احساس در موسیقی ایران

در این میان دستگاه چهارگاه تنها دستگاهی است که خاص موسیقی ایرانی است و در هیچ یک از موسیقی های شرقی دیگر مثل عربی یا استامبولی شنیده نمی شود . قطعه معروف « مبارکباد »‌ که در عروسی ها خوانده می شود در این دستگاه است . شاید قبولش کمی سخت باشد که چطور تفاوت در یک چهارم فاصله فرکانسی میان نت ها می تواند پیامی به موسیقی ایرانی ببخشد که موسیقی غربی قادر به بیان آن نیست . در واقع اروپاییان هم تا قبل از موسیقیدان شهیر یوهان سباستین باخ از این نت ها بهره می گرفتند و پیانوهایی هم با فواصل ربع پرده ساخته شده بودند . راههای مختلفی برای به خاطر سپردن و فراگیری این دستگاهها وجود دارد . شاید معمول ترین روش مطابقت گوشی یک قطعه با قطعه ای است که ما آن را قبلاً شنیده و گام آن را می دانیم . مثلاً قطعه معروف « مرغ سحر ناله سرکن »‌ ( با شعری از ملک الشعرای بهار و آواز قمرالملوک وزیری ساخته مرتضی خان نی داود ) ، کلید شناسایی خوبی برای دستگاه ماهور است . چیزی که هنر شرق خصوصاً ایران را متمایز می کند شیوه های به کار گیری این هنر در بیان حالات پیچیده روحی با تلفیقی از اشعار و عبارات پرمعناست . در واقع موسیقیدانان معروفی چون استاد محمد رضا شجریان نیز محققانی هستند که به این جنبه از کاربرد موسیقی اصیل توجه دارند . فی المثل یک قطعه « چهارگاه » می تواند توصیفی برای عباراتی چون : نوید طلوع و آسودگی ، طرب و سرخوشی یا شکوه و پهلوانی را ارائه کند .« ماهور » که در موسیقی کلاسیک همردیف گامی چون « دوماژور » است در واقع صفایی کودکانه دارد و گویی از پیچیدگی زیادی برخوردار نیست .
ماهور می تواند آغازگر یک روز پرنشاط کاری باشد . اصولاً ساخت قطعات غمگین در این دستگاه قدری بعید به نظر می رسد مگر آنکه باز پیام امید و تعهد در آن مستتر باشد . در این مورد می توان قطعه ارکسترال « کجایید ای شهیدان خدایی » را با صدای بیژن کامکار مثال زد . دستگاه « راست پنجگاه » نیز در واقع فواصلی مشابه ماهور دارد ( ایران ای سرای امید - با صدای شجریان ) . از مجموع گامهای ایرانی شاید تنها دو گام ماهور و اصفهان قابلیت انطباق با گامهای کلاسیک را داشته باشند . اصفهان نیز که تشابه زیادی با « لامینورهارمونیک » دارد از فراغ و نوستالژی سخن می گوید ( اصفهان - خواننده مُعین ) . برادر بزرگ این دستگاه گام همایون است که اصولاً هرمان و غصه یا حسرت از آن می بارد ( تو ای پری کجایی - قوامی ) .راه دیگر برای به خاطر سپردن این دستگاهها راهی است که برای نوازندگان یا موسیقیدانان بسیار ساده است . نواختن این فواصل روی ساز به مرور باعث حفظ و به خاطرسپاری آنها می شود .
« سه گاه » که در واقع حزنی عرفانی و خداترس را القا می کند گامی است که قاریان قرآن نیز بسیار از آن بهره می گیرند هر چند که گاهی نیز به قطعات شادی در موسیقی سنتی و فولکلوریک برمی خوریم که در این دستگاه خوانده می شوند و تنها حس و حالی شرقی دارند ( لب کارون - قطعه بوشهری ) . « شور » که به آن اُمالآواز گفته اند دارای سه آواز معروف به نامهای دشتی ، بیات ترک و افشاری است . وجه تمایز این آوازها در نت های مورد استفاده نیست بلکه در فرود روی نت ها است . به عبارت دیگر جایی که احساس پایان قطعه به شنونده القا می شود . اگر شور را با نت های زیر بنوازیم :
Re , Mi-(۱/۴ , Fa , Sol , La , Ti-(۱/۲ , Do
« دشتی » که پرکاربردترین است از روی نت Re احساس پایان را القا می کند و این در بیان لذتی محزون و عمیق در بسیاری از قطعات مشهور کاربرد دارد ( ای ایرا ن ای مرز پر گهر - روح الله خالقی ) . « بیات ترک » سراسر سرور است و احساس پایان آن در مثال فوق روی نت Fa است . « افشاری »‌ روی Sol فرود می آید که توصیفی از انتظار ، التهاب یا هیجان را معمولاً با خود دارد . دستگاه « نوا » نیز کاملاً مشابه افشاری است . برخی از اشکال تعدیل شده این گامها ( فواصل نیم پرده به جای ربع پرده ) در موسیقی های سنتی و اقوام مختلف ما نیز مانند موسیقی آذری با همین نامها وجود دارند .
Do , Re , Mi , Fa , Sol , La , Ti : ماهور
Do , Re-(۱/۴ , Mi , Fa , Sol , La-(۱/۴ , Ti : چهارگاه
Do , Re , Mi-(۱/۴ , Fa , Sol , La , Ti-(۱/۴ : سه گاه

منبع : نت آهنگ