فولکسونومی: رویکردی نوین به سازماندهی اطلاعات در محیط وب

افزایش انتشار اطلاعات در شبکه وب و رشد دسترس پذیری منابع عرضه شده در آن برای کاربران عمومی و خاص، سازماندهی منابع اطلاعاتی موجود در شبکه جهانی را ضروری ساخته است. تلاشهای انجام شده در سالهای اخیر مانند استفاده از واژگان کنترل شده و اصطلاحنامه ها در ایجاد راهنماهای وبی، گسترش رده بندی های دیوئی و کنگره در جهت رده بندی منابع اینترنتی و به کارگیری ابر داده ها برای سهولت دسته بندی اطلاعات از جمله تلاشهای انجام گرفته در این خصوص است تا با بکار گیری آنها، علاوه بر سهولت در بازیابی اطلاعات تحت وب، میزان دسترسی پذیری به منابع اطلاعاتی ارزشمند برای کاربران عمومی و خاص نیز افزایش یابد. مقاله حاضر به معرفی نوعی رده بندی جدید با عنوان "فولکسونومی" می پردازد و نقش آن را در بهبود بازیابی اطلاعات توسط عامه کاربران، توسعه خدمات "آگاهی رسانی جاری" ، اشاعه و اشتراک اطلاعات تحت وب و نیز تاثیر استفاده از این روش نوین در رده بندی همه انواع فرمتهای اطلاعاتی از قبیل متن، فایلهای صوتی و تصویری، صفحات وب، کتابهای الکترونیکی و غیره... را بررسی می کند و نیز مواردی از پروژه های انجام شده در این زمینه را بر می شمارد.
● مقدمه
به همان میزان كه روزانه حجم عظیمی از اطلاعات در وب منتشر می گردد، دسترسی كاربران به اطلاعات موردنیازشان نیز پیچیده و دشوار شده است؛ بخصوص اگر جستجو و بازیابی در بین میلیاردها ركورد اطلاعات كه به اشكال مختلف از قبیل صفحات HTML، اسناد و متون الكترونیكی، فایلهای صوتی و تصویری و داده های گرافیكی، كه بدون هیچ گونه نظم و ترتیب استاندارد و مشخصی در سرتاسر شبكه جهان گستر وب پراكنده شده اند، برای آنها مشكل باشد. با افزایش نیازهای اطلاعاتی كاربران؛ و نیز رشد روزافزون حجم اطلاعات در وب، ضرورت سازماندهی و نظم و ترتیب بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در وب، از سوی كتابداران و متخصصان اطلاع رسانی مطرح شده است (باتیلی، ۱۳۷۸؛ حاجی زین العابدینی،۱۳۸۱).
وب اكنون به عنوان یك منبع اطلاعاتی روزآمد و همیشه در دسترس در نظر گرفته می شود و به كتابخانه ای مبدل شده كه دانش های بشری را به شكلی الكترونیكی در خود گردآوری كرده است اما مهم ترین و اصلی ترین تفاوت این به اصطلاح كتابخانه دیجیتالی بزرگ با كتابخانه های معمولی، در روند سازماندهی و رده بندی اطلاعات و اسناد موجود در آنها است زیرا استانداردها و قوانین مدونی با هدف گردآوری، سازماندهی، بازیابی و اشاعه اطلاعات و دانش در کتابخانه ها تدوین گردیده که از جمله آنها می توان به قوانین فهرست نویسی انگلو- امریکن یا رده بندی های دهدهی دیوئی و کنگره اشاره کرد(فتاحی، ۱۳۷۷)؛ در حالی که یک چنین قوانین مشابهی برای اطلاعات و اسناد موجود در وب تدوین نشده اند.
▪ طی سالیان اخیر، تلاش های متعددی از سوی برخی سازمانها،كتابخانه ها و افراد، برای سازماندهی منابع اینترنتی صورت گرفته است كه از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱) استفاده از طرح های رده بندی كنگره و دیوئی برای سازماندهی منابع اینترنتی:
استفاده از شیوه های سنتی رده بندی برای سازماندهی و رده بندی محتوای آنلاین سابقه ای نسبتا طولانی دارد ( Macgregor،۲۰۰۶). بطور مثال سرویس خدمات اطلاع رسانی BUBL راهنمای خود را مطابق با رده بندی دیوئی دسته بندی كرده است. برای نمونه، در این راهنما، وب سایت ها و صفحاتی كه محتوای آنها در موضوعات آموزش، حقوق، سیاست، اقتصاد یا جامعه شناسی هستند در رده ۳۰۰ كه به علوم اجتماعی اختصاص دارد دسته بندی شده اند. مثال دیگر، پروژه CYBERSTACKS می باشد كه اطلاعات و منابع اینترنتی را با استفاده از نظام رده بندی كنگره سازماندهی كرده است. نیز در این مورد می توان از راهنمای CyberDewey نام برد كه با بهره گیری از سیستم دیوئی منابع اینترنتی را دسته بندی كرده است. عمده ترین دلیل استفاده از طرح های رده بندی دیوئی یا كنگره، كاربرد قابلیت های این طرح ها هم در جهت سازماندهی منابع و هم بازیابی موضوعی آنها بوده اما با وجود قدمت طولانی استفاده از این طرحها در جهت ساماندهی محتوای آنلاین، به نظر می رسد موفقیت چندانی حاصل نشده است.
۲) بهره گیری از واژگان كنترل شده بخصوص اصطلاحنامه ها و تزاروس ها، با هدف ایجاد راهنماهای وبی (دایركتوریها ):
بسیاری از كتابخانه های دیجیتالی آنلاین، منابع خود را با استفاده از سرعنوانهای موضوعی كنگره نمایه سازی كرده اند و برخی نیز با بهره جستن از اصطلاحنامه های تخصصی و موضوعی محتوای خود را سامان داده اند مانند پایگاه اینترنتی Artifact كه از اصطلاحنامه موضوعی هنر ومعماری استفاده كرده است. از موارد دیگر می توان به راهنمای وبی Dmoz ، نمایه كتابداران برای اینترنت ، كتابخانه عمومی اینترنت و دایركتوریهای Yahoo و Google اشاره كرد. در این راهنماها نوعی روند سلسلسه مراتبی "كل به جزء" برای رده بندی منابع اینترنتی در نظر گرفته شده است. مثلا:
Science > Math > Application > Communication Theory > Cryptography
دسته بندی اطلاعات در این راهنماها مطابق با قواعدی است که در هرکدام از آنها اعمال می شود و صفحات وب و پایگاههای اینترنتی را در موضوعات از پیش تعیین شده رده بندی می کنند.
● "واژگان كنترل شده" و نقش آنها در سازماندهی منابع اینترنتی
ساختار سلسلسه مراتبی و معناشناختی "واژگان كنترل شده" از جمله مهمترین ویژگیهای این ابزارها برای بازیابی و جستجوی اطلاعات در محیطهای چاپی و الكترونیكی است؛ زیرا:
۱) در واژگان كنترل شده، لغات مترادف و نزدیك به هم با گزینش یك لغت خاص، یكدست شوند(Macgregor،۲۰۰۶). این امر با استفاده از ارجاعات مختلف از لغات انتخاب شده به لغات انتخاب نشده، صورت می گیرد و از تشویش و پراكندگی در ساختار واژگان جلوگیری كرده و كاربر را به سوی بهترین انتخاب و گزینه راهنمایی می كند. ضمن اینكه منابع مرتبط را نیز به یكدیگر پیوند می دهد؛ مانند:
اتومبیل
ماشین
نگاه كنید به : خودرو
۲) در واژگان كنترل شده، لغات متشابه و هم آوا از یكدیگر مجزا می شوند (مانند "Java" كه نام یك زبان برنامه نویسی است و "Java" كه نام جزیره ای متعلق به اندونزی می باشد). این امر از سردرگمی كاربر در نتایج جستجو جلوگیری می كند و امكان عمل بیشتری به نمایه ساز می دهد.
۳) لغاتی كه ممكن است از نظر قواعد املایی، مشكلاتی برای كاربران و ویراستاران ایجاد كنند، در "واژگان كنترل شده"، مشخص می گردند و اگر كاربرد آنها در واژگان ضرورتی نداشته باشد، حذف می گردند.
۴) نكته مهم تر در "واژگان كنترل شده"، حاكم شدن نوعی روند سلسله مراتبی معناشناختی در بین واژه ها است كه كاربر را در بازیابی منابع و اطلاعات مرتبط یاری می دهد. دسته بندی واژگان در این سلسلسه مراتب بر اساس لغات هم موضوع و مرتبط و از اعم به اخص یا برعكس صورت می گیرد. (مانند "لنینیسم" كه از گونه "كمونیسم" است و آن نیز از جمله "نظریه های سیاسی" بشمار می رود).
۵) در ساختار "واژگان كنترل شده"، استفاده از علائم و نشانه ها، امری مهم است و كاربر با استفاده از نشانه ها و علائم تعریف شده در هر واژگانی، ارتباطات بین لغات را تشخیص داده و كاربردهای آنها را در می یابد.
نمونه های بسیار مهم و مطرح در زمینه "واژگان كنترل شده" عبارتند از: طرحهای رده بندی كتابشناختی (مانند كنگره و دیوئی)، فهرست سرعنوانهای موضوعی (مانند سرعنوانهای موضوعی كنگره و سرعنوانهای پزشكی MESH )، و انواع اصطلاحنامه ها (مانند كلیه اصطلاحنامه های تخصصی و عمومی).
عمده راهنماهای وبی مهم موجود در وب، از "واژگان كنترل شده" برای ساماندهی محتوای خود بهره می گیرند و این موضوع، در كنار مزایایی كه دارد، مشكلاتی نیز برای بازیابی اطلاعات در وب برای كاربران فراهم می كند؛ بطور مثال، برای یك كاربر تشخیص اینكه وب سایت مورد جستجوی وی در كدام دسته قرار دارد مشكل است و برای یك ویراستار نیز تشخیص اینكه یك وب سایت، بایستی در كدام یك از گروهها و دسته ها قرار بگیرد مشكل به نظر می رسد. فقدان برخی زمینه های موضوعی خاص و دقیق برای توصیف اطلاعات تخصصی و جدید، حجم روزافزون منابع مختلف اطلاعاتی در محیط وب در مقایسه با نیروی انسانی معدود و متخصص در جهت سازماندهی محتوای آنلاین و نیز هزینه های مالی و زمانی فراوان درجهت آموزش افراد مورد نیاز برای سازماندهی منابع اینترنتی از جمله مشكلات استفاده از "واژگان كنترل شده" برای ساماندهی محتوای اطلاعات موجود در وب به شمار می رود.
▪ بطور كلی "راهنماهای وبی " از اشكالات عمده ای برخودار هستند كه از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره كرد:
- انتشار روزانه میلیون ها فرمت اطلاعاتی در وب، عملا امكان روزامد نگاه داشتن اطلاعات دسته بندی شده در راهنماها را از معدودی ویراستار سلب می نماید. بر اساس آمارهای موجود در راهنمای وبی Dmoz ، بالغ بر ۵۲۸۱۹۶۰ وب سایت در ۵۹۰۰۰۰ موضوع دسته بندی شده اند. واضح است كه این میزان وب سایت، درصد ناچیزی از كل میلیاردها صفحه وب را شامل می شود.
- عمده راهنماهای موجود در وب، راهنمای وب سایت ها و پایگاههای اینترنتی محسوب می شوند و صرفا كاربران را به وب سایت ها هدایت می كند. اطلاعات صفحات شخصی ایجاد شده توسط كاربران، مطالب و اطلاعات منتشر شده در وبلاگها، مقالات و نوشته های علمی و پژوهشی درج شده در وب سایت های گوناگون، اخبار و رویدادهای متنوع منتشر شده در سایت های خبرگزاریها و روزنامه ها و همچنین اغلب صفحات داخلی پایگاههای اینترنتی در راهنماهای وبی گنجانیده نمی شوند.
- علاوه بر متن، فرمتهای مختلف اطلاعاتی از قبیل صوت و تصویر، عكس و ویدئو، جدول و نقشه و نمودار، نرم افزارها و برنامه های كاربردی، فایلهای اطلاعاتی PDF و word ، اسلایدها و فایلهای مختلف دیگر نیز در وب پراكنده و منتشر شده اند كه راهنماهای وبی فاقد اطلاعات آنها هستند.
۳) به کارگیری ابرداده ها در سازماندهی منابع اینترنتی
استفاده از ابرداده ها نیز روش دیگری برای نظم بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت به شمار می رود.ابرداده ها بخصوص از نظر قابلیت هایی که در زمینه تسهیل فرایند جستجو، مکان یابی، انتخاب، ارزیابی و مستند سازی منابع اطلاعاتی، تحلیل محتوا و نمایه سازی منابع وب و مدیریت اطلاعات ایفا می کنند، حائز اهمیت هستند(مختاری نبی،۱۳۸۲). استفاده از ابرداده ها، بیشتر در پایگاههای اطلاعاتی تحت وب، کتابخانه های دیجیتالی و برخی موتورهای جستجوی تخصصی نمود بیشتری داشته است. از نمونه های انجام گرفته در این زمینه برای نظم دهی به محتوای آنلاین، می توان به پروژه دابلین کر اشاره کرد. در این مورد، پدیدآورنده، با استفاده از ۱۵ عنصر از قبیل عنوان، نام پدیدآورنده، موضوع، ناشر، تاریخ، نوع، منبع، زبان و فیلدهای دیگری که بر حسب اختیار می تواند از آنها بهره بگیرد، اطلاعات را سازماندهی می کند. استفاده از ابرداده ها، با وجود قابلیت هایی از قبیل دقت در مدیریت اطلاعات تحت شبکه، تسهیل امر بازیابی اطلاعات و توصیف فایلهای غیرمتنی، مشکلاتی را نیز به همراه داشته است(محمدی،۱۳۸۳)؛ از قبیل نیاز به دانش تخصصی و موضوعی در امر نمایه سازی و فهرست نویسی اسناد و اطلاعات، هزینه های مالی و زمانی در به روند خلق و به کارگیری آنها، لزوم استفاده از متخصصان موضوعی و نمایه سازان آموزش دیده و پیچیده بودن آنها برای کاربر عادی. علاوه بر این، رشد سرسام آور منابع وب، امکان بهره گیری از عناصر ابرداده ای برای سازماندهی همه اطلاعات منتشر شده را غیرممکن می سازد.● فولکسونومی: رده بندی مردمی
فولکسونومی(Wnderwal، ۲۰۰۴)، رویکردی جدید به امر سازماندهی محتوای وب است. این اصطلاح از دو کلمه فولک – folk – به معنی عامه و Taxonomy به معنای رده بندی، مشتق شده است؛ و به نوعی رده بندی اطلاق می شود که توسط عامه کاربران انجام می شود و تابع قوانین علمی خاصی نیست اما مبنای فلسفی خاص خود را دارا است(Crossett، ۲۰۰۶). در نقطه مقابل فولکسونومی، تاکسونومی یا رده بندی حرفه ای و تخصصی دانش قرار دارد. کاربردهای عمده تاکسونومی در طبقه بندی و سازماندهی اطلاعات و اسناد چاپی است و همانگونه که اشاره شد در سالیان اخیر کوشش هایی برای به کارگیری آن در جهت ساماندهی اطلاعات وب و منابع الکترونیکی صورت گرفته است. اما این شیوه جوابگوی نیازهای اطلاعاتی کاربران عمومی و هماهنگ با رشد انتشار منابع اطلاعاتی گسترده و متنوع در وب نیست.
مشکلات استفاده از روشهای علمی رده بندی و نیز تنوع موضوعی و ساختاری منابع و اطلاعات توزیع شده در وب، منجر شده است تا فولکسونومی به عنوان رویکردی جدید برای کنترل و نظم دهی به محتوای اینترنت مطرح گردد(Golder ، ۲۰۰۵). مبنای فلسفی فولکسونومی، استفاده از خرد جمعی کاربران وب در امر گردآوری، سازماندهی، مدیریت و اشاعه اطلاعات وب است(McFedries، ۲۰۰۶). در طی این روند کاربر، اطلاعاتی را که دراشکال مختلف در وب بدست می آورد، با استفاده از کلیدواژه هایی که در اصطلاح فولکسونومی "تگ" یا برچسب نامیده می شوند، طبقه بندی کرده، اطلاعات آنها را در راهنماهای ویژه ای که با استفاده از نرم افزارهای اجتماعی ، مدیریت می شوند وارد می نماید و با دیگر کاربران به اشتراک می گذارد. نرم افزارهای اجتماعی، که با فناوری های جدید ارتباطی و اطلاعاتی تحت وب نظیر RSS، RDF، و AJAX اداره می شوند، امکان دسته بندی تگها را برای کاربران فراهم می کنند و به نوعی نقش واسطه گری را بین کاربران و داده ها ایفا می نمایند. به این ترتیب هر کاربری می تواند برچسبهای مورد علاقه خود را گردآوری کند، آنها را با دیگران به اشتراک بگذارد، از علائق کاربران دیگر آگاه شود و در گروههای موضوعی مورد علاقه خود عضو گردد. "برچسب" در فولکسونومی، عنصر اصلی و مهم به شمار می رود که توسط خود کاربر خلق شده و زمینه ارتباط فکری وی را با منابع وب و کاربران دیگر فراهم می کند .
▪ عناصر رده بندی مردمی:
۱) کاربر: هر شخصی با هر دانشی که از منابع وب با هر هدفی استفاده می کند. کاربر یا می تواند پدید آورنده اطلاعات و داده ها باشد، یا صرفا آنها را در منابع وبی بازیابی کرده باشد.
۲) برچسب: هر نوع کلیدواژه ای که با هر شکل و ساختاری برای توصیف یک عنصر اطلاعاتی، توسط کاربر انتخاب می شود. در رده بندی مردمی، محدودیتی در میزان و نحوه استفاده از برچسب ها برای کاربر وجود ندارد.
۳) اطلاعات: هر نوع داده ای که با هر شکل و ساختار و در هر موضوعی در وب منتشر شده باشد. این داده ها می توانند شامل صفحات وبی، عکس و تصویر، فایلهای صوتی و ویدئویی، فایلهای مختلف گرافیکی، مقالات، کتب و اسناد الکترونیکی،اطلاعات کتابشناختی مقالات و کتب، نشانی صفحات وب ، صفحات شخصی، صفحات داخلی وب سایتها و وبلاگها، و یا حتی دانشنامه، دائره المعارف و فرهنگهای لغت باشند.
۴) نرم افزارهای اجتماعی : نرم افزارهای تحت وب که با استفاده از فناوری نوین نسل دوم وب موسوم به وب ۲، امکان تعامل کاربران و داده ها را با یکدیگر، به اشکال مختلف فراهم آورده اند. از ویژگی های این نرم افزارها می توان به موارد زیر اشاره کرد(Bryant، ۲۰۰۶):
- ارتباطات و تعامل های چندجانبه بین کاربران و داده ها را موجب می شوند.
- کاربران دارای علائق مشترک را در محیطهای مجازی، گروه بندی و مجتمع می کنند.
- زمینه های موضوعی همفکری و هم اندیشی را در بین کاربران بوجود می آورند.
- اجتماعات مجازی و آنلاین را که دائما در حال رشد هستند پشتیبانی و بهبود می بخشند.
- اشتراک داده ها و اطلاعات را با بهره گیری از فاکتورهایی نظیر RSS، XML و RDF فرآهم می آورند.
از نمونه های مطرح فولکسونومی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) del.icio.us: مهم ترین ابزار به اشتراک گذاری، جستجو و اشاعه اطلاعات از طریق فولکسونومی در محیط وب به شمار می رود.
۲) Flickr: سرویس بارگذاری ، سازماندهی و اشاعه تصاویر در وب که محبوبیت فراوانی در بین کاربران یافته است.
۳) Citeulike: این سرویس کاربران عمومی را قادر می سازد مقالات علمی را که در موضوعات مختلف منتشر شده اند، در محیط وب به اشتراک بگذارند.
۴) Bibsnomy: این پایگاه، امکان به اشتراک گذاری اطلاعات کتابشناختی مقالات و کتب را برای کاربران فراهم می کند.
۵) LibraryThing : این پایگاه با بهره گیری از فاکتورهای رده بندی مردمی نظیر برچسب گذاری جمعی ، کاربران وب را قادر می سازد کتابهای مورد علاقه خود را فهرست کرده، آنها را در وب به اشتراک بگذارند.
● مقایسه رده بندی مردمی با جستجوی کتابخانه ای
همانگونه که می دانیم، در کتابخانه ای که با استفاده از قواعد رده بندی کنگره یا دیوئی، سازماندهی شده است، کلیه کتابهای همسان از نظر موضوعی، در قفسه و نیز اطلاعات کتابشناختی کلیه کتابهای یک پدیدآورنده نیز در برگه دان کتابخانه در کنار یکدیگر قرار می گیرند. به این ترتیب مراجعه کننده با استفاده از فاکتورهای فوق و با بهره گیری از ابزارهایی مانند سیستم جستجوی کتابخانه ای، فهرست الفبایی عنوان، سرشناسه، پدیدآورنده و موضوع، قادر است کتابها و اسناد مورد نیاز خود را به راحتی بازیابی نماید. روند بازیابی اطلاعات در فولکسونومی نیز تقریبا به این ترتیب است، با این تفاوت که اطلاعات وبی جایگزین منابع چاپی شده اند. روند گردش اطلاعات در فولکسونومی، عبارت است از:
۱) مرحله اول : برچسب گذاری صفحات وب، نشانی های اینترنتی ، فایلهای صوتی و تصویری، اسناد متنی و ... .
۲) مرحله دوم: اشتراک برچسب های ایجاد شده در راهنماهای وبی ویژه فولکسونومی مانند Del.icio.us، Citeulike، فلیکر و ... )
۳) مرحله سوم: بازیابی برچسبها توسط سیستم جستجوی کلیدواژه ای، فهرست الفبایی برچسبها، فهرست برچسب های مهم و فهرست موضوعی.فرض می کنیم دو کاربر الف و ب، تعدادی از منابع و صفحات بازیابی شده را به صورت زیر برچسب گذاری کرده اند:
کاربر الف) برچسب ها: information retrieval, web۲.۰, folksonomy
کاربر ب) برچسب ها: painting, art, photo gallery
▪ به این ترتیب کاربران دیگر قادر خواهند بود:
۱) کلیه اطلاعاتی که توسط کاربر الف، با تگInformation Retrieval ، برچسب گذاری شده است را بازیابی کنند.
۲) کلیه اطلاعاتی که با برچسب Information Retrieval، توسط کاربران دیگر برچسب گذاری شده است را بازیابی کنند.
۳) کلیه تگهایی را که توسط کاربر الف ، برچسب گذاری شده است را به بازیابی کنند.
این مورد برای کاربر ب نیز صادق است. علاوه بر نقاط بازیابی فوق، راهنماهای وبی فولکسونومی با امکاناتی از قبیل: جستجو در برچسبها، فهرست برچسبهای مهم و محبوب (که غالبا با حروف درشت و پررنگ مشخص شده اند)، فهرست الفبایی برچسبها، فهرست موضوعی برچسب ها و سایر ابزارهای دیگر، امکان جستجوی بهینه را برای کاربران فراهم می کنند.
● ساختار رده بندی مردمی
مهم ترین ویژگی فولکسونومی، فقدان استانداردهای پذیرفته شده در روند رده بندی داده هاست(Mathes، ۲۰۰۴). در ساختار فولکسونومی، نظارتی بر لغات متشابه و مشابه، مترادف ها و متضادها صورت نمی گیرد و موارد غیر متعارف لغوی به وفور یافت می شود. برای مثال اگر در اصطلاحنامه ها، از لغات Mac، Mac OS ، و Macintosh به Apple ارجاع داده می شد، در این ساختار تمامی این لغات خود به عنوان یک نقطه بازیابی در نظر گرفته می شوند. گاه تعداد تگهایی که برای توصیف یک صفحه وب یا تصویر استفاده می شوند از رقم ۵۰ نیز تجاوز می کند و این موضوع بی نظمی در نتایج جستجوی کاربران را افزایش می دهد. یک نقطه ضعف دیگر که اخیرا تلاش هایی برای رفع آن صورت گرفته، عدم کارائی استفاده از یک تک واژه برای توصیف یک داده است. بطوری که کاربر وادار میشد برای توصیف دقیق تر و بهتر یک صفحه وب یا هر نوع فرمت اطلاعاتی دیگر، از واژه های بیشتری بعنوان تگ استفاده کند یا اینکه دو واژه مرتبط را بشکل سرهم به عنوان یک تک واژه به کار برد. مثلا، استفاده از واژه "library science" بصورت مجزا از یکدیگر کافی به نظر نمی رسید و کاربر بایستی با ترفندهایی مانند چسباندن این دوکلمه یا نشانه گذاری بین آن دو مفهوم دقیق خود را از " کتابداری" نشان دهد تا در نتایج جستجو کلمات Library و Science، دو مفهوم جدا از یکدیگر تلقی نشود. البته در بیشتر نرم افزارهای جدید که امکان ایجاد تگها را فراهم می کنند، این مشکل تا حدی برطرف شده اما مشکلی که هنوز لایحل باقی مانده و چالش های عمده ای را نیز در پی داشته است، مسئله عدم محدودیت کاربر در استفاده از تگها برای توصیف و طبقه بندی منابع اینترنتی و اطلاعات و اسناد وبی است. در کل، مواردی مانند ابهام در برچسب ها، عدم تفکیک و دقت بین مترادفها، متشابهات و متضادها، بی دقتی در انتخاب ترکیبهای اخص و اعم، و نیز وجود غلطهای املایی و معنایی متعدد در برچسب های ایجاد شده توسط کاربران، باعث شده است که انتقاداتی از سوی برخی متخصصان رده بندی علوم و اطلاع شناسان به فولکسونومی وارد گردد. از دیدگاه این افراد، عدم توجه فولکسونومی به کنترل واژگان، باعث شده است که این نحو رده بندی از اعتبار علمی لازم برای سازماندهی دانش در محیطهای الکترونیک برخوردار نباشد.
● تعدادی از پروژه های مهم فولکسونومی:
▪ Penntags:
عنوان پروژه ای است که توسط دانشگاه پنسیلوانیا انجام گرفته و هدف آن مکان یابی، سازماندهی و اشتراک داده های یافته شده در وب توسط کاربران است. کاربران می توانند نشانی های اینترنتی نظیر پیوند به مقالات نشریات، اطلاعات متنی و تصویری موجود در وب، و همچنین اطلاعات فهرست پیوسته آنلاین کتب و فهرست پیوسته فیلمهای کتابخانه دانشگاه را از طریق Penntags جمع آوری، و با یکدیگر به اشتراک گذارده، منابع و داده های گردآوری شده را با استفاده از تگهایی که به آنها اختصاص می دهند سازماندهی و یا در قالب یک موضوع خاص، گروه بندی نمایند. به این ترتیب، دسترسی به منابع اطلاعاتی مورد نیاز نیز به راحتی میسر می شود. مهم ترین ویژگی این پروژه، امکان اشتراک داده های بازیابی شده از فهرست های پیوسته کتب و فیلمهای موجود در کتابخانه دانشگاه توسط کاربران است.
▪ KFTF:
نام پروژه ای است که در حال حاضر در دانشکده علوم اطلاع رسانی دانشگاه واشنگتن انجام می شود. بر این مبنا، داده هایی که قبلا توسط کاربران، بازیابی شده اند، گردآوری و سازماندهی شده، امکان بازیابی مجدد آنها فراهم می گردد. این پروژه با هدف تقویت مهارت کاربران در "مدیریت اطلاعات شخصی" ، و بازیابی اطلاعات در محیطهای الکترونیکی نظیر وب و ایمیل صورت می گیرد.
▪ H۲۰ PlAYLIST:
ابزاری برای یادگیری، آموزش و پژوهش که توسط دانشگاه هاروارد ابداع گریده و طی آن، دانشجویان و محققان خواندنی ها و منابع مطالعاتی خود را به اشتراک می گذارند. این ابزار، ضمن اینکه امکان اشاعه اطلاعات را از طریق سرویس خبررسانی جاری و سیستم Alert، فراهم می آورد؛ امکان تعامل فکری و علمی چندجانبه را نیز برای کاربران ایجاد می کند.
▪ Connotea:
سرویس اشتراک اطلاعات و دانش Connotea، توسط گروه انتشاراتی nature، راه اندازی شده است. این سرویس ضمن اینکه کاربران را قادر می سازد منابع و مراجع اطلاعاتی خود در وب را نگهداری و سازماندهی کنند، اطلاعات کتابشناختی مقالات و کتابهای خود را به اشتراک بگذارند. امکان جستجوی کلیدواژه های سایر کاربران و عضویت در گروههای موضوعی نیز وجود دارد.
● پیشنهاد پژوهش:
ویژگی تعاملی قوی رده بندی مردمی، آن را به یکی از ابزارهای مهم اشتراک دانش در محیط وب تبدیل کرده است. به علاوه در این نوع رده بندی، تمامی مراحل بازیابی، سازماندهی، اشاعه و اشتراک اطلاعات توسط خود کاربران عادی با هر سطحی از دانش و سواد انجام می گیرد. در این راستا به نظر می رسد فولکسونومی، به عنوان رویکردی جدید به روند سازماندهی و بازیابی دانش در محیطهای الکترونیک، می تواند به عنوان ابزاری برای پژوهش در موارد زیر به کار آید:
- نقش و تاثیر فولکسونومی در بهبود بازیابی اطلاعات در محیطهای الکترونیکی
- نقش و تاثیر فولکسونومی، در توسعه عناصر ابرداده ای و معناشناختی وب
- امکان سنجی استفاده از ابزارهای برچسب گذاری جمعی در فهرست کتابخانه های عمومی و دانشگاهی ایران
- تحلیل شناختی رفتار کاربران در روند برچسب گذاری اطلاعات
- تاثیر استفاده از نرم افزارهای اجتماعی در بهبود اشاعه و اشتراک اطلاعات علمی در وب سایتهای دانشگاهی ایران
● نتیجه گیری:
به نظر می رسد، فولکسونومی، با ایجاد رابطه تعاملی چندگانه بین داده و کاربر، علاوه بر ساده کردن روند سازماندهی محتوای وب، امکان بازیابی و اشاعه اطلاعات را نیز برای همه کاربران به آسانی فرآهم آورده است(Mathes، ۲۰۰۴). در حقیقت فولکسونومی، مدیریت اطلاعات شخصی در محیط وب را به راحتی مقدور ساخته است. ضمن اینکه امکان تعاملهای فکری و تبادل دانش و اندیشه بین کاربران را با بهره گیری از کلیدواژه هایی ساده، میسر نموده است. به علاوه، فولکسونومی، می تواند به ابزاری برای سنجش علائق کاربران وب تبدیل شود. این امر، استقبال چشمگیر کاربران اینترنت را به همراه داشته، به نحوی که در طی ماههای اخیر، تعداد سرویس های مبتنی بر فولکسونومی، چندین برابر شده اند و شرکتهای مهمی نیز که در امر جستجو در وب فعال هستند به ارائه سرویس های مشابه مبادرت ورزیده اند، به طور مثال، سرویس جدید بلاگر ، این امکان را به کاربر می دهد تا مطالب خود را برچسب گذاری نماید، یا امکان برچسب گذاری ایمیل ها در سرویس پست الکترونیکی گوگل فراهم شده است، همچنین می توان از سرویس برچسب گذاری اطلاعات در نوارابزار گوگل نام برد. در حال حاضر نیز، پژوهشهای عمده ای با هدف بررسی نقش و تاثیر فولکسونومی در بهبود بازیابی اطلاعات در محیطهای الکترونیکی(Hotho، ۲۰۰۶) و توسعه عناصر ابرداده ای و معناشناختی وب انجام گرفته است (Zhang ، ۲۰۰۶). با این حال سازماندهی منابع اینترنت، همیشه در بین کتابداران و متخصصان علوم اطلاع رسانی با چالش هایی مواجه بوده است و فولکسونومی نیز، به این چالش اضافه شده است. گرچه فولکسونومی توانسته است تا حدودی چشم انداز روشنی از رده بندی محتوای وب ارائه دهد، اما تا زمانی که قواعد واستانداردهایی خاص برای این منظور تدوین نگردد، بحث ساماندهی اطلاعات وبی همچنان ادامه خواهد داشت.

سید مهدی حسینی
منابع و ماخد:
- باتیلی، سیو(۱۳۷۸)."فهرستنویسی و رده بندی منابع الکترونیکی: چیره دستی های کهنه در محیطی نو"، ترجمه علی اکبر پورسرباز، کتابداری و اطلاع رسانی، جلد ۲، شماره ۴.
- حاجی زین العابدینی, محسن(۱۳۸۱)."فهر ستنویسی و رده بندی منابع اینترنتی: استفاده از چیره دست هایی گذشته"، پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران
- مختاری نبی، ابراهیم(۱۳۸۲). "سازماندهی منابع اینترنتی: چالش ها و ضرورت ها"،نما(مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران)، شماره چهارم، دوره اول؛آنلاین:
http://www۴.irandoc.ac.ir/data/E_J/vol۱/organaizing.htm
- محمدی، حسین (۱۳۸۳)."ابرداده: مفاهیم و کاربردها"،نما (مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران)، شماره سوم، دوره دوم؛ آنلاین: http://irandoc.ac.ir/data/E_J/vol۲/metadata.htm
- فتاحی، رحمت الله (۱۳۷۷). فهرست نویسی: اصول و روشها. – مشهد: دانشگاه فردوسی.
- Bryant, Todd (۲۰۰۶). “Social Software in Academia”.EDUCAUSE Quarterly (۲)۲۰۰۶
Retrieved March ۱۰, ۲۰۰۷, from http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eqm۰۶۲۷.pdf
- Crossett, James (۲۰۰۶). “Social data classification”. April ۲۰۰۶.
- Macgregor, George, and McCulloch, Emma (۲۰۰۶). “Collaborative tagging as a knowledge organization and resource discovery tool”. Library Review, ۵۵(۵): ۲۹۱-۳۰۰.
- Mathes, Adam (۲۰۰۴). “Folksonomies: Cooperative Classification and Communication Through Shared Metadata”, Retrieved January ۲۵, ۲۰۰۷, from http://www.adammathes.com/academic/computer-mediated-communication/folksonomies.html
- McFedries, Paul (۲۰۰۶). “Technically Speaking: Folk wisdom”. IEEE Spectrum, February ۲۰۰۶. Retrieved January ۲۵, ۲۰۰۷, from http://www.spectrum.ieee.org/feb۰۶/۲۷۵۶
- Scott A, Golder, and Bernardo A, Huberman (۲۰۰۶). “The structure of collaborative tagging systems”. Journal of Information Science, ۳۲(۲): ۱۹۸-۲۰۸
- Vander Wal, Thomas (۲۰۰۵). “Off the Top: Folksonomy Entries”. Retrieved January ۲۵, ۲۰۰۷, from: http://vanderwal.net/random/category.php?cat=۱۵۳
- Wikipedia (۲۰۰۶). “Folksonomy”. Retrieved January ۲۵, ۲۰۰۷, from http://en.wikipedia.org/wiki/Folksonomy
- Zhang, Lei, and Wu, Xian (۲۰۰۶). “Emergent semantics from Folksonomies: A quantitative study”. Journal on data semantics vi lecture notes in computer science ۴۰۹۰: ۱۶۸-۱۸۶ ۲۰۰۶
- Hotho, Andreas, and Jaeschke, Robert (۲۰۰۶). “Information retrieval in Folksonomies: Search and ranking”. Semantic Web: Research and Applications, Proceeding Lecture Notes in Computer ۴۰۱۱: ۴۱۱-۴۲۶ ۲۰۰۶