اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌ای

جان کالون (۱۵۰۹ - ۱۵۶۴) کشیش پروتستانی مذهب فرانسوی است که بر خلاف لوتر، مردی آتشین مزاج، سریع‌التاثیر،‌ حسابگر و استدلالی بود و می‌خواست زندگی روزمره را براساس مذهب مسیح قرار دهد و کوشش داشت که “ژنو” را به صورت کشوری کامل که حکومتش در اختیار اولیای دین باشد در آورد و آن را به روش الهی خواند که آن را مذهب کالون خوانند. این مرد مخالفین خود را سخت تعقیب می‌کرد و محاکمات هولناکی تشکیل می‌داد. اثر معروفش کتاب “مبادی دین مسیح” است.
وی معتقد بود که کتاب مقدس یگانه منبع قانون الهی است و بر انسان است که آن را تعبیر و تفسیر کند و مبنای نظام اجتماعی قرار دهد. کالون می‌گوید: بایستی حیات را مرکز ثقل وجود دانست و رعایت وظایف دینی در نهایت اهمیت می‌باشد. آدمی باید خود را همیشه در دیدگاه و منظر حق‌تعالی بداند، مردمان هرزه و عیاشی که ساعات عمر خود را در عیش و نوش و بوالهوسی می‌گذرانند - ولگردی، رقص و قمار، را برخواندن کتاب مقدس ترجیح می‌دهند - همگی بازیچه شیطانند و به آتش جهنم محکوم می‌شوند. بنابراین صفات شریفه عفت و تقوا براساس منطقی قرار دارد و نمی‌توان در آن طفره و وقفه ای به عمل آورد. کالون در نتیجه تعالیم رفتار و کردار مردم ژنو را تغییر داد و آنها را مردمانی خشک، زاهد و پرهیزگار به بار آورد. از این روی آنها از پیروی لوتر - که راحتی و سرخوشی را اجازه می‌داد - به کلی سرباز زدند و دیگر سرودخوانی و نغمه‌سرایی - حتی آواز عنوان کلیسا - را جایز نشمردند.
کالون معتقد به تقدیر الهی بود و سعادت و شقاوت را به دست خداوند می‌دانست. او در اجرای وظایف مذهبی چنان سختگیر بود که دستور داد میشل سروت (۱۵۱۱-۱۵۵۳) عالم کلامی اسپانیولی را به جرم انکار تثلیث زنده زنده در ژنو سوزاندند.(۱) می‌توان گفت که کالون به اوج رساننده پروتستانتیسم در اصولگرایی مذهبی و ضدیت با مصلحت‌گرایی بود. او سعی کرد تا آنچه را که لوتر نتوانسته بود در اصول پروتستان کاملا تنقیح کند،‌ تنقیح و روشن نماید و کلا از آثار کلیسایی، کاتولیسم را بزداید و به قول خودش پاک دینی و اصولگرایی دینی را ترویج کند و به همین دلیل است که کالونیسم - نه لوتریسم - سبب به وجود آمدن روح سرمایه‌داری در غرب می‌شود. ژان کالون فرانسوی که موثرترین اصلاح‌گر پروتستان‌ بعد از لوتر است، به قصد آنکه حقوقدان شود در پاریس تحصیل کرد.
روشنی و دقتی که از ویژگی‌های اندیشه کالون است، تا اندازه‌ای ناشی از این تربیت بوده و بیشتر به نگرش انسان‌گرایان شباهت داشت، اما در سال ۱۵۳۳-۱۵۳۲ در اندیشه او دگرگونی رخ داد و عمیقا مذهبی شد، مخصوصا اینکه تحت تاثیر لوتر قرار گرفت. آئین کالون نامی است که به فلسفه دینی‌ای داده شده که “ژان و کالون” و پیروان او ترویج می‌کردند. کالون اندیشمندی روشن‌اندیش و در نوشتن نثر بسیار زلال و شفاف، استاد بود. شاهکارش کتاب “بنیادهای دین مسیحی” است که برای نخستین بار در سال ۱۵۳۶ انتشار یافت و تا ۱۵۵۹ که ویرایش نهایی‌اش عرضه گردید، بارها مورد تجدیدنظر واقع شد. پروتستان‌ها در این کتاب همه اطلاعات مربوط به دین مسیحی را به شیوه‌ای مرتب و منظم یافتند، از نظر او جامعیت و کمال در اردوی پروتستان‌ها کتاب دیگری که بتواند با این اثر برابری کند نوشته نشده است.(۲)
و یا منبع دیگری می‌گوید: کالون عقاید پروتستان را آنچنان با سلامت و مهارت بیان می‌کرد و می‌نوشت که هرکس می‌خواند و می‌شنید مسحور آن می‌شد. شهرت و نفوذ او موجب شد تا اصلاح‌خواهان از هر سو و هر کشور به شهر ژنو روی آوردند و آنجا را بزرگترین مرکز اصلاح‌ کشیش مسیح کردند.(۳) تاریخ ادیان نشان می‌دهد که یک نفر ایجاد کننده یک دین و آئین می‌باشد و فرد بعدی تقریر کننده، بیان کننده و به وجود آورنده چهارچوب‌های دین جدید می‌باشد و دین شخص مصلح را روشن و دارای تشخص‌های روشن کننده می‌شود و کالون نیز همین طور است. در تاریخ اندیشه نیز چنین است: اول متفکری نظریه‌ای را می‌آورد و از تفکرات به جا مانده از تفکرات قبلی پاک می‌کند.
کالون هم احساس می‌کرد که لوتر نتوانسته پروتستانتیسم را کاملا از تفکرات قبلی کاتولیکی کلیسایی خارج کند؛ لذا سعی کرد اولا بحث‌های پروتستان را با کمال سادگی و روانی بیان کند ثانیا بحث‌های آن را در چارچوب‌ دار و مرزبندی کرد ثالثا، آثار باقیمانده از سنت‌های اسقفی را از پروتستان‌ خارج کرده چون احساس می‌کرد که لوتر نتوانسته است کاملا فرهنگ کاتولیکی را در گفتارهای خودش از بین ببرد، مثل خوشی‌‌گرایی و تخیل‌گرایی که در گفتارهای لوتر است. کالون مبنا را زهد شدید گذاشت که بایستی یک شخص پروتستان داشته باشد، به همین دلیل بود که اسم‌ آنها را پاک دین‌ها گذاشتند یعنی کسانی که دین خودشان را از دنیا گرایی و مسائل مربوط به آن جدا کرده‌اند، ولی زهد او زهد کلیسایی رهبانی نیست بلکه زهد او عرفانی است یعنی اینکه زهد او با دنیاگرایی فعال همراه است، نه دنیاگرایی منفعل، زهد او با کار و کوشش دنیوی همراه است، نه اینکه با خمود، سستی و بیهودگی همراه باشد. به همین دلیل است که با سرمایه داری همراه می‌شود؛ یعنی بستر ساز فرهنگ ایجاد سرمایه‌داری در غرب می‌شود‌ چون اخلاق پروتستانی لوتری با روح سرمایه‌داری جور در نمی‌آ‌ید.
لوتر چندان شوری به تشویق سوداگران نداشته ولی کالون با آنها همدردی کرد و برای تائید مقولات اقتصاد پولی جدید (اقتصاد تجاری - پولی) به تفسیر انجیل پرداخت، سپس با پیشرفت طبقه‌ جدید آئین پروتستان بیش از پیش با اقتصاد پولی سازگار شد.(۴) یعنی اگر بستر فرهنگی - دینی فئودالیسم را کاتولیک می‌ساخت بستر فرهنگی - دینی سرمایه‌داری را کالونیسم ساخت. ماکس وبر و دیگران روشن کرده‌اند که آئین کالون و سرمایه‌گرایی از آغاز با یکدیگر روابطی متقابل داشته‌اند. سوداگران به آئینی که کالون در ژنو برپا کرد، پیوستند و آئین کالون هم به اقتدار سوداگری کمک کرد. از جمله کانون‌هایی که این آئین در آنها رواج گرفت عبارتند از: شهرهای سوئیس که میانجی مراکز بازرگانی اروپای شمالی و جنوبی به شمار می‌رفتند، مراکز بازرگانی هلند که موسسات صرافی و کشتیرانی عظیم به وجود آورده است و نیز انگلیس و آمریکا که صحنه تکامل نهایی آئین کالون و سرمایه‌گرایی گردیدند.(۵) پس جغرافیای اقتصادی اروپای آن روز، با جغرافیایی دینی پروتستان نیز جور درآمد و این فرهنگ با آن ساختار، پیوند مناسبی پیدا کرد که باعث موفقیت یکدیگر شدند.
به همین دلیل، برخی از تفکرهای ضد سرمایه‌داری، سخت با کالونیسم برخورد نظریه‌ای پیدا می‌کنند. غلبه آئین پروتستان بر آئین کاتولیک سبب شد که پروتستان - مخصوصا پاک دین‌‌های کالوینی - بخشی از تشریفات دینی، عبادات رسمی و صوری را رها کنند و از رهبانیت و فقر رو گردانند و در عوض به عبادت قلبی و تصفیه باطن و تهذیب اخلاق بپردازند. از این روی اگر بگوییم که اینان به رهبانیت ظاهری پشت کردند. باید به سخن خود بیفزاییم که هیچ یک از آنها، رهبانیت باطنی را ترک نگفتند، نباید با رهبانیت، از شر امیال جسمانی و منافع دنیوی رست هرچه درما وجود دارد ودیعه خداست.
باید ودایع خدا را بپذیریم و به شیوه ای که خدا مقرر داشته است به کار ببریم. باید همواره مراقب رفتار خود باشیم و با تعدیل و تصحیح آن، خود را سزاوار رستگاری بسازیم. نباید از امور دنیوی بگریزیم، بلکه باید خردمندانه بدین امور بپردازیم. بدیهی است که چنین روحیه‌ای افراد را به سرکوبی خشم، نفرت و ناخرسندی وا می‌دارد و به وظیفه شناسی و خدمتگزاری می‌کشاند بنابراین کالونیسم، نظام اجتماعی را از آرامش برخوردار می‌ساخت و بهره‌کشی بی‌رحمانه سرمایه‌داران را تسهیل می‌کرد. اتحاد پوریتنیسم کالونی و سرمایه‌داری برای مدت طولانی دوام پیدا کرد.(۶) “وبر” می‌گوید:‌ این رابطه یک رابطه علی نبوده، بلکه یک نوع زمینه‌سازی بوده است. او می‌افزاید: نباید به رابطه علی میان پروتستانتیسم و سرمایه‌داری معنای یک رابطه مکانیکی داده شود.
خلقیات پروتستانی، یکی از سرچشمه‌های عقلانی کردن زندگی بوده است که خود آن در شکل‌بندی آنچه که روح سرمایه‌داری می‌داند سهیم بوده است. خلقیات پروتستانی، علت منحصر به فرد، یا حتی علت کافی خود سرمایه‌داری نبوده است. بنابراین زمینه‌های ذهنی که به تشکیل روح سرمایه‌داری کمک کرده‌اند، کدامند؟ “وبر” این زمینه‌های ذهنی را در میان برخی از اقشار و فرقه‌های پروتستانی‌ها، از جمله کالون‌ها (عمدتا هلندی‌ها)، پی‌نیست‌ها، متدیست‌ها و بابتیست‌ها می‌یابد که وجه مشخص سلوک و زندگی آنها در زهد و تقوایی است که می‌توان آن را با واژه‌ پوریتنی مشخص کرد. وقتی وبر از کالونیسم سخن می‌گوید، آنچه در ذهن دارد، منحصرا اخلاق ویژه‌ پاره‌ای از محافل کالون‌های اواخر قرن هفده است که آئین کالون حدود ۱۵۰ سال پیشتر از آن به عرصه رسیده بود.
این روش بررسی وبر، از رابطه کالونی بودن و سرمایه‌گرا بوده است، ولی ریشه‌یابی این رابطه باتوجه به مکتب تفسیری وبر این طور می‌باشد: اساس اعتقادی آن را یک اعتقاد دینی مبتنی بر تفسیری به این صورت - که سرنوشت انسان یکبار باری همیشه رقم زده شده است تشکیل می‌دهد، یا علم بر اینکه احکام خدا قطعی و برگشت‌ناپذیر هستند؛ پس رد، یا تحصیل احسان او اگر شامل حال بنده بوده باشد یا نه، ناممکن است. بدین‌ترتیب مومن پروتستانی که صحبت از اوست، به یک زندگی درونی وقف شده بود که تنها با روح و درک خودش، نه به واسطه یک موجود انسانی دیگر، سخنان خدا را بشنود و نشانه برگزیده شدن او را نزد خدا دریابد، این مبانی اعتقادی اخلاق پروتستانی را در امر مقدس - و مخصوصا مراسم دعاهای هفتگانه - تبیین می‌کند. این اعتقاد، هر سحر و جادویی را باطل و دنیا را در پرتو عقل‌گرایی فزاینده، افسون‌زدایی می‌کند. اما چگونه می‌توان فهمید که شخص به رده برگزیدگان تعلق دارد و نشانه آن کدام است؟ از آنجا که ایمان حقیقی در نمونه رفتاری شناخته می‌شود که به مسیحی امکان می‌دهد که به وعده خدا تحقق ببخشد، او گمان می‌کند که آن‌ نشانه را در یک زندگی شخصی مو به مو منطبق با احکام الهی و در کارآیی و ثمربخش بودن اجتماعی که با خواست پروردگار متناظر است، می‌یابد.
این کارآیی اجتماعی، شامل موفقیت در فعالیت شغلی است.
بدین سان کار مفیدتر و ثمربخش‌تر، یکی از جلوه‌های تحقق وعده خدا و یک شاخصه برگزیدگی مبتنی بر زندگی زاهدانه و توام با تقواست. از دیدگان روانشناختی، این تجلی اعتماد خدا، با موفقیتی که نصیب بندگان خود می‌کند، وسیله‌ای برای مقابله با اندوه و درستکاری است. به سخن دیگر، موفقیت در کار، رسالت شخصی را تحکیم می‌کند و به عنوان تائید برگزیدگی، تفسیر می‌گردد زیرا تنها بنده برگزیده خداست که صاحب یک کار ثمربخش است. بنابراین رستگاری خود را نمی‌توان با خیرات و دعا خرید بلکه می‌توان از آن در پرتو کارسازی ایمان که موفقیت در کسب و کار، گواه صادق آن است اطمینان حاصل کرد.

هادی رضایی ،کارشناس ارشد فلسفه

منبع : روزنامه رسالت