نمایشگاهی به رنگ خیال

شهر بولونیای ایتالیا هرساله در ابتدای سال شمسی، میزبان نمایشگاه بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان است. در این نمایشگاه که در آخرین دوره آن که چند روز پیش برگزار شد ۸۱ هنرمند از ۶۱ کشور جهان مجوز حضور در آن را یافتند. هنرمندان تصویرگرکشورمان نیزحضور پررنگی داشتند و درخشش چشمگیری از خود نشان دادند. نقطه ثقل نمایشگاه امسال ارائه کتاب تصویری رابینسون کروزوئه از سوی یک هنرمند کوبایی است که هفته گذشته جایزه ادبی ۲۰۰۹ بولونیا را در شاخه کتاب‌های تخیلی از آن خود کرد. مطلب پیش رو که ترجمه‌ای است از گزارش خبرنگار روزنامه آلمانی دی ولت نگاهی است جامع به نمایشگاه بولونیا که در آن نویسنده تحت تاثیر کارهای یکی از تصویرگران جوان کشورمان نیز قرار گرفته است.
در آغاز تنها یک خط بود که به قاعده یک مار سیاه رنگ در تک تک صفحات سفید رنگ کتاب پیچ و تاب می‌خورد و پیش می‌رفت. ماری که گاه با رسیدن به صفحه بعدی کتاب زبان خود را بیرون می‌آورد و گاه تو می‌برد.
پس از مدتی چرخش به ۲ قسمت تقسیم شد. نخست به یک کشتی که کودکی را بر پشت خود سوار کرده است و سپس به خانه‌ای که آدم‌های غول‌پیکر درون آن مدام همدیگر را هل می‌دهند. کودک به خواب می‌رود. خطوط سیاه به سیلی از مو تبدیل می‌شود که رنگ‌ها درآن گیر افتاده‌اند: آبی و سبز کمی هم قرمز و زرد. کشتی‌ها درون رنگ‌ها به حرکت درمی‌آیند و خانه‌های عظیمی که بادبان‌های بزرگی بر فراز سقف هایشان به اهتزاز درآمده است درون رنگ‌ها تلو تلو می‌خورند.
همه چیز گرداب‌وار درمقابل یک ماجرا به چرخش درمی‌آید، ماجرایی که در سال‌های ۱۷۱۹ برای نخستین بار در جهان روی داد:ماجرای رابینسون کروزوئه.
این ماجرا در ۳۰۰ سال گذشته به گونه‌های بی شماری روایت شده است، اما هیچ کس تا کنون این ماجرا را اینچنین یعنی بدون استفاده از واژه‌ها تعریف نکرده است. داستانی که اینک در گردابی از تصاویر تند و جسورانه با رنگ‌هایی تکان دهنده و تاثیرگذار روایت شده است به هنرمند کوبایی آجوبل تعلق دارد؛ هنرمندی که کتاب سراسر نقاشی وی هفته گذشته با اعطای جایزه ادبی بولونیا مورد تقدیر قرار گرفت. جایزه ادبی بولونیا که به عقیده بسیاری از صاحب نظران می‌توان آن را همطراز با جایزه نوبل کتاب کودک دانست یکی از محبوب‌ترین جوایز ادبی جهان است که هر ساله در نمایشگاه بین‌المللی کتاب بولونیا به زیباترین کتاب در رده کودک و نوجوان اعطا می‌شود.
● یک دختر ایرانی و هنرمندی‌هایش
هرسال مرکز شهر بولونیا ‌ شهری که کودکان آن به هنرمندان بزرگی تبدیل می‌شوند یا بهتر بگوییم ساختمان کتابخانه قرون وسطایی سالا بورسا(بزرگ‌ترین کتابخانه شهری بولونیا) به یکی از بزرگترین کتابخانه‌های کودکان در سراسر اروپا تبدیل می‌شود همانطور که فضای اندرونی ساختمان نیز به نمایشگاهی از آثار هنرمندان تصویرگری چون آنتونی براون (تصویر گر انگلیسی متولد ۱۹۴۶ ) و سوزان جانسون (تصویرگرآلمانی متولد ۱۹۶۵ ) با عنوان استعاره‌های کودکی مبدل می‌شود.
در چند روز اخیر نه تنها سالن‌های نمایشگاه کتاب که وجب به وجب شهر بولونیا تبدیل به محل برگزاری انواع و اقسام نمایشگاه‌ها و برنامه‌های مرتبط با کودکان شده بود. هیات امنای نمایشگاه کتاب بولونیا از میان ۲۷۱۴ درخواست از ۶۱ کشور جهان سرانجام ۸۱ هنرمند را از صافی گذراند.
شرکت‌کنندگان در نمایشگاه امسال از اقصی نقاط جهان و از تمامی قاره‌ها در این نمایشگاه حضور یافته بودند. از آلمان ۷ هنرمند، از فرانسه تنها ۲هنرمند، از آمریکا بی‌خیال! کشور ژاپن هم تا کنون ۱۵ بار در بولونیا شرکت کرده و تنها از کشور ایران ۱۲ هنرمند در این نمایشگاه حضور دارند.
راشین خیریه تصویرگر شرکت کننده از ایران که اشعار کودکانه را در قالب آبستره‌هایی جسورانه تصویرگری کرده است، به عقیده داوران نمایشگاه یک جهان نو آفریده است. راشین خیریه که ۲۹ سال دارد، در حالی‌که عینک آفتابی‌اش را از روی روسری به پس سرش سرانده نفس‌نفس زنان از میان ازدحام جمعیت عبور کرده و در یک چشم به هم زدن لپ تاپ خود را باز می‌کند. ما هم بلافاصله دولا شده و به انیمیشن آخرین کتاب او زل می‌زنیم.
تصویر یک خیاط کوچک که سلانه‌سلانه از میان بازارهای ایران عبور می‌کند. راشین خیریه در کشورش یک ستاره است. در ایران کتاب‌های او توسط دولت در ۲۴ هزار رشته در کتابخانه‌های کشور تقسیم شده است. چند قدم آن‌طرف‌تر از ما صف‌های طولانی از جوانانی به چشم می‌خورد که پوشه زیر بغل در مقابل غرفه‌های ناشران منتظر ایستاده‌اند تا شاید برای یک بارهم که شده بتوانند آثار هنریشان را باز کرده و نشان دهند. آلبا مارینا ریورا یکی از تصویرگران سال گذشته در بولونیا در این باره گفت عجب جهنم‌دره‌ای است! به گفته آلبا یک نفر هم پیدا نشد که حتی نگاهی به کتاب او بیندازد کتابی که او به گفته خودش به عنوان پایان‌نامه فارغ‌التحصیلی از آکادمی هنر بارسلونا تمام افکار، احساسات و زندگیش را وقف آن کرده بود و حالا عنقریب سروکله روزانا فاریا برنده جایزه ۲۰۰۷ بولونیا در بخش خلاقیت پیدا می‌شود. اثر او که کتاب سیاه رنگ‌ها نام داشت خبرسازترین جنجال ادبی بولونیا در آن سال به شمار می‌رفت. روزانا به گفته خود نیم نگاهی به موضوع کتاب آلبا انداخته است. داستان کتابی که آلبا ماریا در قالب طرح‌های گیاهی قرن ۱۹ از زاکی (نویسنده انگلیسی ۱۹۱۶‌ ۱۸۷۰) تصویرگری کرده بود در قطاری اتفاق می‌افتد که کودکان در آن جست و خیز می‌کنند.
همان‌طور که خانم روزانا نیز اکنون کتابش را به شکل یک قطار کاغذی درآورده است و نکته جالب این‌که همین کتاب در چند روز گذشته جایزه بخش خلاقیت ۲۰۰۹ بولونیا را برای روزانا به ارمغان آورد. درست مثل قصه‌های کودکانه! آجوبل برنده جایزه بولونیای ۲۰۰۹ نیز نخستین کسی بود که به روزانا تبریک گفت. آجوبل که طرح‌های منتشر شده او در روزنامه‌ها بار‌ها روزانا را در دوران کودکی‌اش شگفت‌زده کرده بود هموطن روزانا است و در اسپانیا زندگی می‌کند.
راشین خیریه تصویرگر ایرانی شرکت کننده در این نمایشگاه، اشعار کودکانه را در قالب آبستره‌هایی جسورانه تصویرگری کرده استبا آجوبل و ناشر آثارش ساعت‌های طولانی می‌توان گفتگو کرد. ناشر کتاب‌های آجوبل که در سال،۳ کتاب منتشر می‌کند از آن ناشران خل و چلی است که کتاب‌های باور نکردنی‌شان در نمایشگاه امسال بولونیا نیز به وفور به چشم می‌خورد، مانند کتاب درخت کوچک اثر هنرمند ژاپنی کاتسومی کوما گاتا که در همه صفحات آن یک دانه روییده است دانه‌ای که با هر ورق زدن بزرگ‌تر شده و سرانجام به یک درخت تبدیل می‌شود، هرچند این درخت بر اثر وزش بادها و طوفان‌های سهمگین کاملا از جا کنده می‌شود، با این حال کسی از این بابت متاثر نمی‌شود، چون در صفحه پایانی کتاب دانه جدیدی دیده می‌شود که البته منظور از آن حضور در بولونیای سال آینده است.
● رابینسون کروزوئه بدون کلمات
آجوبل، هنرمند کوبایی ساکن اسپانیا کتاب رابینسون کروزوئه اثر نویسنده انگلیسی دانیل دفو را به یک کتاب کودک با رنگ‌های بسیار تند تبدیل کرده است؛ کتابی کاملا تصویری که هیچ نوشته‌ای در آن وجود ندارد. با این حال باید دید چطور چنین چیزی ممکن است. آجوبل سال ۱۹۵۶ در کوبا متولد شده است، او از سال ۱۹۹۰ در شهر والنسیای اسپانیا زندگی می‌کند. آجوبل که به داشتن طیف گسترده‌ای از آثار هنری شامل آثار کاریکاتور و گرافیک شهرت دارد با تازه‌ترین اثرش یعنی کتاب نقاشی شده رابینسون کروزوئه موفق به اخذ جایزه بهترین کتاب کودک در بخش تخیلی از نمایشگاه بین‌المللی کتاب بولونیا شده است. به گفته آجوبل، حذف کردن هزاران واژه از کتاب رابینسون کروزوئه که ۳ سال آزگار به طول انجامیده برای وی همانند یک مسافرت طولانی مدت بوده است. او درباره کتابش می‌گوید: هدف من این بود که این کتاب به شیوه یک فیلم صامت طراحی شود، ولی من نمی‌دانستم چگونه و در حقیقت با کدام تکنیک این روش را درکتاب پیاده کنم بنابراین تصمیم گرفتم بپرم و هر مشکلی هم که پیش آمد در همان حین پرواز یعنی بعد از پرش حل و فصل کنم.
من تازه شستم خبردار شده بود که آنچه می‌خواهم به خواننده این کتاب بگویم با پرش ارتباط بیشتری دارد تا با فرود؛ بنابر این نخست خطوط را کشیدم و سپس رنگ‌ها را با رایانه به آن افزودم. علت انتخاب رنگ مایه‌های تند و آتشین در این کتاب نیز خود من هستم. رنگ‌ها به خواننده یا بهتر بگویم به بیننده این کتاب خواهند گفت من کیستم و چه می‌خواهم بگویم. آجوبل در ادامه می‌گوید: من یک مهاجرم و در روستاهای کوبا بزرگ شده‌ام. مادرم اهل ترکیه بود. ما برای خرید کتاب پول کافی نداشتیم، همان‌طورکه برای خریدن بسیاری از ضروریات زندگی پولی نداشتیم. تنها دلخوشی من کتابخانه روستایمان بود که من توانستم آثار ادبی بزرگی نظیر تام سایر و رابینسون کروزوئه را در آنجا بخوانم.
رابینسون کروزوئه فقط یک کتاب دارد و آن انجیل است که در تمامی سال‌های اقامتش در جزیره آن را می‌خوانده است اما باید دید با کدام هدف؟ آیا او انجیل می‌خوانده تا انسان بهتری شود یا فقط واژه‌های آن را می‌شمرده است؟ آجوبل در ادامه درباره کتاب اخیرش می‌گوید من در این کتاب برای بیان خواسته خویش نه تنها به هزاران واژه دسترسی نداشتم که فقط چند صفحه محدود در اختیار داشتم؛ بنابراین بعد از نقاشی کردن صحنه میان رابینسون و جمعه، از دیدن تعداد اندک صفحات باقیمانده حسابی جا خوردم. من چگونه باید در این فضای محدود به خواننده نشان می‌دادم که نقش جمعه در این کتاب چیست؟ پس چاره‌ای نداشتم جز این‌که بر شدت تاثیر تصاویر بیفزایم. بنابراین تمامی جملات را به صورت تصاویر درآوردم. برای مثال در صحنه‌ای که جمعه و رابینسون در دریا شنا می‌کنند در آب‌های اطراف رابینسون چیزی دیده نمی‌شود در حالی‌که وقتی جمعه وارد آب می‌شود همه ماهی‌ها به سمت او می‌آیند به طوری‌که او با ماهی‌های رنگی محاصره می‌شود. زمانی که من کتاب را دوباره خواندم و تصمیم به نقاشی کردن آن گرفتم با خود اندیشیدم که رابینسون در تمامی سال‌های زندگی در جزیره حتی یک بار هم درون آب نرفته است و تازه این من بودم که او را به سوی آب کشاندم. رابینسون بارها دریای مقابل خویش را می‌بیند، اما حتی یک بار هم از دیدن آن ابزار شعف نمی‌کند. به عقیده من رابینسون شخصیت بسیار سرکوب شده و توداری داشته است. آجوبل در برابر این پرسش که آیا زندگی رابینسون در شرایط میان اسارت در جزیره از یک سو و آزادی از تمامی تعهدات از دیگر سو هیجان‌انگیز است یا خیر چنین پاسخ می‌دهد؛ این واقعیت که رابینسون یا حتی خود ما وقتی زندگی در یک جزیره را نوعی اسارت تلقی می‌کنیم موضوع بسیار هیجان‌انگیزی است بویژه این‌که هر قدر هم که ما با محدودیت‌های خود، آن هم نه فقط محدودیت‌های بیرونی بلکه تصورات‌مان بیشتر روبه‌رو می‌شویم این هیجان بیشتر می‌شود.
● کودکان، منتقدان حقیقی کتاب
آجوبل درباره واکنش کودکان نسبت به کتابش می‌گوید کودکانی که هنوز رابینسون کروزوئه را نخوانده‌اند نمی‌دانم چه برخوردی با این کتاب داشته باشند، ولی معتقدم هر کودک تخیل خاص خودش را دارد. کودکان خود من جزو سرسخت‌ترین منتقدان من هستند، زیرا کودکان واقعیت را می‌گویند. آنها به مجرد دیدن کتاب می‌فهمند کدام قسمت آن از جزئیات گرفته تا کل پیش‌نویس درست است یا خیر و جالب اینجاست که آنها این مساله را با صراحت تمام ابراز می‌کنند.
آجوبل معتقد است امروزه بازار کتاب کودکان نیز همانند بازار کتاب بزرگسالان به دو قسمت آثار فاخر و آثار پیش‌پاافتاده تقسیم شده است و این کودکان هستند که از آثار کم‌ارزش و مبتذل آسیب می‌بینند، چرا که چنین آثاری آلودگی تصویری شدیدی در ذهن کودکان به جای می‌گذارد، البته بدیهی است که کتاب‌های خوب گران باشد.
آجوبل با ابزار ناراحتی از این موضوع که چقدر دوران کودکی کودکان امروزی تحت تاثیر نیروی خرید والدینشان قرارگرفته است، ادامه می‌دهد: امروزه کودکان در مسیر رسیدن به کمال انسانی متوقف شده‌اند. ما در یک فرهنگ منطبق بر تصاویر زندگی می‌کنیم. تصاویر همیشه جلوتر از نوشته‌ها حرکت می‌کنند. در حقیقت همیشه تصاویر هستند که ما را محاصر کرده‌اند، درست همان‌طورکه وقتی یک کتاب جدید در دست می‌گیریم قبل از آن‌که حتی یک کلمه از آن را خوانده باشیم، ابتدا یک تصور درونی از کتاب در ما ایجاد می‌شود.
تنها کلمات کتاب آجوبل که به زبان اسپانیایی نوشته شده است این است: تقدیم به ۶ میلیارد و ۶۴۳ میلیون و ۴۲۷ هزار و ۶۷۳ نفر بازمانده روی جزیره که در ساحل، به امید آغاز سفر آخرت سماق می‌مکند!

مترجم: زهرا صابری

منبع : روزنامه جام‌جم