ابن هیثم، نخستین دانشمند واقعی

تقریبا همه اهل علم در این اعتقاد مشترکند که ایزاک نیوتن بزرگ‌ترین دانشمند تمام اعصار است. دست‌کم و بی چون و چرا، او را پدر علم امروزی اپتیک یا نورشناسی می‌دانند. شاید بهتر باشد این‌گونه بگوییم که در مدرسه و هنگامی که در کتاب‌های درسی به آزمایش‌های نیوتن با آینه‌ها و عدسی‌ها می‌پردازند، ازجمله آزمایش او درباره طبیعت نور و بازتاب آن و شکست و تجزیه نور به طیف‌های رنگین‌کمان، به دانش‌آموزان چنین گفته می‌شود. این ماجرا تقریبا در همه جای دنیا شکل یکسانی دارد.
ولی حقیقت به این روشنی و سادگی نیست و فکر می‌کنم خیلی مهم باشد که بگوییم حداقل در مورد فیزیک نور، نیوتن روی شانه‌های غول دانشمندی ایستاده بود که ۷۰۰ سال قبل از او می‌زیست.
این دانشمند که باید گفت بدون شک در جایگاه و مرتبه‌ای هم‌شأن نیوتن است، در سال ۳۴۴ هجری شمسی / ۹۶۵ میلادی در کشور عراق امروزی به دنیا آمد و حسن ابن هیثم نام گرفت. بیشتر مردم زمین حتی نام او را نیز نشنیده‌اند.
به عنوان یک فیزیکدان، به‌شخصه کاملا مدیون تلاش او در زمینه کاری‌ام هستم، ولی آن‌قدر خوش‌شانس بوده‌ام که به تازگی این فرصت را یافته‌ام تا برای تهیه فیلم جدید سه قسمتی‌ام در مورد دانشمندان مسلمان قرون وسطی برای شبکه ۴ بی‌بی‌سی، کمی در مورد زندگی و کارهای او تحقیق کنم.
● روش‌های نوین
مقالات معمول در زمینه تاریخ علم عموما چنین بیان می‌دارند که هیچ پیشرفت بزرگ علمی در فاصله بین دوران یونان باستان و رنسانس در اروپا رخ نداده است.
در این‌که اروپای غربی قرون وسطی به جمود و پژمردگی دچار بود، شکی نیست؛ اما این بدین معنی نیست که همه جای دنیا هم اوضاع به همین ترتیب بود. برعکس، دوران بین قرون نهم و سیزدهم میلادی دوران طلایی علوم اسلامی نامیده می‌شود.
در این دوره طلایی، پیشرفت‌های بزرگی در ریاضیات، پزشکی، فیزیک، شیمی و فلسفه حاصل شد و در بین تمام نوابغ آن دوران، ابن‌ هیثم بالاتر از همه قرار می‌گیرد. ابن هیثم به‌حق، پدر روش علمی نوین است.
همان‌طور که می‌دانید، نگرش به پدیده تحقیق در دنیای امروز چنین است. از طریق مشاهده و اندازه‌گیری، اطلاعات تازه‌ای به دست آوریم؛ دانش‌های قبلی را اصلاح و جمع‌آوری کنیم، بر پایه آنها فرضیه‌ای را ارایه دهیم و با آزمایش این فرضیه برای توضیح داده‌ها، به یک نظریه برسیم. این روشی است که ما امروزه در علوم انجام می‌دهیم و به همین دلیل است که دانشمندان به پیشرفت‌های حاصل شده در علوم ایمان دارند.
معمولا ادعا می‌شود که روش علمی نوین تا اوایل قرن هفدهم، زمانی‌که فرانسیس بیکن و رنه دکارت آن ‌را بنیان نهادند، وجود نداشت؛ ولی من هیچ شکی ندارم که این ابن ‌هیثم بود که اولین بار آن ‌را پایه‌گذاری کرد. در حقیقت با تاکید او روی داده‌های تجربی و تکرارپذیری نتایج، عموما از او به عنوان اولین دانشمند واقعی یاد می‌شود.
● ماهیت نور
ابن ‌هیثم اولین دانشمندی بود که دید درستی از نحوه دیدن اشیا توسط انسان ارائه کرد.
او به طور تجربی ثابت کرد که آن‌چه نظریه انتشار نور نامیده می‌شود، غلط است. این نظریه که از سوی بزرگانی چون افلاطون، اقلیدس و بطلمیوس پذیرفته شده بود، بیان می‌دارد که نور از چشم ما به چیزهایی که می‌بینیم، ساطع می‌شود. او نظریه جدیدی را بنیان گذارد که تا امروز هم صادق است: ما می‌بینیم چون نور از اشیا به چشم ما می‌تابد.
کار دیگری که وی انجام داد و هیچ دانشمندی تا آن زمان برای انجامش کوشش نکرده بود، استفاده از ریاضیات برای توضیح و اثبات این فرایند بود. در نتیجه او را می‌توان اولین فیزیکدان نظری هم دانست.
البته احتمالا او بیشتر به خاطر اختراع دوربین بدون عدسی‌اش شناخته شده و باید برای کشف قانون‌های شکست نیز از او سپاسگزار باشیم.
او هم‌چنین اولین آزمایش‌ها را روی پدیده تجزیه نور به رنگ‌های تشکیل‌دهنده‌اش انجام داد و سایه‌ها، رنگین‌کمان و خسوف را نیز برای اولین بار بررسی کرد و با دیدن چگونگی شکست نور در جو، توانست تخمین خوبی از ارتفاع جو زمین به دست آورد که طبق محاسبات او، حدود یکصد کیلومتر بود.
● توفیق اجباری
ابن‌ هیثم نیز مانند خیلی از محققان امروز، به زمان و خلوت جهت تمرکز روی نوشتن مقالاتش نیاز داشت که شامل کارهای بزرگ او روی نور نیز می‌شد.
اما او این فرصت را ناخواسته به دست آورد. در فاصله سال‌های ۳۹۰ تا ۴۰۰ هجری شمسی / ۱۰۱۱ تا ۱۰۲۱ میلادی در مصر زندانی شد، آن‌هم به‌دلیل شکست در طرح تنظیم سیلاب‌های رود نیل که از سوی خلیفه در قاهره به او سپرده شده بود.
ابن‌ هیثم هنگامی که هنوز در بصره بود، ادعا کرد که سیلاب‌های پاییزی نیل را می‌توان با مجموعه‌ای از بندها و کانال‌ها مهار و در خشکسالی‌های تابستانی استفاده کرد؛ ولی با رسیدن به قاهره دریافت که طرحش از دید مهندسی مطلقا غیرممکن است.
وی به ‌جای اذعان به خطایش نزد خلیفه خطرناک، تصمیم گرفت برای فرار از مجازات، خود را به دیوانگی بزند. این کار برایش به قیمت حبس خانگی تمام شد که ۱۰ سال خلوت جهت اتمام کارهایش را در اختیارش قرار داد.
او تا زمان مرگ خلیفه زندانی بود و فقط زمانی توانست از زندان خارج شود که خلیفه مرده بود. او به عراق بازگشت و تقریبا یکصد کار دیگر در زمینه فیزیک و ریاضیات انجام داد.
● حرکت سیاره‌ای
هنگامی که در خاورمیانه برای ساخت فیلمم سفر می‌کردم، با متخصصی در دانشگاه اسکندریه مصر گفت‌وگو کردم که به من پاره‌ای از کارهای تازه کشف شده ‌ابن ‌هیثم را در اخترشناسی نشان داد.
به نظر می‌رسد او آن‌چه را که امروز مکانیک سماوی نامیده می‌شود و اصول حرکت مداری سیارات را توضیح می‌دهد، بنیان نهاده باشد؛ همان علمی که بعدها توسط دانشمندان غربی چون کوپرنیک، گالیله، کپلر و نیوتن ادامه پیدا کرد.
این باورنکردنی است که ما تازه امروز به بدهی علم فیزیک به یک دانشمند مسلمان که هزار سال پیش می‌زیسته، پی می‌بریم.

پروفسور جیم الخلیلی
بی‌بی‌سی - ۴ ژانویه
ترجمه: مجید جویا

منبع : خبر آنلاین