خانواده، خشت اول

● نگاهی به انواع خانواده‌های آسیب‌پذیر
خانواده از اساسی‌ترین نهادهای اجتماعی است. مطالعات تاریخی نشان می‌دهد كه نهاد خانواده از اولین روزهای خلقت انسان شكل گرفته و اشكال متفاوتی از خانواده در طول تاریخ به وجود آمده است. در میان تمام نهادهای اجتماعی، خانواده مهم‌ترین و با ارزش‌ترین آنها تلقی می‌شود و به‌همین دلیل بیست‌و پنجم دی ماه را روز خانواده نامیده‌اند تا بیشتر به ارزش و اعتبار این نهاد اجتماعی تاكید گردد.
خانواده واحد بنیادی جامعه بشری است و بشریت در چارچوب مقررات حاكم بر این نهاد هستی‌بخش، شخصیت متعالی خود را بازیافته و قادر است با استحكام پایه‌های آن جامعه را حیات بخشد. خانواده طبیعی‌ترین واحد اجتماعی بوده و همه آحاد جامعه را دربرمی‌گیرد، بنابراین كانون رشد و شكوفایی نسل‌های آینده و دارای اهمیت تربیتی و پرورشی است.
پرداختن به مفاهیم خانواده در بسیاری از نوشته‌ها، بیانگر ارزش بالای این نهاد اجتماعی است، چرا كه سلامت جامعه از سلامت خانواده تامین می‌شود و هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند مدعی سلامتی باشد مگر آنكه دارای خانواده‌ای سالم باشد. اقتصاددانان در تعریف خانواده، بر استانداردهای زندگی، وضعیت اقتصادی اجتماعی و شرایط اقتصادی جامعه تاكید دارند، با این حال تعاریف متعددی از خانواده در منابع ذكر شده است.
خانواده كه مجموعه‌ای متشكل از والدین و فرزندان است، در گذر زمان دچار تغییرات عمده‌ای شده است و ماهیت، ساختار و اهداف آن تغییر كرده است. خانواده وظایف عمده‌ای را از قبیل اجتماعی كردن فرزندان، مراقبت از آنان، تهیه امكانات و تسهیلات زندگی، برقراری ارتباط خویشاوندی، نقش درمانی و ایجاد امكانات تفریحی و سرگرمی‌ها برعهده دارد.
علاوه بر وظایف مذكور، شش نقش عمده از جمله ایجاد امنیت، برقراری ارتباط خویشاوندی بین اعضای خانواده، ایجاد رضایت و اطمینان خاطر، برقراری رابطه عمیق عاطفی، اجتماعی كردن فرزندان و آگاهی از حقوق و مسوولیت‌های فردی و اجتماعی را برای خانواده تعیین كرده‌اند. خانواده كوچك‌ترین واحد یك جامعه است و به طور معمول از یك زن و مرد تشكیل شده كه به طور شرعی و قانونی با یكدیگر پیوند زناشویی بسته‌اند و ممكن است كودك یا كودكانی هم داشته یا نداشته باشند.
از نظر اسلام نیز خانواده را گروهی از افراد دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی تشكیل می‌دهد كه هسته اولیه آن، ازدواج مشروع زن و مرد است و پس از ازدواج، طرفین دارای وظایف و حقوق جدیدی می‌شوند. اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی هستند. فراگرفتن چگونه زندگی كردن زوج‌ها با هم از مهم‌ترین اعمال خانواده است. زوج جدید باید برنامه‌ای هماهنگ و متقابل پیدا كنند. به طور مثال ساعت غذا، خواب، بیدار شدن، تفریح، گردش و نظافت همزمان می‌شود و همین امر موجب لذت‌بخش شدن زندگی خواهد شد.
در چنین فرآیندی یك سری از الگوهای رفتاری به طرفین منتقل شده و میان زوج جوان باقی می‌ماند. راز خوشبختی و موفقیت زوج جوان به روابط متقابل و تفاهم آنها بستگی دارد، به طوری كه نیازهای آنها بر هم منطبق شده و از سوی یكدیگر درك می‌شود. اما متاسفانه بسیاری از خانواده‌ها به دلایل گوناگون دچار آسیب می‌شوند و اغلب والدین در پرورش و تربیت كودكان خود در این شرایط ناموفق هستند. آسیب‌پذیری در خانواده به دلیل مرگ، طلاق، بیماری‌های مزمن، اعتیاد، نارسایی رشد و تكامل در كودكان اتفاق می‌افتد.
این بحران‌ها اغلب موجب تغییر سیكل و شیوه زندگی می‌شود. كودكان در چنین شرایطی امكان دسترسی به نیازهای اولیه خود را ندارند و نمی‌توانند از والدین خود بهره بگیرند. خانواده‌های آسیب‌پذیر به چند دسته خانواده‌های تك سرپرست، خانواده‌های نوجوان، خانواده با ناپدری و نامادری، خانواده‌های فقیر، خانواده‌هایی كه در آن والدین هر دو شاغل‌اند و خانواده‌هایی كه فرزند خوانده دارند ، تقسیم می‌شوند.
● خانواده‌های تك سرپرست
اغلب این خانواده‌ها به دلیل مرگ یكی از والدین یا طلاق و جدایی و ترك خانواده ایجاد می‌شود. كودكان در چنین خانواده‌هایی دچار محرومیت از مهر والدین شده و اغلب والدین قادر نیستند كه به میزان كافی به كودكان خود عشق بورزند. كودكان در این شرایط دچار سرخوردگی و نارسایی رفتاری شده، در تحصیل ناموفق هستند و یادگیری در آنها به شدت كاهش می‌یابد.
● خانواده با ناپدری و نامادری
شامل خانواده‌هایی هستند كه به دلیل ازدواج مجدد یكی از والدین تشكیل می‌شود. این خانواده‌ها اغلب شامل مادر، فرزند حاصل از ازدواج قبل و پدر و فرزندان وی یا پدر بدون فرزند است. اغلب این خانواده‌ها با مشكلات بهداشتی جدی روبه‌رو هستند و به هنگام بروز مشكل برای كودكان خانواده،‌ مسوولیت‌پذیری والدین در خانواده مختل می‌شود. زیرا هر یك از والدین خود را سرپرست رسمی كودك نمی‌دانند.
یادگیری در این گروه از كودكان نیز دچار اختلال می‌شود، به خصوص در زمانی كه كودك در حال تطبیق با خانواده جدید است. معلمان در این شرایط باید به كودك كمك كنند تا بتوانند محیط مدرسه را با شرایط بحرانی خویش تحمل كند.
● خانواده‌های فقیر
تلاش برای معاش و درآمد ممكن است بسیاری از والدین و كودكان را از نعمت عشق متقابل بین آنها محروم كند. زیرا والدین برای مدت‌های طولانی باید كار كنند و با درآمد كم، هزینه سنگین خانواده را متحمل شوند. اغلب منازل در خانواده‌های فقیر از امكانات رفاهی و بهداشتی برخوردار نیستند و والدین برخوردهای مناسبی ندارند. با صدای بلند با یكدیگر صحبت می‌كنند، آزادی‌های كودك محدود می‌شود و كودك می‌آموزد كه با كمترین انتظار نسبت به نیازهای خود به سر می‌برد. كودكان در این خانواده‌ها اغلب مسوولیت مراقبت از خواهرها و برادرهای كوچك خود را به عهده دارند. اغلب آنها كار می‌كنند تا به هزینه و كسب درآمد در خانواده كمك كنند. مشكل عمده در این خانواده‌ها آن است كه والدین معتقدند این وضعیت آنها اصلاح نخواهد شد و این فكر را به كودكان خود نیز انتقال می‌دهند.
● خانواده‌هایی كه در آن والدین هر دو شاغل هستند
تحقیقات نشان داده است كه نقش مادری در سال‌های اول رشد و تكامل كودك تاثیر فوق‌العاده‌ای دارد. محققان معتقدند گرچه تفاوت زیادی میان شرایط رشد و تكامل جسمی، روانی و اجتماعی كودكان مادران شاغل و غیرشاغل وجود ندارد ولی توصیه می‌شود كه مراقبت‌ از كودكان در منزل به وسیله والدین انجام گیرد یا حداقل مراقبت‌كنندگان از شخصیت‌های مشابه والدین برخوردار باشند.
● خانواده‌هایی كه فرزندخوانده دارند
متخصصان پرورش كودك معتقدند كه والدین باید به فرزند خوانده خود واقعیت را هر چه زودتر و قبل از بروز مشكل بیان كنند و آنها را در جریان امر قرار دهند. این موضوع نباید به گونه‌ای طرح شود كه كودك احساس كند مورد علاقه والدین نیست.
به دلیل آنكه فراهم كردن كلیه خدمات برای تمام افراد جامعه میسر نیست باید مشخص شود در موقعیت‌های خاص كدام افراد یا گروه‌های خاص نیاز به كمك بیشتری دارند، سپس با استفاده از امكانات موجود چه از نظر منابع مالی و چه نیروی انسانی، خدمات مورد نیاز از آنها را ارائه كرده و از پی‌آمدهای آسیب پذیری تا حدودی در خانواده پیشگیری شود.‌

مریم منصوری

منبع : روزنامه سلامت