کافه نشینی سایبر، فرصت یا تهدید؟

وقتی در سال ۲۰۰۰، سهم ایران هفتاد میلیونی از دنیای اینترنت، تنها ۲۵۰ هزار نفر بود، کمتر کسی تصور می‌کرد که تنها با گذشت چند سال، کارمند ترک زبان گوگل، با ایجاد یک شبکه اجتماعی مجازی، پایه‌های یک انقلاب اینترنتی را در این کشوری جهان سومی محکم کند و با ایجاد شبکه‌ای از دوستان، میلیون‌ها ایرانی‌ها را هم به حضور در مجامع اینترنتی ترغیب نماید.گرچه شبکه اینترنتی اورکات که در سال ۲۰۰۴ به میدان آمد، چند سال بعد در ایران فیلتر شد، اما همان حضور چندساله‌اش در خانه کاربران ایرانی، کافی بود تا باب اجتماعات شبکه‌ای اینترنتی باز شود.
چند ماه بعد از آمدن این سایت بود که کاربران ایرانی، با وجود ضریب پائین نفوذ اینترنت در کشورشان، رده سوم جهانی را برای حضور در شبکه‌های اجتماعی مجازی از آن خود کردند. این سایت که برای کاربرانش امکان دوست‌یابی و پیدا کردن رفقای قدیمی را فراهم می‌کرد، مکانی بود برای عضو شدن در انجمن‌های مختلف، و همگروه شدن افرادی با علایق و دلمشغولی‌های مشابه.اما فیلتر شدن این شبکه، نتوانست مانع بزرگی برای هواداران مجامع اینترنتی باشد، خیلی زود شبکه‌ای دیگر به یاری یاهو وارد میدان شد. یاهو۳۶۰ که شبکه‌ای اجتماعی متعلق به اعضای یاهو میل بود، فضایی شبه اورکاتی بود که به دوستان امکان برقراری ارتباط در فضای سایبر را می‌داد، تا از حال هم با خبر شوند محدوده دوستی‌هایتان را بر اساس علایق مشترک حفظ کرده و گسترش دهند. فیس بوک هم بخشی از محیطش را به ایجاد چنین شبکه‌ای متمرکز کرد. این شبکه محبوب جهانی، در ایران هم کاربران بسیاری یافت و گزگ یکی دیگر از این محیط‌ها بود که خیلی زود فیلتر شد و بسیاری شبکه‌های دیگر جایش را گرفتند.
● کافه مانیتور
اما این شبکه که یکی پس از دیگری به میدان می‌آمدند و گوی سبقت را از هم می‌ربودند، با مخاطبان خود چه می‌کردند؟دکتر یونس شکرخواه روزنامه‌نگار و مدرس علوم ارتباطات، بزرگ‌ترین امکان و جاذبه این شبکه‌ها را، ایجاد تغییر در تعریف «مخاطب» می‌داند: «با حضور این شبکه‌ها، شرایطی به وجود آمده که مخاطبان همان سردبیرها هستند و سردبیران همان مخاطبان. امروزه از دنیایی که ما می‌نوشتیم و دیگران می‌خواندند آمده‌ایم به دنیایی که ما می‌نویسیم و دیگران هم می‌نویسند. برای هر کس بالقوه سردبیر شدن و مخاطب شدن پیش‌فرض است اما در این میان، برنده میدان کسی است که بیشتر تولید می‌کند و هر لحظه امکان دارد جای سردبیر و مخاطب عوض شود. این شبکه‌ها انقلابی در شیوه ارتباطات ایجاد کرده‌اند و یک جمع کوچک برای یک جمع گسترده که پیش از این منطقی‌ترین راه ارتباط بود را تبدیل کرده‌اند به جمعی گسترده برای جمعی گسترده و شاید به همین دلیل تا این حد محبوب شدند».
اما یکی دیگر از دستاوردهای این فضاها، امکان شبکه‌سازی و باز تولید روابط اجتماعی در فضای مجازی بود.حضور در کلوپ‌ها و کافه‌های مجازی و ایجاد زمینه‌های بحث و گفت و گو و دوست‌یابی، یا حتی معاشرت با دوستان قدیمی و تجدید پیمان با آنها، برای جامعه‌ای که فرهنگ کافه‌نشینی را چندان به خود نپذیرفته بود و اگر هم می‌پذیرفت، امکان چندانی برای بهره‌مندی از آن نداشت، فرصت کمی نبود.
گپ و گفت‌های دوستانه در محیط‌های مجازی، بر زمان و مکان غلبه کرد.حالا دوستان بیش از پیش از حال هم باخبر می‌شدند، آلبوم عکس هم را می‌دیدند و به بحث و اظهار نظر در مورد عقاید و فعالیت‌هایشان مشغول می‌شدند و با کمک این سیستم تو در توی ارتباطات، دوستان و هم رای‌های تازه‌ای هم پیدا می‌کردند.
● اسمشو نبر
اما چه ویژگی‌هایی این پایگاه‌های به ظاهر بی‌آزار را به خطوط قرمز نزدیک می‌کند و موجبات فیلتر شدنشان را، یکی پس از دیگری فراهم می‌کند.از میان شبکه‌های فعال در ایران، اورکات –که در بالا معرفی شد-فیس بوک و فلیکر رسانه‌های پرطرفداری بودند که حضور در آنها با منع قانونی روبه‌رو شده است.
فلیکر شبکه‌ای بود که امکان به اشتراک گذاشتن عکس را به کاربرانش می‌داد. کاربران فلیکر عکاسان بی‌جیره و مواجبی بودند، که رویدادهای طبیعی و اجتماعی را از منظر دوربین‌شان به دیگران معرفی می‌کردند و فیس بوک هم رسانه‌ای پرطرفدار و قدرتمند بود که شبکه‌سازی مجازی تنها یکی از قابلیت‌هایش بود.از میان شبکه‌های مجازی فعال دی ایران، این روزها تنها تعداد انگشت‌شماری باقی مانده‌اند که خارج از امپراتوری فیلترشکن‌ها به زندگی خود ادامه می‌دهند.
آنچه به عنوان مصادیق فیلترینگ در ایران مشخص شده و به اطلاع اهالی دنیای مجازی رسیده، کاربران را از انتشار محتویات مستهجن، جعل تخریب و ایجاد اختلال در داده‌ها، دسترسی بدون مجوز به داده‌ها و ایجاد آزار اذیت منع می‌کند.از همین روست که سایت‌ها و وبلاگ‌هایی که از این حدود عبور کنند، خیلی زود فیلتر می‌شود. اما وضعیت این شبکه‌ها چطور است؟ اجتماع میلیون‌ها نفر با هویت‌ها و شخصیت‌های متفاوت که محتوای گوناگونی را برای انتشار انتخاب می‌کنند؛ محتوایی که می‌تواند از عالی‌ترین مفاهیم مذهبی تا انتشار تصاویر مستهجن در نوسان باشد و حالا با حضور جمع معدودی که پایشان را از گلیم قانون بیرون گذاشته‌اند، فرمان توقیف شبکه‌ها در دنیای مجازی صادر می‌شود.دکتر شکرخواه در این خصوص معتقد است: «در دنیای وب با دو رویکرد روبه رو هستیم؛ یکی تصمیماتی که وب را سراسر خطر می‌بیند و با محدود کردن بسیار آن موافقند و در مقابل دیدگاه‌هایی که وب را سراسر فرصت می‌بینند و هرگونه محدودیت را مردود اعلام می‌کنند.نگاه من به وب نگاه سرشار از فرصت و همچنین سرشار از مخاطره است». او توضیح می‌دهد: «اصل این است که در فضا ویروس وجود دارد اما وجود چنین خطری، مانع از حضور ما در اجتماع نمی‌شود.
در خصوص فضای مجازی هم وضع به همین صورت است؛محدوده ممنوعه را باید تعریف کرد و در مورد مصداق‌های آن به توافق رسید اما نه تا حدی که زندگی دیجیتال را با تهدید روبه‌رو کند.زندگی اجتماعی فردا بسیاری از مهارت‌هایش مهارت‌های دیجیتال است. کجا باید آن مهارت‌ها را تجربه کرد و فرصت‌هایش را یافت؟» از نظر او تنها راه غلبه بر آسیب‌های احتمالی، بالا بردن سواد رسانه‌ای‌ است: «ما باید مخاطرات را بپذیریم و در مقابل، سواد رسانه‌ای را بالاببریم. فیلتر کردن تنها یک بازی تاخیری است و تنها با بالا بردن سواد رسانه‌ای است که می‌توانیم آسیب‌ها را به حداقل برسانیم و از مواهب این جریان بهره‌مند شویم».
کسانی که اخبار وبلاگستان را پیگیری می‌کنند و ساکنان شبکه‌های مجازی، اغلب «بامدادی» را از طرق وبلاگش و صفحه تویتر و فیس بوک می‌شناسند. او خودش را این‌گونه معرفی می‌کند: «۳۴ سال دارم، به تحولات وب نوین، به تاثیرات فناوری‌های شبکه‌ای بر جامعه‌ انسانی علاقه‌مند بودم و هستم و حضور محدودی که در این عرصه دارم هم به همین علت است». بامدادی دو ویژگی را دلیل مقابله با چنین فضاهایی می‌داند: «در درجه اول این رسانه‌ها از چند نقطه‌ متمرکز و محدود تولید و منتشر نمی‌شوند، بنابراین کنترل روی محتوای تولید شده و همین‌طور مخاطبان آنها بسیار دشوار است و در درجه دوم این رسانه‌ها تقابل دوجانبه میان کاربران و مولفان ایجاد می‌کنند، کاربران می‌توانند تولیدات یکدیگر را بخوانند، کامنت بگذارند، عقایدشان را به اشتراک بگذارند و ... محتوای «غیرقابل کنترل» توسط «تعداد بسیار زیادی تولید کننده‌ بالقوه» احتمال نزدیکی چنین فضاهایی را به محدوده‌های ممنوعه بالا می‌برد». او هم فیلترینگ را موجب دوری از این فضاها نمی‌داند و معتقد است: «روش‌های اعمال کنترل یا محدودیت توسط دولت بر اینترنت، کاربرد این رسانه‌ها را اگر چه به صورت موقتی محدود می‌کند اما در عمل و در درازمدت نقش چندانی بر گسترش و همه‌گیرتر شدن این جریان‌ها نخواهد داشت».
● یاد می‌گیریم که...
پژوهش‌های علمی ثابت کرده‌اند که وقت گذرانی در اینترنت، مهارت‌های فردی و دوست‌یابی کاربرانی را بالا می‌برد.در یکی از این پژوهش‌ها آمده: «نوجوانان از طریق حضور در این فضا‌ها می‌آموزند که چطور با هم معاشرت کنند، از هم بیاموزد و حتی خوش بگذرانند و همچنین زبان‌های خارجی را یادبگیرند و برخی مهارت‌های حرفه‌ای دیجیتال را فرا بگیرند». این پژوهش تاکید می‌کند که پرسه زدن در کوچه پس کوچه‌های مجازی، به هیچ وجه اتلاف وقت نیست و به دلیل دارا بودن ویژگی‌های مثبت بسیار، جای خیابان گردی را به زودی خواهد گرفت.متخصصان علوم اجتماعی و روانشناسان هم متفق القول، احساس آرامش ناشی از عضویت در یک گروه همسان را از دلایل مهم محبوبیت این محیط‌ها دارند و حضور در آنها را گامی موثر در جهت اجتماعی شدن افراد و یادگیری مهارت‌های جمعی می‌دانند.
● این کجا و آن کجا
شبکه‌های اجتماعی مجازی، نه تنها تحولاتی در شیوه زندگی کاربرانشان ایجاد کرده‌اند، بلکه به زندگی سیاسی، اداری، اقتصادی و ... کاربرانشان هم راه یافته‌اند. فیس بوک که یکی از قدرتمندترین‌ها در جهان است، سیستم‌های اداری را نیز به خود وابسته ساخته و برای کارفرمایان، تحقیق در مورد کارمندانشان که عرصه خصوصی‌شان را روی صفحه‌های وب عمومی کرده‌اند، دیگر کار دشواری نیست.
تویتر فضای دیگری است که با سوال «چکار دارید می‌کنید؟» کاربرش را به نوشتن یک پیام ۱۴۰ کاراکتری دعوت می‌کند. این رسانه نه تنها میلیون‌ها کاربر دارد که گزارش لحظه به لحظه زندگی‌شان را تویت می‌کنند، بلکه فضایی برای شبکه‌های اقتصادی فراهم آورده تا خبرهای تازه‌شان را هم تویت کنند و از این طریق همگروه‌هایشان را از جریان تجارت و همچنین اجناس تازه با خبرکنند.
سیاستمداران هم از این جریان دور نماندند.کاربران این شبکه به خاطر دارند که اوباما و مک‌کین کارزار انتخاباتی‌شان را به تویتر هم کشاندند و لحظه به لحظه اخبار یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی جهان را به اطلاع مشترکانشان می‌رساندند.
ارگان‌های دولتی از قبیل شهرداری‌ها، سازمان‌های هواشناسی و ... هم از مشترکان محبوب تویتر و فضاهایی از این دست هستند که به کاربرانشان امکان بهره‌مندی از تازه‌ترین اطلاعات شهر، کشور و حتی جهانشان را می‌دهند.
اینها تنها بخش‌های کوچکی است از بهره‌ای که ملت‌ها از شبکه‌های به ظاهر شخصی اینترنتی می‌برند اما ایرانی‌ها کجای کارند؟
گرچه کاربرهای ایرانی درصد قابل توجهی از این شبکه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند اما در این شبکه‌ها، نمی‌توان ردی از سیاستمداران‌مان را پیدا کرد.شرکت‌های تجاری داخلی، از قافله عقب مانده‌اند و خودسانسوری و سانسور قانونی، مجال استفاده گسترده‌تر از این جریانات را فراهم نمی‌کند.
پایگاه‌های خبری و تحلیلی مطرح جهان، هر کدام اشتراکی در تویتر دارند و اخبار تازه‌شان را لحظه به لحظه در اختیار کاربران می‌گذارند. این در حالی است که چند سالی بیشتر از آمدن روزنامه‌های ایران به فضای وب نمی‌گذرد و رسانه‌های ما هنوز با تاثیرات قدرتمند چنین شبکه‌هایی آشنا نیستند.
● ناآشنا، محدود، کند
دکتر شکرخواه توسعه کند و کم عمق استفاده از این محیط‌ها را این‌گونه توضیح می‌دهد:« جایی که بستر این اتفاق از ۱۹۶۹ به بعد بسته شد، کسانی که بیشتر با آن کار کرده‌اند، با کوچه پس کوچه‌هایش ارتباط بیشتری دارد. اما استفاده از آنها هم تحت‌تاثیر جغرافیای کشورها هم بوده است.اگر کسی خواهان خود ابرازگری در امور سیاسی را داشته اما با محدودیت روبه‌رو بوده است، از این فضا‌ها استفاده کرده تا حرف سیاسی‌اش را بیان‌کند.کسی که دوست داشته مقاله‌اش را چاپ کند و نتوانسته یه این فضا رفته و... نمی‌شود نسخه واحدی ارسال کرد اما هرجا که زیر ساخت بهتری دارد، آمادگی بیشتری را برای تغییر و تحول دارد.اینجا می‌توانید مولتی مدیای خوب تجربه کنید چون بستر تکنولژیکش را نداریم.پس محدودیت‌های گوناگونی که با آن روبه‌رو هستیم و علاوه بر آن نوپا بودن این محیط‌ها در کشور ما، خواه ناخواه روی استفاده ما تاثیر می‌گذارد».
از بامدادی که سال‌هاست در این فضا حضور دارد در خصوص دستاورد حضور در شبکه‌ها مجازی می‌پرسیم.او معتقد است: «ضریب پائین نفوذ اینترنت در ایران، دستاوردهای حضور در چنین شبکه‌هایی را به حداقل رسانده و مانع از ایجاد تاثیرات گسترده شده است و می‌گوید» گرچه روند رو به رشد این رسانه‌ها کاملا محسوس است، اما شاید به این دلیل که نسبت به کشورهای غربی، با تاخیر در ایران رشد کرده‌اند یا خواهند کرد، دستاورد قابل ذکری برای کاربران ایرانی تاکنون به همراه نیاورده باشند».
سرعت و ضریب نفوذ پائین اینترنت در ایران مانع از بروز بسیاری قابلیت‌های این شبکه‌ها شده‌اند. گرچه در جهان آنچه به عنوان ضریب نفوذ اینترنت مطرح می‌شود، ضریب استفاده از اینترنت پرسرعت است، اما در ایران ضریب استفاده از اینترنت دایل آپ – که در جهان منسوخ شده است- اعلام می‌شود گرچه آن هم بیش از ۳۰ درصد نیست.
● ما؟
گرچه بیش از ۱۵ سال از زمانی که اینترنت به ایران آمد می‌گذرد اما استفاده همه‌جانبه از این فناوری هنوز چندان با زندگی ایرانیان عجین نشده است.بسیاری از کاربران اینترنت در اطراف ما، بهره‌ای جز چک کردن صفحه‌ای میل و پرسه زدن در صفحه‌های یاهو۳۶۰ ، تویتر و ... از این تکنولوژی نمی‌برند. پیوند آنها با دنیای مجازی، تنها با یک دعوتنامه شروع می‌شود. دعوت یکی از دوستان قدیمی که آنها را به جمعی گسترده‌تر از همراهان فرا می‌خواند.گرچه ممکن است کاربران حرفه‌ای، چنین حضوری را وقت تلف کردن بدانند اما بسیاری دیگر، تعریفی متفاوت از این وضعیت دارند. آنها همین حفظ چرخه روابط دوستانه از راه دور را غنیمت می‌دانند و تاکید می‌کنند که شبکه‌های اجتماعی مجازی، نه تنها امکان حفظ روابط را فراهم می‌کند، بلکه به امکان ایجاد و توسعه آن را هم فراهم می‌آورد. عضویت کاربرانی با علایق و ویژگی‌های مشابه، در گروه‌ها اینترنتی، امکان ایجاد شبکه گسترده‌ای از دوستان را فراهم می‌آورد که وقتشان را با بحث و تبادل نظر پیرامون علاقه مشترکشان صرف می‌کنند. دوستی‌هایی که ممکن است سال‌ها، تنها محدود به فضای وب پایدار بماند. بسیاری معتقدند همین حضور کمرنگ و تفریح‌گونه در دنیای مجازی، می‌تواند بهانه خوبی برای ایجاد پیوند عمیق‌تر ما با تکنولوژی قدرتمندی که هنوز گام‌های کودکی‌اش را در کشورمان برمی‌دارد. پس کافه نشینی سایبر چندان هم اتلاف وقت نیس

لی لی اسلامی

منبع : روزنامه فرهنگ آشتی