پنج نامه از ناصرالدین شاه قاجار راجع به مسائل مرزی خراسان

در سال ۱۲۹۹ هجری قمری مطابق ۱۸۸۱ میلادی قرارنامه‏ای بین دولت روسیه تزاری و دولت علیه ایران درباره مسائل مرزی‏خراسان منعقد گردید. در این هنگام میرزا سعیدخان انصاری «مؤتمن الملک» عهده‏دار وزارت امور خارجه ایران بود. این قرارنامه در باب‏تعیین حدود شرق بحر خز در تهران در ۹ دسامبر مطابق ۲۲ محرم ۱۲۹۹ منعقد و تصدیقنامجات در ۲۳ فوریه ۱۸۸۲ مبادله گردید.فهرست مندرجات این قرارنامه به قرار زیر است:
۱ - فصل اول - خط سرحد بین الدولتین در طرف شرق بحر خزر
۲ - فصل دوم - تعین کمیسر به جهت ترسیم خط سرحد و نصب علامات
۳ - فصل سوم - شرایطی که به قلعجات کرماب و قلقلاب راجع است‏
۴ - فصل چهارم - تعهدات دولت علیه راجع به رود فیروزه و بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر را مشروب می‏کند
۵ - فصل پنجم - در باب احداث راه عرابه رو ما بین خراسان و ایالت ماوراء بحر خزر.
۶ - فصل ششم - تعهد دولتین ایران و روس در باب تراکمه و منع اسلحه
۷ - فصل هفتم - در باب مأمورین روس در سرحد ایران و امور راجعه به مشارالیهم‏
۸ - فصل هشتم - ابقای عهدنامجات و قرارنامه‏های سابقه
۹ - فصل نهم - تصدیق قرارنامه‏
این قرارنامه بصورت زیر منعقد گردیده است: بسم...
چون اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراطور کّل ممالک روسیه لازم دیدند که در شرق بحر خزر سرحد ممالک خود را ازروی دقت معین کرده موجبات آسودگی و امنیت آنجاها را فراهم نمایند چنین صلاح دیدند که برای حصول این مقصود قراردادی منعقددارند لهذا وزرای مختار خود را از این قرار معین داشتند. از طرف اعلیحضرت شاهنشاه ایران میرزا سعیدخان مؤتمن الملک وزیر امورخارجه.
و از طرف اعلیحضرت امپراطور کّل ممالک روسیه ایوان ذی نو وی‏یف وزیر مختار و ایلچی مخصوص در دربار دولت علیه.»(۱)
این قرارنامه بعد از قرارداد ننگین ترکمای چای یکی از قرارنامه‏های بسیار مهمی است که درباره مسائل سرحد منطقه خراسان بین‏ایران و دولت روسیه تزاری منعقد گردیده است.
از دوران فتح علی شاه قاجار تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بجز میرزا مسعود ایشلقی گرمارودی که مقداری زبان فرانسه دررضائیه آموخته بود و حکم مترجمی در معاهده ترکمان چای را داشت اغلب وزرای خارجه ایران زباندان نبودند و هر قرارنامه‏ای که باایران امضاء میکردند به ضرر ایران بود.
پس از امضاء این قرارنامه دولت تزاری از همه طرف دولت ایران را زیر فشار می‏گذارد که خواسته‏های خود را به دولت ایران تحمیل‏کند در آن اوقات ناصرالدین شاه در سفر مازندران بود که میرزا سعید خان به او می‏نویسد که روسها برای ساختن راه از عشق آباد تا مشهدفشار وارد می‏کنند. دستورالعمل چه باید باشد. ناصرالدین شاه به میرزا سعیدخان مؤتمن الملک نوشته است:
● [نامه اول‏]
جناب وزیر خارجه‏
عرایض شما در سلخ شعبان در نمارستاق(۲) رسید. از تفصیل احوالات اطلاع حاصل شد. در بعضی مطالب در روی پاکت‏ها حکم نوشته شد. ملاحظه کرده همانطور مجری دارند. و تفصیل را به عرض برسانند
عریضه که به خط خود نوشته بودید خواندم(۳) و تعجب کردم که چرا در اینجا تلگراف رکن‏الدوله را در فقره آمدن مأمور روسیه به مشهد و اظهار راه‏سازی از عشق آباد به مشهد اظهار نکرده‏بودید خیلی عجیب است که روس‏ها در هر مقام تعجیل و اصرار در امور دارند.
اولاً در فقره راه‏سازی در عهدنامه نوشته شده است که از سرحد الی قوچان و بعضی جاهابرای مراوده تجارت به رضا و منفعت طرفین راه ساخته شود. اسم مشهد مقدس در این نیست. واین کار هم باید بعد از تعین سرحدات و رفتن مأمورین طرفین به سرحدات...!(۴) و بعد از انجام‏همه کارها بشود. حالا چه جای عجله است. وانگهی الی مشهد هیچ در قرارنامه نیست.
سانیاً: در حقیقت به رضای طرفین و منفعت طرفین است در عهدنامه ما هنوز هیچ‏نفهمیده‏ایم که چه منفعتی برای ما دارد. گاه است مفید نباشد. خلاصه موافق عهد و قرارنامه واصولاً در فقره راه‏سازی هیچ جای عجله و اصرار نیست.
سالثاً: به مشهد مقدس که هیچ و ابداً سخنی و حرفی نیست و نباید ساخته شود. باید باشارژ دافر روس به سختی حرف زد این کار را حالا موقوف بکنید. به رکن الدوله هم تلگراف‏بکنید که ابداً در این نوع کارها مداخله نکرده جواب او این باشد که در این فقره‏ات تا از دولت‏ایران حکم نشود من به هیچ کاری نمی‏توانم اقدام کنم. و نکند ابداً تا هر چه حکم از اینجا بشوداو عمل کند حالا باید جواب سخت بدهد. بروند پی کارشان.
در فقرات دیگر که با مشورت نصیرالدوله و امین‏الدوله حرکت می‏کند بسیار خوب است.خدا فرموده است و شاور هم فی‏الامور مشورت لازم است.
بعد از ملاقات شارژ دافر روس هم آنچه شد به عرض برسانید.
روزنامه ملاقات ایلچی انگلیس را هم دیدم. او را در این فقرات به یک طوری حرف زده راه‏ببرید که خود را با شما بسیار محرم و یک دل بداند. و در بعضی کارها که چندان بی‏پرده نشود بااو مشورت کرده او را محرم و صاحب درد قرار بدهید عیب ندارد امّا نه به طوری که همه چیز رابفهمد.
در فقره خود سر و آشکار آمدن مهندسین روس بسیار بسیار سخت حرف بزنید و بگوئید اگراین طور است ما همراهی نخواهیم کرد و به رکن الدوله هم اعلام بکنید آنچه با شارژ دافر روس‏قرار بدهد. در فقره تعین سرحدات و رفتن مأمورین از طرفین نمی‏دانم چرا جواب درست وصریح نمی‏دهد شما البته در اینجا و در بسط اصرار بکنید.
متن نامه وزیر امور خارجه میرزا سعید خان انصاری موتمن الملک در دست نیست که‏روشن شود روس‏ها از او چه خواسته‏اند. از جواب ناصرالدین شاه پیداست که نامه روسهامربوط به مسائل مرزی اطراف سرخس و لطف آباد بوده است که ناصرالدین شاه نوشته است:
● [نامه دوم‏]
جناب وزیر خارجه‏
تلگراف رکن‏الدوله را دیدم. شما یک تلگراف دیگری که صریح او دستور العمل خود را بداندفردا رمز بکنید. همینطور که شما مختار و مجاز هستید که اولاً نظم سرحدات خود را بدهید ودقیقه کوتاهی نکنید. دویماً در فقره قلعه‏جات کلات و دره جز بخصوص لطف آباد و شیلیکانِ‏دره جز و قلعه‏جاتی که به هیچ وجه ترکمان در آن‏ها مسکن و رعیتی ندارد و اصولاً دره جزی وکلاتی هستند باز مثل لطف آباد در دره جزو شیلیکان و در کلات مثل لایق و ارچکان و چهچهه‏ و. و. هر وقت تمردی و خودسری دیدید البته تنبیه سخت کرده و نظم دولت و استقلال‏حکومت و سرحدداری جاری و مجری سازید. اما در قلعه‏جاتی که در اتک، کلات، دره جزساکنین اصلی ترکمان دارند به همان دستورالعمل که به حاجی سامخان داده شده است. با اطلاع‏او رفتا نمائید دستورالعمل همین است و تخلف نکنید فی ۹۹
نامه دیگری که از ناصرالدین شاه در زیر مطالعه می‏فرمائید از سواد آن پیداست که درباره‏مسائل کرماب سرخس دور میزند نامه را در زیر مطالعه فرمائید.● [نامه سوم‏]
جناب وزیر
عصری یادداشت شارژ دافر روسیه را در فقره گرماب دیدم. جواب روی پاکتش نوشتم. بایدهمانطور جواب داد. جواب را امشب بنویسد. فردا صبح انشاالله در باغ سپه سالار مرحوم حاضربشوید با همان یادداشت شارژ دافر و سواد عهدنامه سرحدیه که عمل بخش بخشِ آب کرماب‏آنجا نوشته شده است بیاورید ملاحظه شود ببینم روس‏ها چه حقی دارند که این طور کاغذمی‏نویسند البته صبح همه را در باغ سپه سالار حاضر بکنید.
نامه زیر نیز پیداست که بعد از قرارنامه ۱۲۹۹ نوشته شده. ناصرالدین شاه به کارگذاران دولت‏روسیه اعتراض دارد که شما چه حقی دارید که ما را از کارها آبادانی در خاک خودمان می‏خواهیدباز بدارید نامه مربوط به وضع سرخس و دخالت نمایندگان دولت روسیه تزاری است نامه رامطالعه بفرمائید
● [نامه چهارم‏]
جناب وزیر [خارجه‏]
عریضه کتابچه مانند شما را دیدم. از تفصیل سئوال و جواب شما با شارژ دافر روس اطلاع‏حاصل شد. و دلایلی که شما گفته‏اید و دلایلی که موجود و مبرهن است به هیچ وجه حقی به‏دولت روس نمی‏دهد که حرف سرخس کنند را بزنند و آن فصولی هم که شما از قرارنامه‏بیرون‏نویس کرده‏اید هم حقی نمی‏دهد به دولت روس که در سرخس کهنه آبادی نشود. در آن‏شروط عمده این است که دولت ایران مداخله به کار تراکمه تکه مروی و کنار طژن نکند. ساختن‏آبادی در سرخس کهنه چه مداخله ایست به کار ترکمان تکه مروی یا طژن. اینکه اسم کنار طژن رابرده‏اند منظور از تراکمه کنار طژن است نه مکان سرخس کهنه و اینکه شارژ دافر گفته کلامش براین است و میگوید که دولت روس اصرار ندارد که این مکان‏ها ملک ایران نیست. بلکه‏مقصودش تنها بقای نظم و استحکام کار است و برای استحکام و برقراری نظم شما باید در خاک‏خودتان آبادی بکنید. یعنی چه این باید اول همین مسئله را بفهمم بعد از آن جواب صریح بدهم.شما سئوال بکنید از سارژ دافر که ساختن چهار دیواری در خاک صحیح خودمان چه دلیل به‏بی‏نظمی کار شما می‏شود در آن صفحات. بلکه با دوستی و موافقت نامه که ما با هم داریم هرچه سرحدات آبادتر شود باعث بر نظم عمل خواهد بود نه بی‏نظمی.
سبب و جهت و دلیل بی‏نظمی کار روس را از ساختن و آبادی سرخس کهنه می‏خواهم‏بفهمم که بچه دلیل آبادی خاک ما دلیل بی‏نظمی خاک روس می‏شود. پس اگر این طور است‏همین سرخس حالیه حاضر هم باید خراب بشود که دلیل بی‏نظمی در خاک روس خواهد بود وهمچنین قلاع کلات، دره جز، و همه آبادی‏های سرحدیه باید خراب بشود
خلاصه چون همه دلیل شارژ دافر را در این نقشه می‏بینم که میگوید بی‏طرف بودن این محل‏باعث نظم و بودنش باعث بی‏نظمی است باید پرسید چرا و بچه دلیل ساختن این دیوار باعث‏بی‏نظمی است و نساختنش باعث نظم باید به دلیل فهمیده شود اینکه این مسئله فهمیده شدجواب آخری باید داده شود. و ما شرط و ضمانت نکرده‏ایم و در هیچ جا که باید برای منظورات.
دولت روسیه از حقوق خودمان کف ید نمائیم. شروط همان است که شده است و البته‏تخلف نخواهد شد.
شما باز هم مجلسی با جناب آقا و همان‏هائی که آن دفعه بودند فوراً بکنید و این دستور رابخوانید(۵) و همین عریضه کتابچه هم که نوشته‏اید به ما او را هم برای جناب آقا بخوانید۱تلگراف رمز رکن‏الدوله را هم که در همین مسئله نوشته است بخوانید۱ بعد آنچه گفتند ومصلحت شد باز هم فوراً به عرض برسانید تا معمول شود.»
پنجمین نامه را که بدنبال مطالعه میفرمائید ناصرالدین شاه به وزیر امور خارجه میرزایحیی‏خان مشیرالدوله نوشته و مربوط به مسافرت بی‏اجازه فین صاحب انگلیسی به کلات‏نادری است و روس‏ها اعتراض کرده‏اند که چرا باید فین صاحب بی‏اجازه به کلات برود نامه رامطالعه بفرمائید.
● [نامه پنجم‏]
جناب وزیر خارجه‏
نوشته بودید جناب وزیر مختار روسیه اظهار داشته است که فین صاحب انگلیسی به کلات‏رفته است. از این فقره بسیار تعجب کردم که چرا او باید به کلات برود و از آصف الدوله تلکرافاً سبب و دلیل رفتن او را خواسته‏ام که بی‏اذن و اجازه ما او چرا باید به کلات برود هر وقت جواب‏رسید میدهم به اطلاع جناب وزیر مختار برسان. رفتن او به کلات به هیچ وجه مناسب و صحیح‏نبوده است فی ۳۰۳ علت اینکه مجموع نامه‏های فوق در یک جا جمع شده این است. تا اوائل انقلاب مشروطه‏ظاهراً هیچ یک از وزارت خانه‏ها بایگانی و مرکز نگهداری انساد نداشته‏اند. و مسئوول نگهداری‏اسناد رئیس دوایر هر قسمتی بوده است.
میرزا نصراله خان مشیرالدوله که با القاب مصباح الملک و مشیرالملک قریب سی سال دروزارت خارجه خدمت کرده بیشتر دوران خدمت خود را رئیس شعبه ایران و روس آن وزارت‏خانه بوده و هر اسنادی که در رابطه روابط ایران روس به وزارت امور خارجه میرسیده به اومیداده‏اند که نگهداری کند. به همین سبب است که هم نامه‏های میرزا سعید خان مؤتمن الملک وهم نامه میرزا یحیی خان مشیرالدوله و مجموعه اسنادی که در رابطه با دریای خزر مذاکره‏کرده‏اند را با هم نگهداری کرده است و امروز میتوان از آنها استفاده کرد. میرزا نصراله خان به‏فرزندش میرزا حسن خان پیرنیا مؤتمن الملک دستور داد که تمام قراردادهای مربوط به وزارت‏خارجه را تدوین و بزبان فرانسه و فارسی ساده مدون کند. هنگامی که میرزا حسن خان‏مشیرالدوله و برادرش حسین پیرنیا مؤتمن الملک قانون اساسی را تدوین میکردند میرزا نصراله‏خان به آنها گفته بود طرحی هم برای محل نگهداری این اسناد در نظر بگیرید.

۱) برای آشنائی با تمام مواد این قرارنامه نگاه کنید به «مجموعه معاهدات دولت علیه ایران با دول خارجه» تألیف حسین پیرنیا مؤتمن الملک ج اول‏چاپ شده در سال ۱۳۲۶ هجری در مطبعه فاروس - طهران ص ۱۴۷
۲) در این هنگام ناصرالدین شاه در سفر مازندران بود و نامه میرزا سعیدخان انصاری، مؤتمن الملک، در سلخ شعبان در نهارستاق به او رسیده و جواب‏داده است.
۳) متن: خاندم‏
۴) یک کلام خوانده نشد
۵) متن: بخانید
محمّد گلبن‏

منبع : سایر منابع