آداب انتقاد و اعتراض چیست؟

انتقاد و اعتراض از جمله حقوق و آزادی های سیاسی شهروندان است که از منظر دینی و فرهنگ اسلامی دارای مبانی استوار و متعددی می باشد. مردم در استفاده از این حق به صورت های مختلف و شیوه های گوناگون عمل می کنند که به منظور جلوگیری از افراط و تفریط آدابی را می‌توان برای انتقاد و اعتراض برشمرد که برخی از مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:
۱) علم و آگاهی:
نخستین و شاید هم مهمترین شرط لازم و ضروری برای طرح انتقاد و اعتراض، داشتن علم و آگاهی نسبت به موضوع آن است. علم به موضوع موجب می‌شود تا مسئله دقیقاً شناسایی شده و جوانب آن بررسی گردد و در نتیجه واکنش متناسب و معقول در مورد‌آن نشان داده شود. رسول اکرم (ص) می فرماید: «کسیکه بدون علم و آگاهی سخن بگوید (فتوی دهد) فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت می کند.»(۱) حضرت امیر(ع) خطاب به فرزندش اما م مجتبی (ع) می فرماید: «در رابطه با آنچه به آن علم نداری، چیزی نگو.»(۲)
در همین راستا فقهای عظام، علم و آگاهی را نخستین شرط در وجوب امر به معروف و نهی از منکر می دانند(۳) و لذا منتقد یا متعرض باید بداند که مسئله و موضوع مورد انتقاد یا اعتراض هم از نظر دامنه و تاثیر و هم از نظر علل و عوامل دارای چه ابعاد و گستره ایست. طبعاً علم به موضوع مستوجب علم به حکم است و با حصول آن، واکنش افراد که در قالب انتقاد یا اعتراض ـ به حسب موضوع‌ ـ نشان داده می شود، نتیجه منطقی مسئله مورد نظر بوده و لذا سطح واکنش فقط به همان مسئله محدود می شود. فرایند آن، به طور معقول و با رعایت مراحل و مراتب شکل می گیرد که لزوماً مستلزم شیوه های متوازن و متناسب با مسئله و موضوع مورد انتقاد یا اعتراض است . در نتیجه، اقدامات مثبت و سودمند مسئولان و خدمات دولت نادیده گرفته نمی‌شود. تمام مسئولان و قوای حکومتی مقصّر شناخته نمی شوند. با تبیین دقیق مسئله به عنوان یک خطا، امکان سوء استفاده از دست فرصت طلبان، سلب و زمینه چالش سازی و غوغا سالاری علیه نظام اسلامی فراهم نمی شود.
رهبر معظم انقلاب در این زمینه می فرماید: «آن کسانی که اهل فکر، اهل نظر و اهل گفتن اند و جایی دارند برای اینکه اظهار نظر کنند، باید بدانند چه می گویند و چگونه حرف می زنند، مبادا به تبع رادیوهای بیگانه، جوری حرف بزنند که گویی در این کشور ، یک فضای استبداد سنگینی وجود دارد.»(۴) اگر اظهارات، گفتارها و نوشتارها ، بویژه در مقام نقد و ارزیابی عملکرد دولت و نظام اسلامی، همراه با علم و آگاهی نباشد، در این صورت، «آنچه که برای ملت مفید است، آنچه که آزادی حقیقی است و آنچه که بیان رأی بدون توطئه است، از توطئه و خیانت و اضلال و ناامید کردن مردم»(۵) جدا نمی شود.
۲) حسن نیت:
با توجه به نقش اصلاحی و سازندهٔ انتقاد و اعتراض و با عنایت به اهداف آن ، نمی توان جایگاه عنصر حسن نیت را در شکل گیری و اجرای آن، نادیده گرفت. ضرورت و جایگاه تعیین کنندهٔ این امر، زمانی آشکارتر می گردد که این دو پدیده به عنوان یک پیکار سیاسی محدود، مبارزه در درون حکومت و در چارچوب قواعد و قوانین حاکم بر آن، تلقی و اعمال گردیده و از منظر شرعی به گونه ای تکلیف پنداشته شود در واقع بدون این عنصر نمی‌توان انتقاد را به سازندگی و اصلاح‌گری نزدیک دانست.
در واقع، حسن نیت و قصد خیرخواهانه داشتن در طرح انتقادات و اعتراضات، عنصر اساسی و شاخص تمییز انتقاد از نق زدن ها و خرده گیری های مغرضانه و هواخواهانه است. همانگونه که امام راحل(ره) می فرماید: «کسیکه قلم بدستش می گیرد، باید توجه به این معنا بکند که مسئله، مسئله فرد نیست، مسئله اسلام است و نظام اسلامی… آقایان توجه بکنند که قلم آنها یک وقت قلمی نباشد که جمهوری اسلامی را تضعیف کند.»(۶) پس اگر قلم ها و بیان ها عاری از حسن نیت و بری از خیرخواهی باشند، ضمن اینکه موجب تضییع حقوق و ارزش های مردم و جامعه می شوند، بازتاب دهنده خواست ها و امیال بیگانگان و تأمین کننده منافع و اهداف دشمنان انقلاب اسلامی خواهند بود. بدین لحاظ است که امام امت می فرماید: «بعضی از زبان ها از چماق هم بدتر است… قبل از اینکه به نطق ها بروید و قبل از اینکه مقاله ها را بخواهید بنویسید و قبل از اینکه بخواهید تیترها را درشت بنویسید، با خودتان خلوت کنید و ببینید که برای چه این کار را می کنید؟»(۶)
۳) واقع بینی:
توجه به واقعیت های موجود و کاستن از توقعات بی مورد، یکی دیگر از شروطی است که باید در طرح انتقادات و اعتراضات مدنظر باشد. به بیان دیگر، انتقاد و اعتراض باید برخاسته از کاستیها و نارسایی های واقعی باشد؛ یعنی دولت توان و امکان آن را داشته باشد تا خدمت مورد نظر را به طرز مطلوب و شیوهٔ بهتری ارائه کند امّا در این رابطه کوتاهی کرده باشد.
انتقاد واقع بینانه موجب می شود تا ظرفیت ها و محدودیت بطور یکسان و متناسب ملاحظه گردد. از مقایسه های نادرست و غلط پرهیز شود. سطح انتظارات و توقعات پایین آورده شود. کارآیی دولت بر اساس توانمندی آن محاسبه گردد و بدین طریق، بدون ایده آل خواهی به صورت افراطی و غیرواقع بینانه و با توجه به واقعیت های عینی، اگر در برخی عرصه ها کمبود و یا نارسایی احساس می شود، می توان انگشت انتقاد را به سوی دولت نشانه گرفت و انتظار داشت تا اثربخش بوده و رفع کمبود یا اصلاح نارسایی را در پی داشته باشد.
۴) موقعیت شناسی:
یکی از شرایطی که در طرح انتقاد و اعتراض باید مد نظر قرار گیرد، توجه به موقعیت سیاسی اعم از داخلی و بین المللی نظام است. این مسئله، بویژه در شرایط و موقعیت‌هایی که دشمنان اسلام و مخالفان نظام اسلامی در عرصهٔ بین المللی، بدنبال آنند تا از هر بهانه ای به نفع خود بهره جویند حایز اهمیت است.
به بیان دیگر، استکبار جهانی و دشمنان اسلام و مسلمین بیش از هر چیزی، نسبت به تضعیف نظام اسلامی، به نارضایتی ها و اعتراضات داخلی امیدوارند و سعی می کنند با دامن زدن به آن، دامنهٔ آن را گسترش داده و با تضعیف روحیهٔ مردم، امید آنان را به کار آمدی و پیشرفت نظام، واهی جلوه دهند. نگاه گذرا به حوادث و رویدادهای گوناگونی که طی سالهای گذشته در داخل کشور اتفاق افتاد و رسانه های غربی و استکباری با بزرگ نمایی از آن سوء استفاده کردند و سیاستمداران غرب، آن ها را حربه هایی در جهت تضعیف و زیر سوال بردن نظام ساخته و پرداختند، گواه روشن این مدعاست.
بنابراین، اگر در طرح انتقادات و اعتراضات از توجه به موقعیت سیاسی و بین المللی نظام، غفلت شود، ناخواسته آب به آسیاب دشمن ریخته خواهد شد، در حالیکه عزم اصلی و همگانی این است که «نباید به دشمن و عوامل او اجازه داد تا در باورها و ارزش های مردم مسلمان رخنه کنند و به اصول و مقدمات اسلام خدشه وارد سازند.»(۷)البته این بدان معنا نیست که انتقاد یا اعتراض نباید صورت بگیرد. زیرا برخی انتقادات در حدّی نیست که دشمن بتواند از آن استفاده کند. یا در مواردی اتخاذ شیوهٔ مطلوب و حفظ هوشیاری ، مانع از بهره برداری دشمن می گردد. لذا موقعیت شناسی و در نظر داشتن اوضاع سیاسی و بین المللی این امکان را فراهم می سازد تا در طرح انتقاد و راه اندازی حرکت های اعتراضی هوشیارانه عمل شود.
زیر سؤال بردن پیاپی اقدامات و سیاست های دولت اسلامی و سرازیر نمودن سیل انتقاد و اعتراض به سوی آن، و نادیده گرفتن مصلحت نظام اسلامی ممکن است در نهایت به تضییع فرصت‌هایی مهم و اساسی از اسلام منجر شود که به این راحتی قابل جبران نباشد. و از همین رو امام بزرگوار انقلاب می فرماید: «در اسلام، مصلحت نظام از مسایلی است که مقدم بر همه چیز است و همه باید تابع آن باشیم.»(۸) در واقع حفظ مصلحت و تشخیص مصلحت مهم‌تر، از اموری است که باید در، فرایند و شیوه های انتقاد و اعتراض به شدت مورد توجه قرار گیرد.
۵) زبان نرم و نیکو:
رسول اکرم (ص) سه چیز را نشانهٔ کمال ایمان می داند، از جمله اینکه انسان در هنگام غضب [نه در گفتار و نه در کردار] از دایرهٔ حق خارج نشود.(۹) امام سجاد (ع) زبان آدمی را گواه عقل و نشانه خرد او، و آراستگی شخص خردمند را به عقل و نیک رفتاری او را در زبان وی می‌داند.(۱۰) از این رو، انتقاد و اعتراض که بیانگر نارضایتی شهروندان نسبت به عملکرد دولت است، باید از زبان خردمندانه و بیان منطقی برخوردار باشد. حق انتقاد، به هیچوجه دلیلی بر گزافه گویی نخواهد بود و نمی تواند بهانه ای برای تصفیه حساب های شخصی، جناحی و سیاسی و مستمسکی برای تاختن به اشخاص و افراد قرار گیرد. و آزادی قلم و بیان را که از مراتب آزادی خدادادی است، نباید وسیله هتک اعراض محترمین نمود.(۱۱)
خداوند متعال حتی به حضرت موسی و هارون (ع) دستور می‌دهد آنگاه که نزد فرعون رفته و او را پند و اندرز می‌دهند توجه داشته باشند که با فرعون، همان کسیکه ادعای خدایی داشت، با زبان نرم و ملایم سخن بگویند تا هشدار و اندرزشان اثر گذار باشد.(۱۲) از این کریمه قرآنی چنین استنباط می شود که نخستین دستور برای نفوذ در دلها، برخورد ملایم و توأم با مهر و عواطف انسانی است.(۱۳) و در واقع، حفظ نرمی و ملایمت و گفتار آرام و منطقی و خویشتن داری از تندی، واجب ترین آداب دعوت است.(۱۴) تا چه رسد به کسانی که در نظام اسلامی و در برابر حکومت دینی می‌خواهند زبان به انتقاد بگشایند و عیوب حکومت را بگویند. برخورد نرم و منطقی با حاکمان جامعه اسلامی ضمن آنکه ضریب تاثیرگذاری را بالا می‌برد از سوی دیگر توهم جدایی مردم و حاکمان و تنش در درون نظام اسلامی را منتفی می‌سازد. و دشمنان را از طمع نسبت به نظام اسلامی مأیوس می‌سازد.
بنابراین، اگر انتقاد و اعتراض برخاسته از علم و معرفت بوده و از عناصر اساسی همانند حسن نیت، واقع نگری، موقعیت شناسی و مصلحت اندیشی برخوردار باشد و زبان آن هم، زبان نرم و ملایم و همراه با مهر و عواطف انسانی باشد، ابزار سازنده و راهکار مفیدی است که جز خیر و صلاح برای دولت و جامعه به ارمغان نخواهد آورد. در این صورت، انتقاد و اعتراض:
ـ به نفع دشمنان و بیگانگان نخواهد بود و آنان نمی توانند از آن بهره برداری کنند.
ـ به عنوان تضعیف نظام و یا طرح چالش در برابر آن تلقی نخواهد شد.
ـ هرگز فرصت طلبان و مغرضان و بداندیشان نمی توانند از آن سوء استفاده نمایند.
ـ تاثیرگذاری آن به مراتب افزایش خواهد یافت.
و در نتیجه انتقاد و اعتراض یکی از بهترین راه‌های تعامل دولت و ملت و یکی از شیوه‌های استحکام پایه‌های نظام اسلامی و تعمیق روابط میان مردم و زمامداران خواهد بود.

پی نوشت:
۱. ابن شعبه حرّانی، تحف العقول، ترجمه: صادق حسن زاده، قم، انتشارات ال علی، ۱۳۸۲، ص ۶۶.
۲. همان، ص ۱۲۲ و نهج البلاغه ، نامه ۳۱.
۳. شهید ثانی ، شرح لمعه ، ج ۱، قم، انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ص ۳۴۳ و سید محسن خرّازی، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵، ص ۵۸ و نیز رک به جواهر الکلام، ج ۲۱ و النهایهٔ، کتاب الجهاد ، باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.
۴. دیدار با مردم ۱۷/۹/۷۷ برگرفته از کتاب آزادی یا توطئه ، نوشته جمعی از روحانیون، قم، انتشارات فیضیه، ۱۳۷۹، ص ۳۷.
۵. دیدار با فرماندهان سپاه ۲۵/۶/۷۷، همان، ص ۳۳.
۶. دیدار با هیأت دولت ۸/۶/۶۵ برگرفته از کتاب دیدگاههای فرهنگی امام خمینی، تدوین کبری اسدی مقدم، تهران، مؤسسه تحقیقاتی ذکر، ۱۳۷۴، ص ۳۵۹.
۷. دیدار با پرسنل سازمان عقیدتی ـ سیاسی شهربانی ۴ / ۱۲ / ۵۹، همان، ص ۳۵۱.
۸. رهبر انقلاب در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۲/۹/۷۸.
۹. در پاسخ به استعفای آقای منتظری، ۱۸/۱/۶۸، برگرفته از اسدی مقدم، پیشین، ص ۳۲۶.
۱۰. تحف العقول، پیشین، ص ۷۰.
۱۱. رسالهٔ الحقوق، همان، ص ۴۴۸.
۱۲. نائینی؛ پیشین، ص ۱۴۹.
۱۳. طه / ۴۳ ـ ۴۴.
۱۴. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۱، ص ۲۱۲.
۱۵. طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۴، ترجمه موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، بی تا، ص ۲۱۳.
عبدالعلی محمدی