مسئولیت فردی در مدیریت بحران

هر بار که بارانی می بارد، برفی از ستیغ کوه ها می گذرد و شهر و آسمان بالای سر خانه ها را در دستان خود می گیرد، هر بار که زمین ناخودآگاه تکانی به خود می دهد و ترس در دلمان می ریزد، در انبوه ناگواری های ناشی از اتفاقات پیش بینی نشده گرفتار می شویم و به یکباره یادمان می افتد که ای کاش پیش از این، انجام فلان کار را در تدبیر خود می گنجاندیم. مثلاً همین برف زمستانی و گرفتاری های ناشی از آن را به خاطر بیاورید. استفاده از گاز نکته بسیار مثبتی است. اینکه همین گاز محدودیت های ناشی از دیگر سوخت ها را کاهش داده نیز اتفاق خوشایندی است، اینکه تدبیر دستگاه های اجرایی برای توزیع مناسب چگونه است هم نکته دیگری است، سخن این است که نقش ما در جلوگیری از بحران هایی از این دست چیست زمستان که می آید نقش سرما بر زمین می خورد، سرما که می آید لباس و پوشاک آدمی تغییر می کند، بالطبع مصرف گاز و برق و دیگر منابع گرمایشی نیز بالا می رود. حال در نظر بگیرید برای جلوگیری از هر بحرانی مسئولیت هر یک از ما در سطح فردی تا چه اندازه است. به عبارتی در بحث مدیریت بحران، فرد فرد ما تا چه اندازه وظیفه داریم. این درست که نهاد اجرایی پیش از به وجود آمدن هر بحرانی باید تدابیر خاص خود را در این زمینه به کار ببرد. در این باره زیاد سخن گفته شده و نیازی به تکرار آن نیست، اما آیا می توان همه چیز را به گردن مدیریت اجرایی انداخت و از یادآوری نقش خویش در مدیریت بحران در سطح ملی خودداری کرد.
هر بار که برف می آید و زمستان حکومت خویش را بر شهر و طبیعت اعلام می کند، هر بار که تن زمین می لرزد و کابوس فرو ریزی سقفی آشفته مان می کند، هر بار که کابوس سرمای زمستان و قطع احتمالی گاز تنمان را به لرزه می اندازد، تازه همان زمان است، همان لحظه است که به فکر نجات خود می افتیم. مثلاً با خود فکر می کنیم که ای کاش ستون خانه ام را محکمتر بر زمین چفت می کردم، کاش یک چراغ نفتی در خانه ام داشتم، کاش گول این شوفاژ و همیشگی بودن آن را نمی خوردم و یک بخاری قدیمی برای چنین روزی کنار می گذاشتم. جست و جو در چنین مواقعی کار ساده ای است. اینکه با رفتن به بازار وسیله ای برای خود تهیه کنیم تا از بحران به وجود آمده رها شویم هم کار خوبی است، اما طبع سودپرست برخی فروشنده ها اخلاق را از یادشان می برد. ندیده اید برخی چگونه در این مواقع قیمت وسایل باقی مانده در انبارشان را چند برابر می کنند. ندیده اید نان و آب را هم به شما گران می فروشند. پس سخن این است که برای جلوگیری از گرفتار شدن در چنین وضعیتی چه باید کرد این همان پرسشی است که می توان برای پاسخ به آن لزوم تدبیر شخصی برای مدیریت بحران را به یاد آوریم.
● مسئولیت ما
مدیریت بحران به سازوکارهای اندیشیده ای گفته می شود که پیش از بحران یا هنگام به وجود آمدن آن از سوی مقامات اجرایی اتخاذ و به مرحله اجرا در می آید تا بدین طریق از مرحله بحرانی با موفقیت رد شویم. تلقی عام از چنین مفهومی متوجه نقش دستگاه های اجرایی برای انجام چنین تدابیری است. این در حالی است که هر یک از ما به صورت فردی نیز می توانیم در مدیریت درست بحران ها مسئولیتی بر عهده گرفته و برنامه ای در پیش بگیریم و یاری رسان نهاد های اجرایی برای گذار موفقیت آمیز از بحران به وجود آمده شویم. این تلقی همان تلقی پیشگیرانه ای است که در مدیریت درست بحرانها بر آن تأکید شده و می شود. شاید از این روست که «مازیار حسینی» رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در سخنانی به ضرورت حرکت از مدیریت بحران به سوی مدیریت جامع بحران اشاره کرده ومی گوید: « نگاه مدیریت بحران تنها به مرحله مقابله و جبران خسارات یعنی مرحله پس از وقوع حوادث و سوانح است اما نگاه مدیریت جامع بحران، فراگیرتر و عمیق تر است و بیشترین توجه و برنامه ریزی در این نگاه، معطوف به مراحل پیشگیری و آمادگی است؛ چرا که با اجرای طرح های پیشگیری و آمادگی، حجم تلفات و خسارات و در واقع شاخص خطرپذیری سوانح کاهش می یابد و در نتیجه حجم بودجه و برنامه های مورد نیاز در مرحله مقابله یعنی زمان رویارویی با حادثه ای همچون زلزله ای بزرگ کاهش خواهد یافت.»
وی اختصاص کل بودجه دستگاه های متولی رویارویی با حوادث و سوانح به مرحله مقابله با حادثه را غیرمفید خوانده و ادامه می دهد: « تأمین تجهیزات و نیروی کافی برای پاسخگویی مطلوب در مرحله مقابله و رویارویی با حوادث و سوانح بزرگ در تمام کشورهای جهان، تقریباً ناممکن است و تنها باید با به کار بستن راه های پیشگیری و آمادگی، از حجم ریسک یا خطرپذیری کاست و در آن صورت، تجهیزات و نیروی حرفه ای پیش بینی شده برای پاسخگویی ریسک باقیمانده در مرحله مقابله، جوابگو خواهد بود.»
با تمام این گفته ها آنچه در ذهن بسیاری از مردم جا افتاده و به عنوان تلقی عام مورد پذیرش قرار گرفته این است که استنباطشان از مدیریت بحران بلافاصله به نقش دستگاه های اجرایی کشیده می شود و این نقش را به تمامی بر عهده این دستگاه ها می اندازند. انگار که همه ما عوامل منفعلی هستیم که برای هر کار ریز و درشتی باید منتظر نهادهای اجرایی باشیم تا مشکل ما را حل کنند. این در حالی است که نکات ظریف نهفته در مبحث پیشگیری این تلقی را رد کرده و سهمی هم به نقش فردی ما در مدیریت بحران می دهد. اگر روزگاری در آستانه فصول سرد سال پدران ما برای جلوگیری از چکه کردن سقف خانه ها به قیرکاری سقف اقدام می کردند، یا چند لیتر بیشتر نفت در انبار خانه های خود نگهداری می کردند، با خود به روزهای دشواری در آستانه فصول سرد فکر می کردند که احتمال داشت با حضور ناگهانی خویش بحرانی ناخواسته در زندگی آنها به وجود بیاورد. آن اقدامات اولیه بخشی از تدبیری بود که در مفهوم بسیار ساده می توان به آن اقداماتی مدیریتی برای جلوگیری از بحران یاد کرد. همان مسئولیتی که اینک در سطح وسیع تنها به عهده نهاد های اجرایی گذاشته شده و در سطح فردی به هیچ وجه به آن توجه نمی شود.
● آموزش پیشگیری
در هنگام بحث از مدیریت بحران بسیاری از کارشناسان بر اهمیت پیشگیری در این شکل از مدیریت تأکید می کنند. «حمید خرسندی» کارشناس مدیریت این مفهوم را توضیح می دهد: « منظور از مقوله پیشگیری در مدیریت بحران تنها به فراهم کردن ستاد هایی برای مقابله درست احتمالی برای آن بحران باز نمی گردد. بخشی دیگر از برنامه ها نیز به اقدامات ذهنی و فراهم کردن این اقدامات در سطح عموم برمی گردد. مثلاً آموزش درست برای یادگیری چگونگی مقابله با هر بحران در این میان از اهمیت فراوانی برخوردار است.» وی برای جا انداختن درست این نکته به چند مثال اشاره می کند: « ببینید چند سالی است که کلیپ هایی آموزشی از تلویزیون پخش می شود که در آنها بر لزوم استفاده درست از برخی منابع تأکید می شود. برخی دیگر از این برنامه ها مثلاً برای اجرای دقیق قوانین راهنمایی و رانندگی ساخته می شوند. حتی بر نحوه درست استفاده از برق یا گاز در ساختمان ها تأکید می کنند. این قبیل برنامه ها نمونه هایی از اقدامات آموزشی برای جا انداختن رفتار درست در جامعه است. وقتی هم که بر لزوم انجام کار آموزشی در سطح ملی برای جا انداختن مفهوم مدیریت تأکید می کنیم به نمونه هایی از این دست نیاز داریم. اما همه آموزش به ساختن چند برنامه تصویری محدود نمی ماند. مثلاً نظارت درست بر طراحی ساختمانهایی که در آنها گرما و سرمای مورد نیاز ساختمان با کمترین منابع فراهم شود و از بین نرود از اهمیت فراوانی برخوردار است. چه اشکالی دارد که معماران و مهندسان ما در هنگام طراحی و ساخت یک ساختمان به تعدد منابع مثلاً گرمایشی در آن ساختمان توجه کنند تا در صورت به وجود آمدن هر گونه کمبود در سطح یکی از منابع انرژی در سطح ملی امکان استفاده از دیگر سوخت های جایگزین در آن ساختمان فراهم باشد. بحث دیگر درزمینه این مقوله تکرار نکات آموزشی در تمام برنامه هاست. این که ما به شکلی غیر مستقیم راهکارهایی از این دست را در برنامه های خود جای بدهیم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به عنوان مثال همان گونه که نشان دادن توقف قهرمان فیلم پشت چراغ قرمز تأثیر روانی زیادی بر آموزش درست چنین مقوله ای دارد، نشان دادن رفتار این قهرمان در تصویری که ساختمان مثلاً دچار قطع گاز شده نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است.این نکات البته همه در سطح مثال مطرح است، اگر تأکیدی بر چنین مصادیقی می شود تنها از این روست که می خواهیم آموزش را به عنوان یک رفتار گسترده در نظر بگیریم. رفتاری که نهاد های آموزشی در کنار رسانه ها نقش بسیار پراهمیتی در اجرای درست آن بر عهده دارند.»
مدیریت بحران به سازو کار درست رفتاری و اجرایی برای مقابله با حوادث غیر منتظره می گویند. حوادثی از نوع سرماهای ناگهانی، باران های سیل آسا، زلزله و دیگر حوادث طبیعی، در این میان همواره نقش دستگاهای اجرایی در هدایت درست مردم برای رهایی از بحران ذهن را به خود مشغول می کند. در همین بخش هم تنها و تنها به اقدامات سخت افزاری چون فراهم آوردن امکانات در سریع ترین زمان ممکن توجه می شود. این در حالی است که نقش فرهنگی هم برای آرامش روانی از اهمیت زیادی برخوردار است. اقدام فرهنگی در این مقوله فراهم کردن اقدامات ذهنی پیش از رخ دادن هر گونه حادثه ای در سطح جامعه است. کمک های اولیه ای که در هنگام بروز حوادثی از این دست می توان انجام داد، همه از اهمیت برخوردارند. تنها در چنین مواقعی است که می توان از داشتن طرحی جامع برای مقابله با بحران ها و حوادث طبیعی و غیر منتظره در کشور سخن گفت . حوادثی که در کشور ما به واسطه قرار داشتن در محدوده جغرافیایی خاص، همواره امکان بروز و ظهور آنها می رود. غیر قابل پیش بینی بودن این حوادث خود دلیل محکمی است بر اهمیت دادن به مقوله پیشگیری برای عبور درست از شرایط بحرانی...

داوود پنهانی

منبع : روزنامه ایران