بودند، دچار سرما و یخ زدگی شوند. دلیل بسیار روشن چنین ادعایی سالم بودن درختانی است که به دلایل مختلف عوارض زمین و قرار گرفتن در گودترین محل پارک و نزدیک به شهرک و مناطق مسکونی و صنعتی و در نتیجه برخورداری از آب بیشتر نسبت به سایر درختان، همچنان زنده و شادابند. علاوه بر این، در دو دهه اخیر و قبل از بروز سرما و یخ‌زدگی، چند فقره طرح تحقیقاتی و پایان‌نامه دانشگاهی در مورد علل ضعف فیزیولوژیکی درختان کاج تهران اجرا و نتایج آن منتشر شده است (کنشلو، ۱۳۸۳- - میربادین و شیبانی، ۱۳۷۳). ذکر مثالی در این راستا برای روشن‌شدن مطلب مورد بحث مفید به نظر می‌رسد. اگر در کشوری از جهان مردم دچار قحطی و بی‌آبی شوند و به‌شدت بر اثر گرسنگی و تشنگی دچار ضعف و لاغری شده و دچار سرما و یخ‌زدگی شدید شوند، چه اتفاقی می‌افتد؟ جواب روشن است! تلفات جانی بسیار شدید خواهد بود، به ویژه در میان کودکان و بزرگسالان.

فهرست منابع در روزنامه موجود است.
حسین سردابی
استادیار پژوهش موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

منبع : روزنامه کارگزاران