هترا؛ تنها‌ شهر به جا مانده از دوره اشکانی

● شهر باستانی هترا در شمال عراق مربوط به دوره اشکانی
تغییر مكرر مرزهای جغرافیایی از مشخصه‌های بارز تاریخ طولانی ایران است. در طول تاریخ این سرزمین كهن، مرز‌های سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شكل داده‌اند، به دفعات پیشروی كرده و یا پس نشسته‌اند و در هر عقب نشینی بخشی از آثار و میراث ایران را در سرزمین‌های دور به یادگار گذاشته‌اند. هترا نیز از جمله همین میراث ایرانی است كه اكنون كیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران، داخل خاك عراق واقع شده است.
شهر هترا كه در معماری و فرهنگ آن آمیزه‌ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی به چشم می‌خورد، مهم‌ترین محوطه باستانی به جا مانده از دوران اشكانیان است. اهمیت هترا وقتی آشكارتر می‌شود كه بدانیم هیچ بنا یا محوطه‌ای با این درجه از اهمیت از دوران اشكانیان در داخل مرزهای ایران باقی نمانده است.
این شهر باستانی در مركز استپ‌های خشك شمال الجزیره، واقع در منطقه بین رودهای دجله و فرات، واقع شده است. با توجه به معیارهای امروز، هترا در ۲۹۰ كیلومتری شمال غرب بغداد و ۱۰۵ كیلومتری جنوب غرب موصل قرار گرفته است، اما در دوران باستان این شهر در فاصله ۵۰ كیلومتری شمال غرب پایتخت آشور باستان واقع شده بود.
هترا از اوایل قرن اول میلادی قلمرو حكمرانی یك سلسله محلی بوده است. موقعیت جغرافیایی این محل كه در مرز بین امپراتوری اشكانی و روم و در مسیر مهم كاروان‌هایی كه از سمت شرق به سوی سوریه، پترا ( در رادن)، بعلبك (در لبنان) و آسیای صغیر می‌رفتند و همچنین اتصال این شهر به شبكه راه‌های روم، سلسله حاكم بر این شهر و البته خود این شهر را قدرتمند ساخته و موجب شده بود كه روز به روز بر قدرت این شهر و حاكمانش افزوده شود.
در نتیجه این تحولات هترا كه در ابتدا یكی از هجده ایالت امپراتوری اشكانی بود تبدیل به قلمرو كوچك و نسبتاً مستقلی می‌شود كه از شهر هترا و محیط پیرامونش تشكیل شده بوده است. در دوران اشكانیان كه ایران به صورت ملوك الطوایفی اداره می‌شد، حكمرانان این شهر شاه خوانده می‌شدند و در سلسله مراتب پایین‌تر از شاه اشكانی كه شاه شاهان خوانده می‌شد، جای می‌گرفتند.
شواهد باستان‌شناسی و ترجمه متن كتیبه‌های موجود در این شهر نشان می‌دهند كه هترا در قرن دوم میلادی رونق گرفته و در همان دوران به میزان چشمگیری بر وسعت‌اش افزوده شده است. بر اساس همین شواهد، دوران رونق هترا بسیار كوتاه بوده و تنها اندكی بعد با سقوط این شهر و تصرف آن به دست ساسانیان، هترا برای همیشه خالی از سكنه مانده است.
وجود این شهر در گزارش‌های باستانی مانند گزارش آمیانوس مارسلینوس، تاریخ نگار رومی ذكر شده است. این مورخ كه در سال ۳۶۳ میلادی از بقایای این شهر دیدن كرده است می‌نویسد «هترا از مدت‌ها پیش ویران و متروك مانده است. این شهر دارای دیواری گرد و مدور و ضخیم است و بواسطه برج و باروهایی كه در فواصل معینی بنا شده‌اند استحكام می‌یافته است و با خندقی عمیق و پهن كه شهر را در احاطه دارد محافظت می‌شده است. محیط شهر متجاوز از سه میل است و در وسط آن آثار كاخ سلطنتی دیده می‌شود». یاقوت حموی، جغرافی‌دان مسلمان نیز كه بین سال‌های ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری قمری می‌زیسته بقایای این شهر را دیده و گزارش‌های جالب توجهی درباره آن نوشته است.
خرابه‌ها و بقایای شهر مذكور توسط جهانگردان اروپایی قرن نوزدهم و مشخصاً ابتدا توسط جی راس در سال ۱۸۳۶ و یا ۱۸۳۷ كشف شد.
اولین بررسی‌های دقیق و علمی و ثبت اطلاعات مربوط به این محوطه باستانی توسط والتر آندریا، بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ انجام شد. او از اعضای تیم باستان‌شناسان آلمانی بود كه در بقایای آشور كه در همان حوالی قرار داشت، مشغول حفاری بودند.
نخستین و تنها حفاری‌های سازمان دهی شده در این محوطه از سال ۱۹۵۵ به بعد توسط مقامات دولتی عراق صورت گرفتند كه آن هم بیشتر روی قسمت معبد بزرگ هترا متمركز بود. در حفاری‌های بعدی این محوطه كه بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ انجام شد باستان‌شناسان موفق شدند قسمت‌های زیادی از این شهر باستانی را از زیر خاك بیرون بیاورند كه برای مثال می‌توان به دوازده معبد جدید، مكان‌های زیارتی كوچك‌تر، دروازه شمالی شهر و چندین مقبره اشاره كرد.
نام این شهر آن طور كه در متون كتیبه‌های هترایی آمده است در زبان آرامی به صورت «هُتَر» یا «هُآتَرا» است كه به نظر می‌رسد بیشتر به معنای محیط بسته، حصار و یا پرچین باشد و نشانگر این مطلب است كه این شهر در واقع محلی محصور و حفاظت شده بوده است.
علی‌رغم این كه برخی از محققان معتقدند سكونت و تمدن در این ناحیه از دوران آشوری‌ها و یا نهایتاً از دوران هخامنشیان آغاز شده است، اما تا كنون هیچ مدركی دال بر وجود شهر هترا پیش از دوران اشكانی به دست نیامده است و چنین ادعاهایی همگی مبتنی بر فرضیات هستند.
نام این شهر برای اولین بار در سال ۱۱۷ میلادی در گزارش تراجان، پادشاه روم كه به بین النهرین لشگر كشی كرده بود، ثبت شده است.
تراجان كه به قصد گسترش مرزهای امپراتوری روم به لشگركشی پرداخته بود، تا كرانه‌های رود دجله پیش رفت و از كناره آن به سمت جنوب حركت كرد و تمامی سرزمین‌های این ناحیه تا خلیج فارس را به تصرف خود در آورد و حتی تا نزدیكی تیسفون، پایتخت اشكانیان نیز پیشروی كرد. او هنگام بازگشت به هترا (هتروس) یورش برد اما حمله او بی‌حاصل بود و پس از مدتی محاصره هترا به دلیل كمبود آب، هیزم و علوفه شكسته شد. این همان سرنوشتی بود كه انتظار امپراتور سپتیمیوس می‌كشید. او نیز هشتاد سال بعد از تراجان، به بهانه حمایت بارسمیاس شاه هترا از پسنیوس، رقیب او، در سال‌های ۱۹۳ و ۱۹۷ دوبار این شهر را محاصره كرد، ولی كاری از پیش نبرد.
پس از این دوران و درست تا پایان قرن دوم هترا به اوج رونق و قدرت خود رسید و تبدیل به یكی از زیباترین شهرهای مشرق زمین شد. اما دوران رونق هترا چندان به طول نیانجامید و با انقراض خاندان آرساسی‌ها، خاندان حاكم بر هترا، به دست ساسانیان همه چیز در هترا تغییر كرد.
گزارش برخی از تاریخ نگاران رومی نشان می‌دهد كه در سال‌های اولیه حكومت ساسانیان، هترا در مقابله ایران و روم با رومیان متحد شد و ارتشیان امپراتور گردیانوس سوم حدود سال ۲۳۰ میلادی در این شهر مستقر شدند. همین مسئله پادشاهان ساسانی را به تسخیر هترا تحریك كرد.
اردشیر اول، شاهنشاه ساسانی نیز در اولین تلاش خود در حصر این شهر در حدود سال ۲۲۰ میلادی شكست خورد و به سرنوشت سایر محاصره كنندگان این شهر دچار شد. اما سرانجام در سال ۲۴۰ و یا ۲۴۱ میلادی این شهر به دست جانشین اردشیر، شاپور اول تسخیر شد. شاپور در اولین سال تاج گذاری‌اش به این پیروزی نایل آمد.
سقوط هترا كه نهایتاً منجر به متروك ماندن ابدی این شهر شد، بعدها آمیخته به افسانه و داستان و در حالی كه هنوز رگه‌هایی از حقیقت را در خود داشت به كرات در داستان‌های عربی و فارسی نقل شد كه از آن جمله می‌توان به كتاب‌های تاریخ طبری و تاریخ مسعودی اشاره كرد. در این میان داستان «نازمیرا» شاهزاده خانم هترایی كه به خاطر عشق‌اش، به شهر هترا خیانت كرد به ادبیات غرب نیز راه پیدا كرد و دست مایهٔ خوبی برای هانس كریستین اندرسن، نویسنده مشهور دانماركی در داستان «شاهزاده خانم و نخود» فراهم آورد.از بین اشیائی كه تا كنون در این محوطه كشف شده‌اند می‌توان به ۵۰۰ لوح اشاره كرد. این الواح به خط و زبان آرامی نوشته شده‌اند و بر برخی از آنان تاریخ سلوكی حك شده است. تاریخ‌های حك شده سال‌های بین ۴۰۹ (۹۷ و یا ۹۸ میلادی) تا ۵۴۹ سلوكی (۲۳۷-۲۳۸ میلادی) را نشان می‌دهند. بیشتر این الواح نوشته‌های یادبود، نذورات، نوشته‌های الواح مقابر و یا لوح یادبود بنای ساختمان‌ها هستند و همگی به زبان آرامی میانه و گویش محلی شرق بین‌النهرین و با رسم‌الخط آرامی میانه یعنی با استفاده از ۲۲ حرف نوشته شده‌اند. علاوه بر این متون آرامی نوشته‌هایی به خط و زبان یونانی و لاتین نیز در هترا پیدا شده‌اند كه هنوز مطالعات لازم روی آن‌ها صورت نگرفته است. در كنار این نوشته‌ها می‌توان از سكه‌های مسی و نقره‌ای بسیاری نیز در زمره اشیا مكشوفه در هترا نام برد.
متون به دست آمده از این شهر شامل اسامی بسیاری از قبیل نذر كنندگان، بنیان‌گذاران، حكمرانان و مسئولین رسمی می‌شود. در كنار نام‌های سامی كه عموماً اسامی آرامی و عربی هستند، تعداد زیادی از اسامی ایرانی مانند آسپاد، افراهتا، میترا، مهرداد، مانی و تیرداد نیز قرار دارند كه در واقع نمونه‌ای از بافت جمعیتی این شهر را به ما نشان می‌دهند. اكنون مسلم است كه اكثریت ساكنان این شهر را اقوام سامی یعنی آرامی‌ها و اعراب تشكیل می‌داده‌اند و چنان كه در الواح مكشوفه آمده است حاكم هترا را با لقب «ملك‌الاعراب» كه به معنای شاه اعراب است، می‌شناخته‌اند. خوشبختانه به لطف همین الواح باستان‌شناسان توانسته‌اند نام بسیاری از شاهان هترا را پیدا كرده و ارتباط بین آن‌ها و موقعیت‌شان را در سلسله پادشاهان این شهر مشخص كنند.
علاوه بر این باستان‌شناسان از طریق همین الواح موفق شده‌اند كه نام خدایان این شهر از جمله نام امه (یا شمش) خدای خورشید را نیز كشف كنند. این خدا نزد مردم هترا از ارج و منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده و خدای نگهبان شهر هترا شمرده می‌شده است به نحوی كه در بعضی از نوشته‌ها به شهر هترا به صورت «هترای امه» اشاره شده است. اما در كل مذهب مردم هترا بیشتر به مذهب خواهر خوانده این شهر در سوریه یعنی به مذهب مردم پالمیرا شباهت داشت چرا كه در این جا نیز ادیان رایج آمیزه‌ای از مذاهب بین‌النهرین باستان، مذاهب ایرانی و مذاهب یونانی ـ رومی بودند. درباره برج و باروی هترا می‌توان گفت كه این شهر در دو دیوار مدور هم مركز به شعاع ۲ كیلومتر و محیط قریب ۶ كیلومتر محصور شده بود. هنگامی كه دشمن موفق می‌شد و از یكی از این دیوار‌ها عبور می‌كرد تازه با دیواری جدید و خندقی كه در فاصله بین دو دیوار حفر شده بود مواجه می‌شد. این دیوارها كه از خشت‌های گلی ساخته شده بودند حدود ۱۰ متر ارتفاع و ۳ متر پهنا داشتند و درواقع یك چند ضلعی بزرگ می‌ساختند كه به شكل دایره به نظر می‌رسید.
حصار این شهر دارای ۴ دروازه، ۱۱ بارو، ۲۸ برج بزرگ و ۱۶۰ برج كوچك بود. در مركز این شهر بنای مستطیل شكل بسیار بزرگی قرار داشت كه تمنوس خوانده می‌شد. این بنا كه در حقیقت مجتمعی از معابد مختلف بود از اطراف در دیوارهای بلندی محصور شده و فضای داخلی آن به وسیله دیوارهای كوچكتر به هفت قسمت با اندازه‌های مختلف تقسیم شده بود. اما این فضاهای داخلی فضاهای بسته‌ای نبودند بلكه به صورت ایوان‌های مسقفی رو به شرق ساخته شده بودند و تیرهای استوانه‌ای شكل بلندی سقف آن‌ها را بالا نگه می‌داشتند. وجود چنین ساختمان‌هایی باعث شد افرادی نظیر ارنست هرتزفلد به این نتیجه برسند كه احتمالاً ساكنان این شهر در این اماكن چادر برپا كرده و در این چادرها به شیوه صحرانشینان عرب زندگی می‌كردند. او به این نتیجه رسیده بود كه شیوه ساخت این ساختمان‌ها با ورود اشكانیان به این ناحیه به سرعت در این منطقه رواج یافته بود و ساكنان محلی این نقطه هنوز خود را با زندگی در این ساختمان‌ها وفق نداده بودند.
زیارتگاه اصلی هترا كه در مركز این بنای معروف به تمنوس قرار گرفته به معبد بزرگ و یا ایوان بزرگ مشهور است. معبد امه (یا همان شمش) خدای خورشید نیز درست در كنار آن قرار دارد. در این محل و در ناحیه مركزی هترا علاوه بر این دو معبد كه به خدایان هترایی تعلق داشتند معبدی هلنیستی (یونانی) با مجسمه‌های خدایان رومی و یونانی از جمله آپولو (كه در فرهنگ هترایی بالمارین خوانده می‌شد)، پوسیون، اروس، هرمس و فورتونا نیز قرار داشت. معبد شهیرو، ایزدبانوی ستاره صبح نیز از دیگر ساختمان‌های مهم این مجموعه بوده است. علاوه بر این‌ها معبد دیگری نیز در ناحیه مركزی هترا وجود دارد كه محققان هنوز درباره آن به توافق نرسیده‌اند اما چنین به نظر می‌رسد كه این معبد زمانی به پیروان آیین میترایی تعلق داشته است.
از آن جایی كه مركز این شهر به معابد خدایان گوناگون تخصیص داده شده و هیچ اثری از وجود كاخ شاهی در این ناحیه به چشم نمی‌خورد بعضی محققان به این نتیجه رسیده‌اند كه این شهر یك شهر مذهبی و مقدس بوده و نوعی حكومت مذهبی بر آن حكمرانی می‌كرده است. با این حال نمی‌توان انكار كرد كه هترا قدرت و توان مالی و رونق اقتصادی‌اش را مدیون نقش این شهر به عنوان یك مركز تجاری بوده است.
امروزه از طریق الواح و نوشته‌های بر جا مانده می‌دانیم كه معبد اصلی و معبد امه (یا شمش) اوایل قرن دوم میلادی ساخته شده‌اند. معابد كوچك‌تر و زیارتگاه‌هایی كه به شیوه یونانی ساخته شده‌اند باید از قدمت بیشتری نسبت به این بنا برخوردار باشند.
بیشتر بناهای هترا از سنگ آهك و سنگ گچ ساخته شده‌اند و همگی آن‌ها تلفیقی از معماری آشوری، هلنیستی (یونانی)، اشكانی (پارتی) و رومی هستند. دیوارهای معبد اصلی از سنگ‌های كنده‌كاری شده با نقوش و تصاویر مرسوم دوران اشكانیان درست شده‌اند. این نقوش به خصوص در حاشیه قسمت ورودی و بالای تیرهای سقف چشمگیرتر هستند. در عین حال تاثیر معماری هلنیستی (یونانی) در نقش‌های حكاكی شده در سرستون‌ها، پایه ستون‌ها، قرنیزها و گچ‌بری‌های تزئینی كاملاً مشهود است. مجسمه‌ها و پیكره‌های بازمانده از این دوران نیز از ویژگی‌های بارزی برخوردارند. نمای روبروی مجسمه‌های هترا با مشخصه‌های مجسمه‌های اشكانی نوعی از هنر دوران پسا هلنیستی كه با هنر شرقی تركیب شده است را به نمایش می‌گذارد. مجسمه‌ها عموماً شمایل خدایان و یا افراد سلسه خاندان فرمانروایی این شهر هستند كه بیشتر لباس‌های اشكانی به تن دارند، لباس‌هایی با آستین‌های بلند، شلوار و بالا‌پوش‌هایی كه تا روی زانو می‌آیند.
به رغم تمام این اوصاف، هترا كه روزگاری شهری پر رونق و زیبا بود پس از متروكه ماندن در سال ۲۴۱ میلادی به تدریج رو به زوال گذاشت و در این مدت زلزله نیز به روند تخریب آن كمك كرد.
متاسفانه اكنون نیز جنگ و درگیری‌ها در عراق وضعیت شهر هترا را وخیم‌تر كرده و لرزه‌های ناشی از انهدام مهمات یكی از انبارهای تسلیحاتی به جامانده از دوره صدام كه در نزدیكی این شهر قرار دارد، بیش از پیش به روند تخریب این آثار باستانی دامن زده است و این محوطه باستانی كه از سال ۱۹۸۵ در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده، اكنون در وضعیت اسفناكی به سر می‌برد.

منبع : پایگاه خبری هنر ایران