اخلاق اداری در نهج‌البلاغه

● شرایط مسئولان مشاغل کلیدی:
امام علیه‌السلام در سه فراز از فرمان تاریخی به جناب مالک (ره) به شرایط و اوصاف معاونان و متصدیان کارهای کلیدی اشاره می‌فرماید، این مسئولین گرچه در برخی از موارد فرماندهان ارتش و در مورد دیگر ”کتاب“ و سرانجام وزراء بوده‌اند، لیکن آنچه مسلم است خصوص این افراد مورد نظر نبوده بلکه این گونه شرایط و اوصاف باید نسبت به تمامی کارگزاران مخصوصاً متصدیان کارهای کلیدی ملحوظ گردد.
▪ فراز اول:
فَوَلّ من جنودکَ انصَحَهم فی نَفسکَ لله وَلرَ سوله وَ...
ترجمه: پس برای کارهای مهم و کلیدی از سپاهیان و لشکریان خود کسی را انتخاب و مسئول بنما و به شخصی حکم فرماندهی و پست کلیدی بده که از دیگران گوی سبقت در سرسپردگی و اطاعت از خدا و رسول و امامش را ربوده باشد و بر دیگران در پیروی و جلب رضای خدا، و رسول و امامش پیش قدم باشد و همچنین پاکدل‌ترین افراد و خوش سیره‌ترین و دورترین افراد از منکرات و کارهای ناپسند باشد. از کسانی که در برابر موجبات برافروختگی خشم و غضب بردبارترین افراد باشد، کسی باشد که هنگام معذرت خواهی از وی با سینه باز و بزرگواری عذر طرف را بپذیرد. نسبت به ضعیفان مهربان و با محبت باشد. در مقابل زورمندان و قدرتمندان سخت‌گیری و استقامت داشته باشد، از کسانی باشد که در برابر دشواری‌ها و پیش آمدهای سخت و تلخ استوار و مصیبت‌های بزرگ وی را از پا ننشاند. فردی باشد که هنگام ناتوانائی و ضعف دیگران بر او ضعف و ناتوانی غالب نشود و بر اثر بی‌خیالی دیگران بی‌تفاوت نگردد. سپس افراد شریف و اهل دودمان صاحل را که دارای سوابق نیک هستند جهت انتخاب و انتصاب دریاب و به مردم بلند همت و آزاده و دلیر و دست و دل‌باز و اهل مدارا بپیوند و ملحق شو، زیرا آنان جامع صفات با فضیلت و شعبه‌هائی از نیکوئی هستند.
▪ فراز دوم:
ثمَّ انظر حال کتِّابکَ،....
ترجمه: سپس در حال کاتبانت بیاندیش و شرایط ذیل را در باره آنان منظور دار.
۱) بهترین آنان را بر امور خود بگمار.
۲) رسیدگی و حفظ آن قسمت از مرا سلاتت را که چاره‌جوئی‌ها و امور محرمانه خود را در آنها ثبت کرده‌ای به کسی اختصاص ده که در اخلاق فاضله از جامع‌ترین افراد باشد.
۳) از کسانی باشد که بر اثر پست و مقام و کرامت، مست و لایعقل نگردد که سر مخالفت با تو را در حضور مردم بلند کند.
۴) از تقدیم و ارائه نامه‌های کارگزاران به تو غفلت نورزد و همچنین از ارسال پاسخ‌های صحیح از سوی تو در آنچه برای تو دریافت می‌کند و یا از طرف تو صادر می‌کند، کوتاهی و غفلت نکند.
۵) از قراردادی که برای تو می‌بندد و تنظیم می‌کند ناتوان نباشد.
۶) از فسخ و منحل نمودن قراردادی که از جانب تو منعقد نموده عاجز نماند.
۷) ارزش خود را درک کند زیرا کسی که به ارزش خویشتن نادان و جاهل باشد، نسبت به دیگران نادان‌تر خواهد بود.
▪ فراز سوم:
انَّ شَرَّ وزَرَائکَ مَن کانَ للا شَرار قَبلَکَ وزیراً وَ...
ترجمه: بدترین وزراء تو کسانی هستند که در زمان گذشته وزیر اشرار و در ارتکاب گناهان با آنان شریک بوده‌اند. هرگز آنان را از اطرافیان و خواص خود قرار مده زیرا آنان یاران گناهکارانند و برادران ستمکاران و تو می‌توانی جایگزینانی بهتر از آنان پیدا کنی که نظریاتی همانند آنان داشته باشند و دارای نفوذ در کلام و عمل نیز باشند و در عین حال از وزر و وبال و گناهان آنان به دور باشند کسانی که هیچ ستمکاری را رد ستم‌ورزی و هیچ کناهکاری را در ارتکاب گناه کمک نکرده‌اند، زحمت و بار آنان نسبت به تو سبک‌تر و یاری آنان برای تو نیکوتر، و از نظر عطوفت به تو مایل‌تر. و با دیگران و اغیار کم جوشش‌تر هستند. پس این گونه انسان‌های ممتاز را برای مجالس سّری و محرمانه و علنی و آشکار خود اختصاص ده، سپس از میان خواص خود آن فردی را به خود نزدیک‌تر کن که از نظر حقیقت‌گوئی ـ گرچه گفتار حق تلخ باشد ـ صراحت لهجه داشته باشد و در کمک دادن به تو در کارهائی که خداوند آنها را برای اولیاءش دوست ندارد، کمترین باشد (خودداری کند) چه با هوا و هوس تو تطابق کند یا نه. و همواره به مردی که اهل پرهیزکاری و صدق هستند، بپیوند، سپس آنان را تمرین و تکلیف کن که در شأن تو مبالغه نکنند و تو را به عدم ارتکاب باطل ستایش ننماید، زیرا مداحی زیاد، موجب غرور و وادار به کبر و نخوت می‌کند.
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در این سه فراز از فرمان تاریخی خود جناب مالک (ره) را نسبت به اوصافی که لازم است در معاونان و متصدیان مشاغل کلیدی مراعات و منظور بدارد، آگاه می‌فرماید، و اوصاف مثبت و منفی را برای وی شمارش نموده و تأکید می‌فرماید که نکات مثبت را حتماً در آنان ملحوظ، و از واگذاری مسئولیت به کسانی که دارای اوصاف منفی هستند پرهیز و خودداری نماید.

(منبع: کتاب فرمان حکومتی پیرامون مدیریت دولتی، تألیف حجة‌الاسلام محمود قوچانی)
تنظیم: اعظم نیکخواه

منبع : ماهنامه صنعت سیمان