قهر طبیعت

در ۲۷ سال گذشته در سطح جهان ۳.۶ میلیون نفر بر اثر حوادث طبیعی جان باخته اند و ۲۴۰ میلیارد دلار خسارت به کشورها وارد شده است. آمارو ارقام نشان می دهد که در نتیجه تلاشهای همه جانبه جهانی در این زمینه، بتدریج از میزان خسارات و تلفات حوادث کاسته شده است، بطوریکه از سال ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۰۰ تعداد کشته ها به ۳ میلیون نفر یعنی کمتر از نصف این تعداد در طول ۲۷ سال رسیده است، البته در همین مدت ۸۰۰ میلیون نفر هم تحت تأثیر این حوادث قرار گرفته اند و بیش از ۲۳ میلیارد دلار خسارت نیز وارد شده است.
از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۰۶ میلادی نیز حدود ۵۵۸۴ فقره بحران بزرگ اعم از حوادث طبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان، سونامی و سایر حوادث مشابه و غیرطبیعی مانند انواع عملیات های تروریستی، جنگ و اشغالگری و آتش سوزی در سطح جهان رخ داده است، حوادثی که هرکدام از جهات مختلف دارای تبعات و اثرات متفاوتی بر زندگی اجتماعی مردم دنیا بوده اند.
از نظر موقعیت طبیعی قاره آسیا از میان ۵ قاره جهان با تحمل بیش از یک سوم بلایای طبیعی، شاهد بروز بیشترین سوانح و حوادث بوده است و در میان کشورهای این قاره نیز، کشور ایران پس از چین، هند و بنگلادش بیشترین خسارات را متحمل شده است و در میان کشورهای جهان نیز ششمین کشور مستعد بروز بلایای طبیعی شناخته شده است و بطور میانگین سالانه حدود ۴۰۰ میلیارد ریال خسارت را در این حوادث متحمل می شود. قرار گرفتن کشور ایران در یکی از استراتژیک ترین نقاط جهان و برخورداری از منابع و مزیت های مختلف خدادادی از یکسو و واقع شدن آن در یکی از حادثه خیزترین نقاط جغرافیایی کره خاکی از سوی دیگر، باعث شده تا این کشور در طول تاریخ همواره با حوادث مختلف طبیعی مانند: سیل و زلزله و همچنین غیرطبیعی مانند لشکرکشی های متعدد از سوی کشورهای سلطه گر و متجاوز مواجه باشد.
● کشور بلاخیزما
اهمیت این موضوع آنگاه ملموس تر می شود که بدانیم از مجموع ۴۰ بلای طبیعی شناخته شده در جهان، امکان بروز بیش از ۳۰ نوع آن در کشور ما متصور است، بطوری که تعداد تلفات انسانی این حوادث در ایران در دو دهه اخیر، بطور میانگین سالانه حدود ۴ هزار نفر بوده و این در حالی است که حوادث مذکور، شامل بلایایی مانند: آلودگی های شیمیائی، میکروبی، بیوتکنولوژی، آتش سوزی ها و سایر حوادث و سوانحی که حاصل فعالیتهای بلندپروازانه و بعضاً غیرمنطقی و غیراصولی انسانهاست، نمی شود.
از آنجا که تقریباً ۷۰% خاک ایران در مناطق زلزله خیز قرار دارد، بیشترین تلفات و خسارتها نیز مربوط به زلزله است به گونه ای که طی هزار سال گذشته بطور میانگین هر ۱۰سال یک زلزله بزرگ که دارای تلفات انسانی بوده رخ داده است و بطور تقریبی طی این مدت بیش از ۴۵۰ هزار نفر جان خود را از دست داده اند. در برخی از منابع آماری نیز اعلام شده است که در قرن بیستم، ایران با وقوع ۸۹ زلزله و ۱۲۲ هزارنفر تلفات، رتبه چهارم جهانی را در این زمینه به خود اختصاص داده است.
حدود ۲۰% خسارات و تلفات وارده به کشور نیز مربوط به سیل بوده و آمارهای موجود بیانگر آن است که تنها بین سال های ۱۳۳۱ تا ۱۳۸۱ بالغ بر ۳۷۰۰ مورد سیل ویرانگر در کشور اتفاق افتاده است.
جلوگیری از بروز این حوادث و یا کاهش اثرات تخریبی آنها، همانگونه که در سایر کشوهای جهان عمل شده، مستلزم توجه به فرآیند و چرخه کامل مدیریت بحرام شامل: اقدامات هفتگانه مربوط به حوزه های پیش بینی پیشگیری و کاهش، آمادگی، واکنش(مقابله)، پاکسازی، بازسازی، نظارت و کنترل و سایر اقدامات ضروری در حوادث و سوانح غیرمترقبه اعم از طبیعی و غیرطبیعی می باشد.
بدیهی است که با توجه به گستردگی کار در این زمینه، تحقق این هدف یعنی کاهش خسارت های ناشی از بروز حوادث و اثرات آن چیزی نیست که دولتها بتوانند به تنهایی از عهده آن برآیند به همین دلیل، همکاری متقابل مردم و مسئولین بویژه در زمینه اقدامات پیشگیرانه و کاهنده اثرات حوادث، از اولویت و اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
این رویکرد بیانگر این واقعیت است که، آسیب شناسی دقیق و نگاه همه جانبه به مدیریت حوادث و سوانح، برای تبیین و احصاء تمامی نکات مرتبط با موضوع در ابعاد و مراحل مختلف آن، اعم از اقدامات مربوط به قبل، حین و یا بعد از سیاستگذاریها و تصمیم گیریهای مدیریتی، تقسیم کار و تعیین دقیق وظایف و حدود اختیارات هر دستگاه در اجرا و همچنین ایجاد وحدت رویه و یکپارچه سازی نهادهای ذیربط، مستلزم به تصویرکشیدن سناریوهای مختلف از وقایع و سوانح و پیش بینی و برنامه ریزی دقیق برای مواجه شدن با هر نوع موضوع غیرمنتظره و یا ممکن الوقوع نیز می باشد.
ذکر این نکته نیز ضروری است که غفلت از پیشگیری و اقدامات کاهنده، عدم استفاده از تجارب قبلی کسب شده در داخل و خارج از کشور، عدم توجه به ظرفیتهای مردمی، عدم تمرکز در مدیریت و یکپارچه سازی در ساختار سازمانهای مجری طرح و همچنین عدم توجه به کسب آمادگیهای لازم در این زمینه، مهمترین خطرات قابل ذکر در «مدیریت سوانح و حوادث» محسوب می شوند.
همانگونه که هفته گذشته اشاره شد در این رابطه باید، اقدامات موردنظر در زمینه های مختلف و از جنبه های گوناگون توسط تمامی دستگاه های ذیربط: درچارچوب وظایف محوله مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا به هنگام عمل در اجرای طرحها و برنامه ها، خللی ایجاد نگردد. اما پیچیدگی زندگی در جوامع امروزی و تنوع نیازهای حیاتی و غیرحیاتی مردم، سبب شده تا علی رغم تمام تلاشهای بعمل آمده، گاهی در فرآیند چرخه مدیریت سوانح بویژه در هنگام انجام عملیاتهای امدادی، برخی از موضوعات از نظرها پنهان مانده و در حین عمل، مجریان با مشکلات اساسی مواجه شوند.
اگرچه بخصوص طی سالهای اخیر تلاش های بسیار خوبی برای رفع نواقص موجود بعمل آمده، اما شایسته است مدیران ذیربط برای ایجاد آمادگی بیشتر در برابر حوادث احتمالی در سال جدید، با نگاهی کلی به موضوعات مرتبط با مدیریت حوادث و سوانح، قبل از هر چیز یکبار دیگر سؤالات موردنظر از جمله سؤالات ذیل و پاسخهای آن را در ذهن خود مرور نماید:
۱) آیا طرحها، برنامه ها، روشها و سیستمهای موردنیاز مدیریت سوانح و حوادث در تمامی سطوح ملی، استانی، شهرستانی و محلی برای تمام دستگاهها و در تمام موضوعات ذیربط تهیه شده است؟
۲) آیا آمادگیهای لازم بویژه در بعد اطلاع رسانی و آموزشهای عمومی و تخصصی انجام شده است؟
۳) آیا منابع و امکانات موجود و موردنیاز شناسایی، برآورد و تأمین شده است؟
۴) آیا نقش و وظیفه کلیه دستگاهها و مردم در بخش دولتی و خصوصی مشخص و تفکیک شده است؟
۵) آیا در تهیه طرحها و برنامه ها، تجارب کسب شده در سایر کشورها و حوادث رخ داده در کشور مورد توجه قرار گرفته است؟
۶) آیا تمامی موضوعات آشکار و پنهان و محسوس و نامحسوس مرتبط با مدیریت سوانح و حوادث از جمله: نحوه حفظ و نگهداری اسناد و میراث فرهنگی، رسیدگی به محصولات کشاورزی، نشت مواد سمی و خطرناک از مراکز تولید و نگهداری، آتش سوزی و انفجار مراکز سوختی و صنعتی، سرقت و غارت احتمالی اموال عمومی و مردم و سایر حوادث جانبی، مورد توجه قرار گرفته است؟
۷) آیا استان ها و شهرستان های معین و نقش دقیق آنها درهر موضوع تعریف و تمرین شده است؟
۸) آیا در سلسله مراتب اداره بحران، برای مدیران آسیب دیده جایگزین انتخاب شده است؟
۹) آیا برای مدیریت متمرکز، مستقل و یا پراکنده در مواقع ضروری، طرح های لازم تهیه شده است؟
۱۰) آیا قوانین و مقررات موجود در زمینه های مختلف، توسط دستگاه های ذیربط بازنگری، اصلاح و تکمیل شده اند؟
۱۱) آیا نقاط ضعف، تهدیدات و آسیب پذیریها و روشهای مقابله با آنها به دقت شناسایی شده اند؟
۱۲) آیا در زمینه پیشگیری و اولویت به این موضوع و جلب همکاری مردم دراین رابطه، اقدام عملی، جدی و مؤثر بعمل آمده است؟
۱۳) آیا متون آموزشی، توجیهی، درسی و سایر اقدامات مشابه، برای پیشگیری و بویژه مقاوم سازی و استانداردسازی ساختمانها و تجهیزات تهیه شده است؟
۱۴) آیا نقش و وظیفه ادارات و نهادهای دولتی استان ها و شهرستانهای معین، برای جایگزینی موقت، تعیین و تعریف شده است؟
۱۵) آیا روشهای پیگیری و اقدام و نظارت در تمام موضوعات، پیش بینی و در برنامه های دولت و دستگاه های تابعه قرار گرفته است؟
۱۶) آیا مراکز مربوط به مدیریت بحران موجود در سراسر کشور، خود در برابر حوادث مقاوم هستند؟
● انواع حوادث و سوانح
قبل از تشریح چرخه مدیریت بحران و انواع حوادث و سوانح ممکن الوقوع و آثار و پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم ناشی از بروز حوادث، لازم است ابتدا تعریف سانحه، حادثه و مدیریت بحران ارائه شود.
برخی از افراد صاحبنظر این دو واژه را مترادف و گروهی نیز سانحه را نتیجه بروز حادثه می دانند و معتقدند سانحه ممکن است براثر وقوع حوادث بوجود آید. به همین دلیل تعاریف مختلفی از این کلمات ارائه شده است، اما بمنظور رعایت اختصار، دراین مجموعه صرفاً تعریف سانحه ارائه خواهد شد.
فرهنگ لغت آکسفورد، سانحه را در لغت معادل «مصیبت یا بلای ناگهانی» دانسته و در فرهنگ و بستر نیز سانحه اینگونه تعریف شده است «یک حادثه ناگهانی و مصیبت بار که موجب خسارات فراوان مادی، مرگ و ناراحتی شود» و در فرهنگ دهخدا نیز از این واژه به عنوان «هرچیز ناپسند و موحش» نام برده شده است.
در کتاب مدیریت سوانح و حوادث غیرمترقبه نیز، واژه سانحه و مدیریت حوادث و سوانح، اینگونه تعریف شده است:
«حادثه ای، اعم از طبیعی یا ساخته انسان، ناگهانی یا مداوم، که با چنان شدتی حادث می شود که جامعه مبتلا باید برای مقابله با آن برنامه ریزی، عملیات و اقدامات ویژه ای را بکار بندد.»
همچنین بنابر تعاریف موجود ویژگیهای حادثه یا سانحه عبارتند از:
۱) می تواند ناگهانی یا مداوم باشد.
۲) شدید و خسارت بار است.
۳) مقابله با پیشگیری از آن نیازمند برنامه ریزی است.
۴) رفع آثار و عوارض آن، عملیات و اقدامات ویژه ای را می طلبد.
مفهوم مدیریت بحران در کتاب مدیریت سوانح و حوادث غیرمترقبه این گونه آمده است:
«مدیریت بحران یک دانش علمی و کاربردی است، که هدف آن تنظیم و تدوین سیاست ها و خط مشی های علمی در رابطه با پیشگیری، کاهش، آمادگی، واکنش اضطراری و جبران سوانح، از طریق مشاهدات، مراقبتها و تجزیه و تحلیل سیستماتیک سوانح باشد»
● مدیریت حوادث و سوانح
مدیریت بحران از آغاز تا پایان دارای مراحل مختلفی است که از آن بعنوان چرخه مدیریت بحران در حوادث و سوانح نام برده می شود، این مراحل عبارتند از:
▪ مرحله اول- پیش بینی (شامل اقداماتی مانند: امکان سنجی، مطالعه، تحقیق و پژوهش، طراحی، سیاستگذاری و...)
▪ مرحله دوم- آمادگی (شامل اقداماتی مانند: برآورد، برنامه ریزی، سازماندهی، آموزش، تمرین، مانور، مهارت، تجهیز و...)
▪ مرحله سوم- پیشگیری (شامل کلیه اقداماتی که منجر به جلوگیری از وقوع یا کاهش اثرات حوادث و سوانح می شود)
▪ مرحله چهارم- واکنش (شامل اقداماتی مانند، امداد و نجات، جستجو، تدارک، تخلیه، آواربرداری، مداوا، اسکان موقت)
▪ مرحله پنجم- پاکسازی (شامل اقداماتی مانند پاکسازی منطقه آسیب دیده، برآورد، ساماندهی، آرام سازی، توانبخشی، انتقال و جابجایی و اسکان نیمه موقت و...)
▪ مرحله ششم: بازسازی (شامل اقدماتی مانند: نقشه برداری، احداث یا بازسازی بناها و اسکان دائم، احیای اصولی شبکه های خدمات شهری، اقدامات فرهنگی و...)
▪ مرحله هفتم- کنترل (شامل اقداماتی مانند، ارزیابی، نظارت، کنترل، گزارش و...)
ـ توضیح: سیستم خودکنترلی باید در تمام مراحل پیش بینی شود، لذا منظور از کنترل در مرحله هفتم، نظارت و پیگیری برای به نتیجه رسیدن گام های پیش بینی شده است.

احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت

منبع : روزنامه کیهان