کلیدهای برقراری عدالت در سلامت

طی چند دهه گذشته، همواره این عوامل مورد توجه سیاست‌گذاران حوزه سلامت در کشورهای مختلف بوده‌اند. هر چند که در زمان‌هایی از کانون اصلی توجه متولیان سلامت خارج شده‌اند، اما در سال‌های اخیر همواره مورد توجه متولیان جهانی سلامت و سیاست‌گذاران سلامت بسیاری از کشورها بوده‌اند. به لحاظ گستردگی این عوامل و اهمیت آنها بر مقوله «عدالت در سلامت»، در این شماره نگاهی گذرا به تجربیات دیگر کشورها برای دست‌یابی به «عدالت در سلامت» داریم.
● راهی برای شکستن حلقه فقر
یکی از مهم‌ترین عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، ثروت است. به لحاظ اهمیت آن و نقش ناعادلانه‌ای که فقر و گرسنگی در جوامع امروزی ایفا می‌کنند، به‌عنوان یکی از اهداف توسعه هزاره مورد توجه جهانیان قرار گرفته است. اما آیا فقر را به سادگی می‌شود ریشه‌کن کرد؟ کودکانی که در خانواده‌هایی بی‌پول ر شد می‌کنند، به طور مسلم تفاوت‌های زیادی با سایر کودکان اجتماع دارند. به عبارت دیگر، در همین دوران است که آینده آنان همانند پدران‌شان تیره و تاریک ترسیم می‌شود، آیا بهتر نیست که از لحظه تولد کودکان، اجتماع توجه ویژه‌ای به آنان داشته باشد؟ چند دهه است که در کشور آمریکا و بسیاری از کشورهای غربی و به‌تازگی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، برنامه‌های همه‌جانبه‌ای جهت پایش رشد و تکامل کودکان انجام می‌شود. در این برنامه‌ها، از لحظه اول تولد برای کودکان مراقبت‌های ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شود و تکامل آنان از هر لحاظ مورد توجه قرار دارد
بررسی آثار این مداخلات نشان داده که آینده کودکانی که از این طرح منتفع شده‌اند، از هر لحاظ با سایر کودکان جامعه تفاوت خواهد داشت. این برنامه Early Childhood Developmentنام دارد و شامل مراقبت‌های متفاوتی است که سلامت و تکامل کودکان را از لحظه انعقاد نطفه تا سن هشت‌سالگی تحت‌نظر‌ می‌گیرد. با وجود هزینه‌هایی که این طرح دربردارد، مطالعات نشان داده کشورهایی که در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، از نظر اقتصادی نفع زیادی برده‌اند. گفته می‌شود که این برنامه، مهم‌ترین اقدامی است که می‌توان برای شکستن حلقه فقر در جامعه انجام داد.
به طور کلی می‌دانیم که فقر، نسل اندر نسل انتقال پیدا می‌کند و تنها راه شکستن این زنجیره از طریق این برنامه است. خوشبختانه پس از انقلاب، پایش‌های متعددی برای بررسی رشد و تغذیه کودکان در کشور اجرا‌ شده است اما نباید این پایش‌ها را با برنامه Early Childhood Development یکی داشت.
در این برنامه‌، وزارت بهداشت پا را فراتر از تغذیه و سلامت بچه‌ها می‌گذارد و مقوله «تکامل» را مورد توجه قرار می‌دهد. کودک تازه متولد، میلیاردها سلول عصبی در مغز خود دارد که سیناپس‌های عصبی آن هنوز شکل و شمایل واقعی به خود نگرفته‌اند و از پیوستگی لازم برخوردار نیستند. تحریکات محیطی و بیرونی سبب استحکام و پیوستگی سیناپس‌های عصبی آنان می‌شود و اگر در معرض تحریکات مناسبی قرار بگیرد، تکامل عصبی و به تبع آن رفتارهای وی در آینده، مناسب و متعادل خواهد بود. اما اگر کودکی در معرض تحریکات نامناسب قرار بگیرد، احتمال اینکه در آینده انسان بزه‌کاری‌ شود، بیشتر خواهد بود و هوش و استعداد افراد از طریق این نوع مداخلات افزایش‌ می‌یابد، به‌طوریکه تکامل شناختی، هوشی و زبانی کودک و حتی تکامل اجتماعی- عاطفی کودک نیز بهبود می‌یابد.
● کلیدهای برقراری عدالت در سلامت
اصول موثر در برقراری عدالت در سلامت دو چیز است. اول مشارکت مردم و دوم همکاری بین‌بخشی. با توجه به این اصل و بها دادن به عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، کشورهایی مانند کوبا، چین و سریلانکا که کشورهای خیلی ثروتمندی نیز نبوده‌اند، توانسته‌اند بهبود زیادی در شاخص‌های سلامت‌شان بدست بیاورند. این کشورها برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای در زمینه عوامل اجتماعی موثر بر سلامت داشته‌اند. برای مثال، تحصیل کودکان را تا پایان دوره دیپلم رایگان و اجباری کردند. محتویات دروس این دوره‌ها را با مسایل اجتماعی و در راس آنها سلامت پر کردند. آموزگاران، سلامت را به دانش‌آموزان آموزش دادند. همکاری بین‌بخشی را که لازمه دست‌یابی به رفاه اجتماعی و توفیق در بهبود ابعاد اجتماعی سلامت است نیز به شدت تقویت کردند و در عین حال نقش مشارکت سایر ارگان‌ها را در مسایل‌ مرتبط به تصمیم‌گیری‌های بخش سلامت بالا بردند.
این کشورها با بالا بردن آگاهی‌های مردم و ایجاد حس اعتماد به نفس و با تشویق مشارکت مردم در امور اجتماعی و ایجاد احساس همدلی و هم‌بستگی توانستند اجتماع را وارد صحنه تصمیم‌گیری‌های سلامت کنند و با تاکید بر همکاری بین‌بخشی توانستند «ارتقای سلامت» را هدف قرار دهند و شاخص‌های سلامت را به شکل بسیار چشم‌گیری ارتقا دهند.
● پول حلال همه مشکلات نیست
گاهی اوقات وقتی سخن از کاستی‌ها و نواقص به‌میان می‌آید، فورا بحث بودجه و کمبود منابع مالی به عنوان دلیل اصلی مشکلات مطرح می‌شود. هر چند که منابع مالی، نقش انکارناپذیری در رشد و توسعه سلامت دارند، اما باید توجه کنیم که پول همه چیز نیست. کشور آمریکا یکی از ثروتمندترین کشورها است. سرانه سلامتی که آمریکا هزینه می‌کند، بیشتر از هر جای دیگر در دنیا است، اما می‌بینیم که کشورهای بسیار فقیرتری مانند کوبا و سریلانکا که از لحاظ سرانه درآمد ناخالص ملی، بسیار پایین‌تر از آمریکا هستند، توانسته‌اند در شاخصی مانند امید به زندگی همردیف آمریکا شوند. این یک مثال واضح از این است که فقط منابع مالی نیستند که اثر گذارند، بلکه عوامل مدیریتی و تصمیم‌گیری نیز بسیار مهم هستند.
مطالعات نشان داده‌اند که میزان درآمد ناخالص ملی کشورها تنها تا حد مشخصی با سلامت آنان ارتباط دارد. این سقف در حدود پنج هزار دلار در سال است. پس از این میزان در صورتی که درآمد کشورها افزایش یابد، تغییر چندانی در شاخصه‌های سلامت به لحاظ رشد اقتصادی دیده نخواهد شد. کشوری که در سال دو هزار دلار درآمد سرانه ناخالص ملی دارد، شاخص‌های سلامت آن، بهتر از کشوری است که هزار دلار درآمد دارد. اما کشوری که ۹ هزار دلار درآمد دارد، لزوما شاخص‌هایش بهتر از کشوری که ۸ هزار دلار درآمد دارد، نیست. اینجا سیاست‌های کشورها می‌تواند اثرگذار باشد.
● سلامت همراه توزیع عادلانه آن
مهم‌ترین کار برای کشورها آن است که سلامت را اصل قرار دهند و سیاست‌ها را بر اساس آن وضع کنند، به‌طوری که سلامت را به تنهایی نگاه نکنند، بلکه همواره سلامت را همراه با توزیع عادلانه آن در نظر داشته باشند. چرا که اگر سلامت را به تنهایی مد نظر قرار دهیم، رشد شاخص‌ها با افزایش اختلاف طبقاتی همراه خواهد بود. لازمه عدالت در سلامت آن است که فاصله عظیم طبقاتی را کاهش دهیم. رفاه اجتماعی را برای همه آحاد جامعه تامین کنیم و طبقات گوناگون اجتماعی را به هم نزدیک کنیم.
نکته آخری که باید به آن اشاره نمود، آن است که مطالعات دنیا نشان داده است که خط فقر مفهوم مناسبی نیست، چرا که در هر جامعه‌ای طیفی وجود دارد که می‌شود آن را به دهک‌هایی تقسیم کرد. تفاوت‌ چندانی میان دهک یک و دو وجود ندارد یا دهک دوم و سوم نیز خیلی با هم تفاوت ندارند یا کسی که با تعاریف ما، بالای خط فقر است با کسی که پایین خط فقر است، تفاوت چندانی ندارد. پس تلاش کنیم که طیف‌ها را به هم نزدیک کنیم و این میسر نمی‌شود مگر با توجه به عدالت در سلامت.

منبع : هفته نامه سپید