فن ساخت قوس ها

عامل نیاز،‌یکی از دلایل مهمی است که سازندگان سازه ها را برای پیدا نمودن روش های نوین وادار می نموده است.
در سرزمین ایران همواره مشکل کمبود چوب وجود داشته، از این رو سازندگان ساختمان را به پیدا نمودن فنونی که بتوان این کمبود را در روند ساختمان رفع نمایند، وادار نموده است.
نکته دوم مورد توجه ، مسئله اعتقاد معماران مسلمان به ساختن فضاهائی با ابعاد انسانی است که به آنها اجازه ساختن فضاهای خیلی بزرگ را نمی داده است.
در اینجا این نکته قابل توجه است که دلیل دوم یعنی ساختن با ابعاد انسانی آنها را از استفاده و ابداع فنون نو و متکامل باز نداشته است.
هر چند که در طول تاریخ معماری اسلامی بناهای با ابعاد بزرگ نیز وجود دارد که معمولاً با ملاحظات خیلی خاص امیران آن زمان ساخته شده اند.
در فن ساخت سازه های طاقی بخصوص قوس ها سازندگان آن از روشی استفاده کرده اند که مسئله کمبود چوب را رفع نموده. این روش بدون استفاده از قالب های چوبی برای ساختن قوس ها می باشد.
برای اجرای قوس ها قالب هایی از آجر بر روی زمین ساخته و داخل قالب را با نی و ملات گچ پر کرده و بعد از خشک شدن و یرون آوردن آن قرینه آن را در همین قالب ساخته و به کمک چوب بر روی دیوار سوار می کنند.
اندازه مقطع این قالب ها نسبت به کاری که در نظر می گرفته اند، مستطیلی در حدود ۵ سانتی متر عرض و ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر طول باشد.
برای دهانه های بزرگ، چون ساختن و ریختن قالب گچ بر روی زمین و سوار کردن آن بر روی دیوار میسر نبوده بر روی بنا تکه تکه قوس را اجرا می کرده اند.
تعداد لنگه یا تویزه ها برای اجرای یک قوس می تواند نسبت به روشی که در قرار دادن آجرها در ساخت قوس بکار گرفته می شود، تغییر نماید.
دو روش اصلی ساخت قوس ها به ترتیب زیر می باشد:
۱) اجرای روش پری
۲) روش اجرای رومی
در روش اول،‌یعنی اجرای پری ، سازنده از سرعت عمل بیشتری برخوردار است، برای ساختن قوس با این روش احتیا به یک لنگه یا تویزه است.
روش عمل آن به این نحو است که آن را در محل مورد استفاده قرار داده سپس با استفاده از ملات گچ آجرها را از طرف ضلع در از آن موازی لنگه می چینند به نحوی که اول یک ردیف قوس زده سپس ردیف های بعد، به موازات آن چیده می شود.
این نوع قرار گرفتن آجرها بر روی هم از مقاومت کلی قوس بخاطر اینکه سطح تکیه آجرها بر روی هم کم می باشد، می کاهد.
در روش اجرای رومی پیچیدگی کاری بیشتری وجود دارد، در این روش احتیاج به دو تیوزه یا لنگه داریم ، بصورتیکه یکی در راس کار و دیگری به موازات آن در نقطه دیگر یا انتهای کار قرار می گیرد.
بر عکس روش اجرای پری، در اجرای رومی ساختن قوس از دو طرف پاکار آغاز می شود و در تیزه قوس کار پایان می یابد.
در این روش آجرها از طرف ضلع دراز آنها موازی با عرض قوس در کار گذاشه می شوند.
در این روش اجرایی پیچیده، مشکل ایستایی قوس در حین اجرا در نقطه شکرگاه یا زاویه ایی که نقطه شکنندگی قوس در آن است، را داریم.
اگر بخواهیم با این مسئله همانطوری که سازندگان گذشته با آن روبرو بوده اند، عمل کنیم، در فاصله ۳/۱ از نصف دهانه(نصف هانه را به سه قسمت کرده و یک قسمت را جدا می کنیم.) مبادرت با استفاده از شمع های چوبی نموده به طوری که نیم قوس های ساخته شده در این زاویه بر روی این شمع ها تکیه داده می شوند.
و سپس بقیه قوس را اجرا می کنیم.
این روش نسبت به روش اجرایی پری از استحکام بیشتری برخوردار است و مهارت بیتشری برای اجراء می خواهد.
در معماری اسلامی ایران مثال های متعددی از اجرای قوس با این دو روش دیده می شوند . این روشها در ساخت قوس ها در قبل از اسلام نیز معمول بوده است.
از روش اجرایی پری در قبل اسلام در طاق بزرگ کسری و در دوره اسلامی آثار اولیه در قرونه اولیه بعد از اسلام مثل مسجد تاریخانه دامغان ، مسجد جامع اصفهان، مجسد جامع اردستان و مثال های دیگر موجود می باشند.

منبع : http://arc۸۶.blogfa.com/

منبع : دنیای معماری