شیعیان پاکستان و انقلاب اسلامی ایران

از نکات بارز و مشهود در تاریخ معاصر پاكستان ، تحرك سیاسی شیعیان این كشور طی سه دهه گدشته است. شیعیان پاكستان از اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی به تدریج با خروج از انزوا فعالانه وارد عرصه‌های اجتماعی و سیاسی شدند. این حركت كه در ابتدا به صورت اقدامات اعتراضی آغاز شد و سپس نهضت اجرای فقه جعفریه پاكستان به عنوان اولین تشكل فراگیر شیعیان به رهبری مفتی جعفر حسین شكل گرفت.
به دنبال آن تشكل‌های دیگری به گونه‌ای فعال جهت تأمین هویت سیاسی متمایز برای شیعیان و اتفاق حقوق آنها در عرصه پاكستان به فعالیت پرداختند. هر چند در طی چند دهه اخیر خشونت‌های گسترده‌ای علیه شیعیان رخ داده و جامعه شیعیان پاكستان را در برابر شرایط ویژه و پیچیده‌ای قرار داده است.
از این رو پرسش اساسی این است كه شیعیان پاكستان چه تدابیری را باید در برای این شرایط اتخاذ نماید تا در پرتو آن بتوانند ضمن حفظ حقوق و هویت خویش یك زندگی مسالمت‌امیز را تجربه نمایند؛ جهت پاسخگویی به این پرسش ابتدا ضرورت دارد جایگاه تاریخی شیعه را در شبه قاره هند و روند فعالیت شیعیان در طی دهه‌های اخیر و عوامل مؤثر بر این روند را مورد بررسی قرار دهیم.
پاكستان به رغم برخورداری از جمعیتی نسبتا یكدست از نظر دینی (۹۸ درصد مسلمان ) دادرای شكاف‌ها و دسته‌بندی‌های فرقه‌ای و مذهبی است. این شكاف‌ها زمینه‌ساز اختلافات كنونی در پاكستان شده است. جمعیت پاكستان بر طبق سرشماری سال ۱۹۹۵ حدود ۱۳۸ میلیون نفر بوده كه حدود ۷۰% از این جمعیت روستا‌نشین هستند و در حال حاضر ۶۵ تا ۷۵ درصد از این جمعیت بی‌سواد می‌باشد. درصد بالای بی‌سوادی در این كشور یكی از عوامل تشدید فرقه‌گرایی است.۱
در مورد تعداد شیعیان پاكستان تا كنون آمارگیری دقیقی به عمل نیامده است. وهابی‌ها و اهل حدیث و دیگر مخالفین شیعه در اطلاعیه‌های خود حدود ۵/۲ میلیون نفر را شیعه ذكر كرده‌اند در حالی كه شیعیان جمعیت خود را حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر می‌دانند. اما گزارش خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در راولپندی با توجه به جمعیت ۱۰۰ میلیونی پاكستان در سال ۱۹۸۱ م رقمی حدود ۹ تا ۱۰ میلیون نفر را نشان می‌دهد.۲
● جایگاه تاریخی شیعیان در شبه قاره هند
نفوذ شیعیان در شبه قاره هند از قدمت زیادی برخوردار است. این نفوذ در كشمیر و دكن و در دروان سلسله مغول بیشتر بود، بگونه‌ای كه بعضا منجر به تشكیل حكومت از سوی آنان شده است. بنابراین نوعی هویت شیعی از دیرباز در شبه قاره هند وجود داشته و در طول تاریخ از فراز و نشیب خاصی برخوردار بوده است. یك نمونه برجسته از فعالیت شیعیان مبارزه نواب حیدرعلی خان و فرزندش تیپوسطان علیه استعمار انگلیس بود.۳
وجود مسلمانان در كنار هندوها و تحت یك دولت هند و ـ البته سكولار ـ تهدیدها و چالش‌هایی را فرا راه مسلمانان قرار می‌داد و این امر باعث شد كه نوعی وحدت نسبی و یا بهتر بگوییم فاقد هویت متمایز سیاسی در چارچوب مذهب در میان مسلمانان وجود داشته باشد. پرداختن به دفع تهدید‌های وارده از سوی هندوها باعث شد كه اختلافات مذهبی و فرقه‌ای میان شیعیان و سنی‌ها در حداقل بوده و مسلمانان هم خود را معطوف به رفع این تهدید‌ها نمایند. هر چند رهبران هندو و مسلمان در جریان مبارزه با استعمار انگلیس جبهه متحدی را بوجود آورده بودند ولی از آنجایی كه باورهای دینی و اعتقادی هر دو قوم هویت تاریخی و آنان را تشكیل می‌داد، همواره نگرانی‌هایی را برای هر دو گروه بویژه مسلمانان بوجود آورد. مسلمانان كه نگران حقوق خود در یك دولت هندو بودند، در سال ۱۹۰۶ حزب مسلم لیگ را برای دفاع از حقوق مسلمانان هند و بهبود در روابط مسلمانان با نمایندگان حكومت بریتانیایی هند، و هندوها بنیان گذاشتند . به تدریج رهبران مسلمانان دریافتند كه همكاری با دولت سبب احقاق حقوق از دست رفته مسلمانان نمی‌شود. لذا رهبران مسلمان مانند محمدعلی جناج و محمد اقبال را واداشت تا به دنبال طراحی یك حكومت مسلمان و جدائی از هندوستان باشد. اقبال در كنفرانس احزاب مسلمان هند اعلام نمود كه (دوست دارم شاهد آن باشیم كه پنجاب استان مرزی شمال غرب، سند و بلوچستان در دولت واحد گرد هم آیند ... به نظر من شكل‌گیری دولت مسلمان شمال و غرب هندوستان تقدیر نهایی مسلمانان، حداقل در شمال غرب هند است).۴
شدت گرفتن اختلاف بین مسلمانان و هندوها زمینه را برای نهضتی استقلال‌طلبانه در میان مسلمانان شبه قاره فراهم آورد. كه نهایتا در سال ۱۹۴۷ م به تشكیل جمهوری اسلامی پاكستان انجامید.
لازم به تذكر است كه پیش از تشكیل دولت پاكستان از سال‌ها قبل حزبی شیعی به نام حزب سیاسی شیعیان هند در شبه قاره هند فعالیت داشت. این حزب نتیجه برخی حوادث فرقه‌گرا در شهر لكنهو در سال ۱۹۱۷ بود كه به دنبال آن شیعیان شبه قاره تشكیل این سازمان را لازم دیدند.۵ با این حال این گونه اختلافات را نمی‌توان ویژگی بارز آن دوره دانست و مسلمانان چه شیعه و چه سنی برای تشكیل سرزمین و دولت اسلامی مجزایی كه بتوانند آزادانه به شیوه خود زندگی كنند، با یكدیگر همكاری می‌كردند.
● نقش شیعیان در شكل‌گیری پاكستان
نقش شیعیان شبه قاره را در شكل‌گیری نمی‌توان نادیده گرفت. به جز محمدعلی جناح بنیانگذار پاكستان و رهبر حزب مسلم لیگ، كه شیعه بود بسیاری از اعضای بلندپایه این حزب نیز از بزرگان شیعه شبه قاره بودند. در جریان مبارزات استقلال طلبانه ، ۸۰% شیعیان هند از نظریه تأسیس یك كشور مستقل مسلمان هواداری نموده و با مهارت به پاكستان به تقویت این دولت همت گماشتند. این در حالی بود كه حزب كنگره هند تلاش بسیاری انجام داد تا شیعیان را به طرف خود جلب نماید و از تشكیل یك دولت مستقل جلوگیری نماید. اظهار نظر صریح محمدعلی جناح مبنی برحفظ حقوق شیعیان در پاكستان جدید این امیدواری را در شیعیان بوجود آورد كه با شكل‌گیری یك كشور مسلمان جدید، هم طراز و همسان با سایر مسلمانان قرار بگیرند.
● روند فعالیت شیعیان در دولت‌های مختلف پاكستان
حاصل مبارزات مسلمانان شبه قاره هند برای كسب استقلال، شكل‌گیری كشور پاكستان در سال ۱۹۴۷ م به رهبری محمدعلی جناح (قائدالاعظم) بود، از آنجایی كه مبنای شكل‌گیری پاكستان اختلافاتی بر پایه دین بود، این امر باعث شد این كشور دارای هویتی دینی باشد. در این دوره با غلبه یافتن هویت اسلامی، اختلافات مذهبی بین فرقه ها و مذاهب اسلامی تحت الشعاع قرار گرفت. نمونه بارز این همگرایی و وحدت را می‌توان در همكاری محمدعلی جناج به عنوان یك شیعه با سایر رهبران استقلال‌طلب اهل سنت مشاهده كرد. پس از استقلال پاكستان نیز محمدعلی جناح، شخصی شیعی به نام محمدعلی تقوی را به عنوان اولین شهردار كراچی تعیین كرد. وی در اولین ماه محرم پس از آزادی دسته‌جات عزاداری، سینه‌زنی را در كراچی‌ به راه انداخت، در آن زمان سیاستمداران مسلم لیگ از جمله لیاقت علی خان كه سنی بود، در مراسم عزاداری حسینی شركت می‌كردند و حساسیتی در این خصوص وجود نداشت. همچنین در قانون اساسی پاكستان هیچ اشاره‌ای به مذهب نشده كه خود مؤید این نكته است كه تدوین‌كنندگان آن در جهت وحدت ملی و عدم توجه به حساسیت‌های مذهبی (فرقه‌ای) گام برداشته‌اند. این عدم حساسیت به حدی بود كه در سرود ملی این كشور، از پاكستان به نام كشور حسین یاد شد.۶
در دو دهه نخست تشكیل دولت پاكستان مهمترین بحث در زمینه سیاسی و قانون‌گذاری تعارض میان سنت‌گراها و نوگراها بود و بیشترین اصلاحاتی كه در قانون اساسی مد نظر قرار می‌گرفت، افزایش یا حذف اصول و موادی بود كه بنا به درخواست هر كدام از این دو گروه باعث تقویت روح مدرنیستی یا اسلامی قانون اساسی می‌شد. اما در اوایل دهه ۱۹۶۰ م هنگامی كه علمای اهل سنت تقاضای تشكیل حكومت اسلامی مطلوب خویش مبتنی بر فقه حنفی را شدت بخشیدند به تدریج اختلافات دو جانبه افزایش یافت، از دهه ۶۰ میلادی به بعد موضوع عزاداری شیعیان به مسئله درگیری بین سنی‌ها و شیعیان مبدل گردید و طبیعی بود كه شیعیان نیز برای استیفای حقوق خود دست به سازماندهی بزنند.۷
تضییع حقوق شیعیان در دوران حكومت ایوب خان (۱۹۶۹ـ۱۹۵۸ م) باعث گردید كه شیعیان در صدد برآیند به شكل مؤثرتری در جریان‌های سیاسی كشور وارد شوند. در سال ۱۹۲۴ كنفرانس علمای شیعه سراسر پاكستان تشكیل گردید و در قطعنامه آن حفاظت كامل از مجالس و مراسم عزاداری شیعیان تقاضا شد. از جمله تبعیض‌هایی كه در این دوره نسبت به شیعه روا داشته می‌شد، اجبار به آموزش فقه حنفی به فرزندان شیعیان بود.
با نامزد شدن فاطمه جناح ، خواهر بنیانگذار پاكستان برای انتخاب ریاست جمهوری احزاب مخالف ایوب خان از جمله شیعیان كه معمول زنان را برای تصدی تقش‌های مهم اجتماعی و سیاسی مناسب نمی‌دانند، گرد او جمع شدند و او را به عنوان نامزد اپوزیسیون علیه رییس جمهور وقت (ایوب خان) برگزیدند. این امر سبب شد ایوب خان شروع به مذاكره با نمایندگان شیعیان كند و جهت رسیدگی به اعتراضات و رفع مشكلات شیعیان اقداماتی انجام دهد.
ذوالفقار علی بوتو كه دارای گرایشات سوسیالیستی و سكولار بود در سال ۱۹۷۱ در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد. او كه همسری شیعه و ایرانی الاصل داشت، موفقیت شیعیان را تا حد زیادی بهبود بخشید و با بعضی از خواسته‌های آنان از جمله برنامه‌ریزی آموزشی جداگانه برای فرزندان شیعه موافقت نمود. اما گرایشات سوسیالیستی او واكنش‌های منفی در جامعه و خصوص بین علما در مقابل او ایجاد نمود.بوتر برای حفظ تمامیت ارضی پاكستان و جلوگیری از احساسات قومی جدایی‌طلبانه‌‌، كوشید تا تأكید بر هویت و پیوند‌های مشترك اسلامی ، وحدت‌ ملی در پاكستان تقویت نماید. به علاوه نیاز به كمك‌های كشورهای عرب تولید كننده نفت عامل دیگری بود كه بوتو را به سمت تأكید بر ویژگی‌ اسلامی جامعه پاكستان كشاند. او با ملی‌سازی صنایع عمده (پنبه، آهن و فولاد) و نهادهای مالی و اصلاحات ارضی و شعارهای (مساوات محمدی) و (اسلامی مساوات) سعی در بهبود وضعیت اقتصادی پاكستان نمود. ولی به كارگیری عناصر چپگرا در كابینه بوتو، مخالفت رهبران دینی را علیه وی برانگیخت ائتلافی از احزاب دینی و سیاسی با عنوان اتحاد ملی پاكستان به رهبری احزابی همچون جماعت اسلامی پاكستان، جمعیت علمای پاكستان، و جمعیت علمای اسلایم علیه وی شكل گرفت. این رهبران ضمن مخالف با برنامه سوسیالیستی بوتو معتقد بودند كه رژیم بوتو باعث بروز فساد سیاسی و اجتماعی و قانون شكنی شده است و تنها راه رهایی از این وضعیت توجه به قانون اسلام (شریعت) است. آنها معتقد بودند كه شریعت می‌تواند از تمامی جنبه‌های منفی سرمایه‌داری و سوسیالیسم دولتی را رفع كند و آرزوی دست‌یابی به جامعه اسلامی را در پاكستان تحقق بخشد.
مبارزه انتخاباتی گروه‌های اسلامی تحت عنوان اتحاد ملی پاكستان سبب شد مساجد كشور به صورت اماكنی برای تبلیغات سیاسی در آید و مردم بعد از اتمام نماز‌های جمعه به راهیپیمایی مبادرت ورزیدند. بوتو در مقابل اغتشاشات گسترده، حكومت نظامی و منع آمد و شد اعلام كرد او همچنین اجرای موارد و مصوبات اسلامی و وعده ارایه قوانین اسلامی دیگر را اعلام كرد.۸
كودتای ژنرال ضیاءالحق با اعلام اجرای قوانین اسلامی در پاكستان و رسالتی كه در این خصوص برای خود قائل بود،‌ نگرانی شدید شیعیان را فراهم كرد. چرا كه اجرای قوانین اسلامی، سلطه بدون چون و چرای علمای اهل سنت بود. اجرای سیاست‌های ضیاءالحق سبب توسعه فرقه‌گرایی مذهبی و بسط نگرش‌های متحجرانه از اسلام و گسترش ارعاب و خشونت در سایه دین شد.
● عوامل مؤثر در تحرك سیاسی شیعیان در دهه ۱۹۷۰
۱) سیاست اسلامی كردن ضیاءالحق:
ژنرال ضیاءالحق در تاریخ ۵ ژوئیه ۱۹۷۷ م به دنبال یك كودتای بدون خونریزی جانشین بوتو شد. وی از همان ابتدا كوشید با اعلام حكومت خود به عنوان (نظام مصطفی) و یا (نظام اسلام) مشروعیت حكومت خود را تقویت كند. ضیاءالحق در دسامبر سال ۱۹۷۸ م طی سخنان اعلام كرد كه برنامه‌هایی برای برقراری نظام اسلامی در حال انجام است. او اعلام كرد كه دادگاه‌های شریعت برای تعیین همخوانی قوانین موجود با اسلام تشكیل می‌شود. بدین ترتیب اسلام كردن جزء برنامه‌های اصلی حكومت قرار گرفت.
دولت ضیاءالحق در ژانویه ۱۹۸۱ م شورای ایدئولوژی اسلامی را بازسازی كرد. اولین وظیفه این شورا مد نظر قرار دادن نظام اسلامی حكومت در پاكستان بود. اعضای این شورا طی جلساتی نظرات خود را درباره حكومت در اسلام ارائه دادند. آنها اعلام كردند كه بر اساس قوانین اسلامی مشورت در امور دولت ضرورت دارد و مترادف با مشاركت مردم است. آنها اعلام كردند كه حكومت ریاست جمهوری از سایر انواع حكومت‌ها به اسلام نزدیكتر است و انتخابات در اسلام مجاز است.۹
ایجاد دادگاه‌های شریعت به نوبه خود باعث شد كه بسیاری از علما در نظام قضایی به كار گرفته شوند. برای اسلامی كردن اقتصاد نیز ضیاءالحق كوشید و ربا را از نظام بانكی حذف كند و در مقابل بر زكات و عشریه عنوان منابع در‌آمد دولت اسلامی تأكید ورزید. وی در ۲۰ ژوئن سال ۱۹۸۰ م برنامه عشر و زكات را اعلام كرد. طرح این موضوع بسیار چالش برانگیز بود ، چرا كه از دیدگاه ضیاءالحق اسلامی كردن در واقع منفی كردن نظام حكومتی بود، لذا سایر مذاهب با تنوع دیدگاه‌های فقهی در مقابل او موضعگیری كردند. از جمله شیعیان اعتقاد داشتند كه زكات بایستی بر اساس تمایل خود شخص پرداخت شود و میزان زكات بر محصولات كشاورزی بر اساس فقه جعفری كمتر از حد تعیین شده است و همچنین وجوه شرعی باید به نمایندگان امام شیعه پرداخت شود و نه دولت.۱۰
در سال ۱۹۸۰م گردهمایی سراسری شیعیان در اسلام آباد به رهبری علامه مفتی جعفر به منظور اعتراض به نادیده گرفته شدن فقه جعفری در قوانین اسلامی كشور و تحمیل فقه حنفی بر شیعیان برگزار شد. شیعیان از سراسر كشور به سوی اسلام‌آباد آمدند و جمعیتی بیش از یكصد هزار نفر دست به تظاهرات زدند. آنها در اسلام‌آباد راه‌ها و خیابان‌های منتهی به وزارت‌خانه‌ها را به مدت ۳ روز بستند و دبیرخانه دولت مركزی پاكستان را به اشغال در آوردند.
این اقدام شیعیان علیه دولت وقت از چند جنبه بی‌سابقه و حتی در تاریخ پاكستان بی‌نظیر بود. نخست اینكه این حركت اولین اعتراض بزرگ شیعیان علیه دولت وقت بود. دیگر اینكه ضمن نشان دادن خروج شیعیان از انزوا ، تأثیرگذاری آنها بر سیاستگذاری‌های كشور را به حكومت گوشزد كرد. از سوی دیگر شیعیان بدین باور رسیدند كه می‌توانند با هماهنگی و اقدام جمعی به اهداف و خواسته‌های خود دست یابند. تأثیر دیگر این بود كه شیعیان موفق به القاء خواسته‌های خود به دولت شدند و ضیاءالحق اعلام كرد كه در آینده در همه قوانین كشور فقه جعفری را لحاظ خواهد كرد و قانونی مخالف آن تصویب و اجرا نخواهد شد.۱۱
اصلاحات آموزشی و فرهنگی ضیاءالحق فارغ‌ از تأثیرات فرقه‌گرایانه نبود. بر طبق این اصلاحات مقرر شد نظام آموزش و پرورش اسلامی گردد و مطالعات اسلامی به عنوان واحدهای درسی لازم در سطح دانشگاه و پیش‌دانشگاهی گنجانده شود. وزارت آموزش و پرورش پاكستان چندین سال را صرف بازنگری كتب درسی و حذف مواد غیر اسلامی و نیز انتشار كتاب‌هایی در بردارنده ارزش‌های اسلامی و ملی كرد. بارزترین نمونه اسلامی كردن آموزش ، تأسیس دانشگاه اسلامی اسلام‌آباد در سال ۱۹۸۰ م بود. این دانشگاه كه در بردارنده دانشكده‌ها و مراكز تحقیقاتی با موضوعات دینی بود، عهده‌دار تربیت معلمان و امامانی برای مساجد و قضاتی برای دادگاه‌های اسلامی شد. مواد درسی این دانشگاه تركیبی از دروس بدید و اسلامی بود تا دانشجویان علاوه بر یادگیری علوم روز بر علوم اسلامی نیز تسلط داشته باشند. برای آموزش علوم اسلامی در این دانشگاه‌ها ، اساتیدی از دانشگاه‌ الازهر و عربستان به استخدام در آمدند. استخدام علما برای تدریس برخی دروس اسلامی و زبان عربی سبب نشر دیدگاه‌های آنان در مدارس و سوق دادن جوانان پاكستان به گرایش‌های فرقه‌ای شد. در واقع این دوره به بعد نظام آموزش جدید نیز تحت تأثیرآراء و عقایدی قرار گرفت كه پیش از آن عمدتا در حوزه‌ها و مدارس دینی محصور بود و كمتر مجال آن می‌یافت كه در میان گروه‌های تحصیلكرده نشر و گسترش یابد.۱۲
۲) انقلاب اسلامی ایران و تأثیر آن بر شیعیان پاكستان
انقلاب اسلامی ایران در بدو امر، كل جامعه پاكستان را تحت تأثیر خود قرار داد. آنچه در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران واقع شد، بارقه امیدی را در جان مسلمانانی كه خواستار تشكیل حكومت اسلامی و اجرای احكام اسلامی در كشورشان بودند برافروخت. متفكرانی چون علامه ابوالاعلی مودودی رهبر جماعت اسلامی پاكستان از انقلاب اسلامی حمایت كردند و آن را پدیده‌ای امید بخش و رهایی بخش در جهت اجرای دستورات اسلام خواندند.
علامه ابوالاعلی مودودی در پاسخ به سؤالی پیرامون دیدگاهش نسبت به انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی گفته است كه: «انقلاب خمینی یك انقلاب اسلامی است ... كلیه مسلمانان به طور كلی و جنبش‌های آزادی‌بخش به طور اخص باید از این انقلاب كاملا حمایت كنند و در كلیه زمینه‌ها با آن همكاری كنند.»۱۳
در خصوص میزان تأثیرگذاری انقلاب اسلامی بر جامعه پاكستان می‌توان به این نكته اشاره كرد كه پس از اشغال سفارت امریكا در تهران، پاكستان دومین كشوری بود كه سفارت امریكا در این كشور مورد هجوم قرار گرفت. استقبال بی‌نظیری كه مردم پاكستان از آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۶۴ ه.ش به عمل آوردند ، قابل وصف نیست. ده‌ها هزار تن از مسلمانان شیعه و سنی پاكستان در حالی كه عكس‌هایی از حضرت امام (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای در دست داشتند، در طول مسیر ۷ كیلومتری از فرودگاه تا محل اقامت ریاست جمهوری با شعارهای درود بر خمینی و مرگ بر امریكا و مرگ بر اسرائیل و زنده باد انقلاب اسلامی و .... از رییس جمهور ایران استقبال كردند.۱۴
آنچه در پاكستان به فاصله كمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران واقع شده برخی را به این باور رساند كه پاكستان ، حلقه دوم انقلاب اسلامی است. علت این امر را شیرین‌ هانتر چنین بیان می‌كند:
«جاذبه ایران برای فعالان مسلمان و حتی آنهایی كه به طور اخص فعالیتی ندارند ولی مایلند كه جوامع و دولت‌ها در راستای اصول اسلامی حركت كنند بدین جهت است كه ایران تنها كشوری است كه در آن اسلام به طور رسمی اساس و ارگان جامعه و حكومت شده است و نتیجتا بسیاری از مسلمانان معتقدند كه حمایت از این كشور وظیفه هر مسلمانی است. بیانات مسیر ابوالاعلی مودودی منعكس كننده این احساسات است.»۱۵
تأثیر خاص انقلاب اسلامی بر شیعیان پاكستان را می‌توان این‌گونه تبیین كرد. شیعیان پاكستان قبل از انقلاب اسلامی ایران شیعه بودن خود را مخفی می‌كردند، بدلیل عدم آگاهی شیعیان از مكتب تشیع و خلاصه شدن فهم آنها از تشیع اثنی عشری در عزادرای ها باعث شده بود كه شیعیان در محیط كار و اجتماع ، مراكز آموزشی و دانشكده‌ها مورد تمسخر اطرافیان خود قرار گیرند. به دنبال انقلاب اسلامی ایران از یك سو ارتباط شیعیان پاكستان با حوزه‌های علمیه افزایش یافت و بدین ترتیب به طور نسبی آگاهی مذهبی عمیق‌تری پیدا كردند و از سوی دیگر اعتقاد به نفس لازم در آنها پدید آمد چون پیرو مكتبی هستند كه رهبری مانند حضرت امام خمینی (ره) را پرورش داده كه با الهام از تعالیم عالیه تشیع و حضرت امام حسین (ع) كشور ایران را از یوغ استعمار و استبداد شاهی نجات بخشید و عزت و سربلندی به مسلمانان بخشید.۱۶
بدنبال این تحرك جدید و خروج از انزوا بودكه شیعیان به انسجام و سازماندهی نیروهای خود توجه كردند. اگر چه یكی از علل شكل‌گیری جنبش اجرای فقه جعفری در پاكستان ، سیاست‌های ضیاءالحق بود ولی بی‌دلیل نیست كه درست هفتاد روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران جمعیتی حدود یكصد هزار نفر از شیعیان سراسر پاكستان در شهر بهكردار ایالت پنجاب تجمع كردند و ضمن ابراز خواسته‌های خود، اولین گام را در راه تأسیس «تحریك نفاذ فقه جعفری» یا «نهضت اجرای فقه جعفری» برداشتند. آنان در این اجتماع خواستار اهمیت دادن به شیعیان در قوانین مملكتی و در نظر گرفتن فقه تشیع شدند و تأكید كردند كه رهبری امام خمینی را به عنوان رهبر تمامی مسلمانان به رسمیت می‌شناسند.۱۷
دومین اجتماع شیعیان در ژوئیه ۱۹۸۰ م در اسلام‌آباد تشكیل گردید. در این اجتماع كه بیش از دویست هزار نفر از شیعیان پاكستان حضور داشتند، شیعیان خواستار تعیین سهمیه مخصوص از پست‌های مهم دولتی شدند و از دولت خواستند كه در تبلیغات مذهبی رادیو و تلویزیون به شیعیان نیز به طور مساوی فرصت تبلیغ مذهبشان داده شود.۱۸
با درگذشت مفتی جعفر حسین در سال ۱۹۸۳ و جایگزینی عارف حسین الحسینی ، سومین اجتماع بزرگ شیعیان در سال ۱۹۸۷ و با جمعیتی بالغ بر سیصد هزار نفر در شهر لاهور برپا گردید. در این اجتماع عارف حسین الحسینی در سخنرانی خود مطالب بسیار تندی علیه استكبار جهانی ، وهابیون و رژیم ضیاءالحق ابراز داشت.چنانكه از پس این سه تجمع مشاهده می‌شود، حرکت شیعیان ابتدا به صورت حركتی اجتماعی و در جهت احقاق حقوق اجتماعیشان بودند و به تدریج به صورت حركتی سیاسی درآمد و در اجتماع دوم آنها خواستار سهم خود در حكومت شدند ودر اجتماع سوم با توجه به نفوذ وهابیت در حكومت ،سخنان و شعارها ضد حكومتی به خود گرفت.
انقلاب اسلامی از سوی دیگر باعث سازماندهی و فعالیت تشكیلات شیعیان پاكستان شد. نمونه بارز این سازمان‌ها نهضت اجرای فقه جعفری است. نخستین رهبر آن مفتی جعفر حسین، دارای مشی معتدلی بود و لذا اهم اهدافی كه جنبش در دوران وی در صدد دستیابی به آن بود در اجرای فقه جعفری برای شیعیان و شركت در مجالس قانون‌گذاری برای دفاع از حقوق شیعیان ، حفظ حقوق دینی و مذهبی ، اقتصادی و فرهنگی شیعیان و حفاظت از مراسم عزداری و تأسیس مراكز آموزشی ، دین و فرهنگی شیعیان در پاكستان خلاصه می‌شود.۲۰
بعد از درگذشت مفتی جعفر حسین ، علامه عارف‌حسین الحسینی رهبری جنبش را عهده‌دار شد. با رهبری او شكل فعالیت و تركیب جنبش دچار تحول شد. وی كوشید دفاترجنبش را در بیشتر شهرها و حتی مناطق كوچك تأسیس كند و از سوی دیگر كوشید با ایجاد تغییرات سازمانی، جنبش را از حالت بسته خود خارج ساخته و آن را مردمی‌تر سازد. تحول دیگر تبدیل جنبش به حزب سیاسی و تغییر اساسنامه بود.
در سال ۱۹۸۷ م با شهادت علامه عارف حسین الحسینی و به دنبال تغییر اوضاع نام جنبش از نهضت اجرای فقه جعفری به جنبش جعفریه پاكستان تغییر یافت و به صورت یك حزب سیاسی درآمد. این حزب در انتخابات مجلس ملی و سنا در سال‌های ۱۹۸۸ م و ۱۹۹۳ و ۱۹۹۷ تعدادی از نامزدهای شیعه نهضت جعفری به مجلس راه یافتند كه در میان آنها می‌توان از امان‌الله سیال ، مرید كاظم ، سیدجواد هادی نام برد. گفتنی است كه امان‌الله سیال در شهر بهنگ ، مركز فعالیت سپاه صحابه توانست در یك مبارزه انتخاباتی نزدیك به اعظم طارق، دبیر كل سپاه صحابه ، بیشترین رأی راكسب كند.۲۱
نمونه دیگری از سازمان‌هایی كه به دنبال انقلاب اسلامی به ایفای نقش فعالتری پرداختند، سازمان دانشجویان امامیه (I.S.O) و سازمان امامیه (I.O) كه متشكل از فارغ التحصیلان شیعه دانشگاه‌های پاكستان بود. سازمان دانشجویان امامیه كه در سال ۱۳۵۳ ه.ش تأسیس شد، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی سازمانی برای دانشجویان شیعه بود كه بیشتر به فعالیت‌های صنفی می‌پرداخت.
این سازمان پس از انقلاب از فعالترین سازمان‌های شیعی پاكستان در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی بوده است. به طوری كه همواره در صحنه فعالیت‌های سیاسی و مذهبی حضور داشته و اعضایی از این سازمان توسط مخالفان به شهادت رسیده‌اند. سازمان دانشجویان امامیه هدف خود را تربیت نسل جوان طبق ارشادات و فرامین پیامبر اكرم (ص) و اهل بیت ایشان و ایجاد مقاومت در زندگی این نسل برای رفع ظلمت، فساد و توطئه‌های گوناگون زمان قرار داده است. این سازمان تحت نظارت روحانیون برجسته شیعه در پاكستان قرار داد. سازمان امامیه نیز ویژگی مشابه سازمان دانشجویان امامیه دارد، با این تفاوت كه این سازمان به فارغ‌التحصیلان و دیوانسالاران شیعه تعلق دارد.
بسط نفوذ و قدرت اجتماعی شیعه باعث شد كه گروه‌های وهابی از خود حساسیت نشان دهند و از سال ۱۹۸۳ خشونت‌های گسترده علیه شیعه در این كشور اعمال شود. مهم‌ترین این خشونت‌ها در دهه ۸۰ م مربوط به حمله وهابی‌ها به روستاهای شیعه‌نشین در شمال پاكستان بود حادثه‌ای كه دولت وقت پاكستان در حفاظت و حمایت از شیعیان بسیار كوتاهی نمود و جرأت وهابیون را در ترور شیعیان و تخریب اماكن مذهبی و خانه وكاشانه شیعیان در سال‌های بعد را فراهم آورد.۲۳
در قبال خشونت‌های سپاه صحابه علیه شیعیان در اوایل دهه ۱۹۹۰ م سپاه محمد تأسیس شد. در واقع گروهی از جوانان عضو سازمان دانشجویان امامیه پاكستان به دلیل انفعال سازمان در قبال خشونت‌ها و حملات سپاه صحابه از این سازمان جدا شده و اقدام به تشكیل سپاه محمدكرده‌اند.
۳) تقابل وهابیت با تفكر انقلاب اسلامی
تفكر وهابیت و نفوذ آن بین بخشی از اهل سنت پاكستان (دیوبندی‌ها) از دیگر عواملی است كه باعث تشدید فرقه‌گرایی و تمایز هر چه بیشتر هویت شیعه و سنی شده است. اگر چه وهابیت همزمان با فعالیت محمد بن عبدالوهاب و از طریق شاه ولی‌الله دهلوی به شبه قاره راه یافت و پیروان و مخالفانی در آن دیار كسب كرد، ولی در دوران اخیر با افزایش تعارض میان شیعیان و اهل سنت و تلاش عربستان مبنی بر جلگیری از گسترش اندیشه انقلاب اسلامی در كشورهای مسلمان، بر شدت فعالیت وهابی‌ها در پاكستان افزوده شده است. اعضای مكتب دیوبندی كه از دیرباز حامیان و عاملان ایدئولوژی وهابیت بوده‌اند، و با تمسك به این ایدئولوژی، در عمیق ساختن شكاف میان شیعیان و اهل سنت و تشدید درگیری‌های فرقه گرایانه نقش قابل ملاحظه‌ای ایفا كرده‌اند.۲۴
مهمترین سازمان‌ها و گردهمایی كه به حمایت از وهابیت در پاكستان می‌پردازند، عبارت است از جمعیت علمای اسلام، سپاه صحابه ،‌لشكر جهنگوی ، این گرو‌ه‌ها هر یك به فراخور اهداف و اساسنامه خود نقش‌های مختلفی را در صحنه فرقه‌گرایی ایفا می‌كنند. بزرگترین این سازمان‌ها جمعیت علمای اسلام است كه دارای دو شاخه فضل‌الرحمن و سمیع الحق است. جمعیت علمای اسلام كه خود را استمرار جمعیت العلمای هند می‌داند، منبع تأمین نیروی انسانی برای گروه‌های فرقه گرایی چون سپاه صحابه به شمار می‌رود.۲۵
در این میان فعالترین سازمان فرقه‌گرا در میان گروه‌های وهابی ما سپاه صحابه پاكستان است. سپاه صحابه در سال ۱۹۸۵ توسط حق‌نواز جهنگوی تأسیس شد. سپاه صحابه اساسا در مخالفت با تشیع و انقلاب اسلامی به وجود آمده است و اكثریت فعالیت‌های آن در ضدیت با شیعه متمركز است. سپاه صحابه تاكنون به فعالیت‌های خشونت‌بار زیادی شامل حمله به عزاداری‌ها، مراكز فرهنگی ، ترور افراد و شخصیت‌ها از جمله صادق گنجی مسؤول خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در لاهور و محمدعلی رحیمی سرپرست خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در مولتان دست زده است. آنان معتقدند كه باید مراسم عزاداری شیعیان ممنوع و شیعه را رأسا به عنوان یك اقلیت كافر اعلام گردد. سپاه صحابه همچنین خواهان ممنوعیت فعالیت خانه‌های فرهنگ ایران در پاكستان و پیروی از شیوه خلفای اسلام در امور اجرایی كشور می‌باشند.۲۶
وهابیت و دولت عربستان علاوه بر حمایت‌ مادی و معنوی از این گروه ،‌اقدامات دیگری نیز در صحنه پاكستان برای جلوگیری از نفوذ انقلاب اسلامی انجام داده است . كمك‌های مالی عربستان از دولت پاكستان و اعطای وام‌های بدون بهره و همكاری‌ها نظامی و امنیتی از جمله آنها است.۲۷ به علاوه دولت عربستان طی دو دهه گذشته به تأسیس حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، كتابخانه‌ها و مساجد در پاكستان مبادرت كرده و این مراكز به صورت پایگاه‌هایی برای جذب جوانان به افكار وهابیت در آمده است كه از جمله آنها ساخت مسجد فیصل در اسلام‌آباد است. از دیگر شیوه‌های وهابیت، پرداخت مستمری به طلاب و دعوت آنان برای تحصیل در عربستان است. همه ساله صدها نفر از طلاب پاكستان به مدینه‌النبی اعزام شده و در آنجا به فراگیری علوم اسلامی اشتغال می‌یابند.۲۸
عربستان با نشر و گسترش اندیشه‌های وهابی در پاكستان به شكل مؤثری بر روند فرقه‌گرایی تأثیر گذاشته و آن را تقویت كرد. این امر باعث واكنش شیعیان و تشكیل سپاه محمد در مقابل سپاه صحابه و درگیری‌های نوین و اقدامات خشونت‌بار این دو گروه شد. این درگیری‌ها با اشغال افغانستان توسط شوروی وتبدیل شدن پاكستان به پایگاهی برای كمك به نیروهای جهادی افغان تشدید شد.
● حادثه ۱۱ سپتامبر و رویارویی مشرف با گروه‌های فرقه‌گرا
به دنبال حمله به برج‌های تجارت جهانی و ساختمان پنتاگون ، دولت آمریكا از پاكستان درخواست كرد كه برای حمله به طالبان و نیروهای بن‌لادن با این كشور همكاری كامل نماید. پذیرش همكاری با آمریكا از سوی ارتشبد مشرف باعث بروز مخالفت‌هایی در پاكستان شد. احزاب و گردهمایی مذهبی به ویژه سنی‌ها مخالفت خود را با این تصمیم مشرف ابراز داشتند و با تشكیل شورایی با عنوان شورای دفاع پاكستان و افغانستان متشكل از سی حزب به ریاست مولانا سمیع‌الحق مخالفت خود را با پیوستن به ائتلاف ضد طالبان اعلام كردند. آنها حتی تصمیم خود را مبنی بر اعزام نیرو به افغانستان برای حمایت از طالبان را اعلام كردند و به دعوت آنان تظاهرات اعتراض‌آمیز متعددی در شهرهای پاكستان و اعتصابات پندی ترتیب داده شد.۲۹
نكته جالب توجه اینكه نهضت جعفریه پاكستان از همراهی گروه‌های سنی مذهب در این موضوع اجتناب ورزیده و ضمن محكوم كردن جنایات آمریكا ، حمایت خود از سیاست‌های مشرف را منوط به وجود دلیلی مبنی بر دست داشتن طالبان و بن‌لادن در حادثه ۱۱ سمپتامبر دانست.۳۰ سازمان دانشجویان امامیه با اوج‌گیری حملات امریكا علیه طالبان اعلام كرد در جهاد علیه آمریكا شركت خواهند كرد.
علی‌رغم سخنان مشرف و تلاش وی در جهت امتناع افكار عمویم پاكستان و كسب رضایت احزاب و گروه‌های مذهبی در حمایت از آمریكا، پاكستان شاهد روند سریع تشدید وضعیت و اقدام عملی گروه‌های اسلامی بود. تظاهرات و درگیری‌های داخلی و تلاش‌های به عمل آمده برای بسیج مردم پاكستان و برای اعزام به افغانستانی باعث شد دولت به بازداشت تعدادی از رهبران سنی مثل مولانا سمیع الحق ( رهبر جمعیت علمای اسلام ) دست زند.
مشرف با درك هویت پیچیده جامعه مذهبی پاكستان با گوشزد كردن وجوه مربوط به اعتدال و میانه‌روی در اسلام افراطیون مذهبی را خلع سلاح نمود و تصمیم خود را مبنی بر محدود سازی گروه‌های فرقه‌گرا و مدارس دینی به عنوان پرورش‌دهندگان طالبان اعلام كرد. آنچه مشرف را به این نتیجه رساند یكی سیاست آمریكا مبنی بر محور تروریسم بود و دیگر اینكه بیم آن داشت كه این گروه‌ها در آینده تهدیدی علیه دولت پاكستان باشند. این گروه‌ها نشان دادند كه می‌توانند در شرایط خاص جمعیت انبوهی را به میدان آورده در مقابل دولت قرار دهند.
به دنبال این سخنان فعالیت ۵ گروه مذهبی از جمله نهضت جعفریه پاكستان و سپاه محمد ممنوع اعلام شد. به علاوه دولت تصمیم گرفت تمام مدارس دینی را كه به وسیله نهضت جعفریه و سپاه صحابه اداره می‌شوند و در فعالیت‌های فرقه‌گرایی و تروریستی دخیل هستند را تعطیل كند. همچنین دولت در یك عملیات پاكسازی در سراسر كشور ، ۲۰۱۰ تن از فعالان شبه نظامی را دستگیر و ۶۴۵ دفتر متعلق به لشكر طیبه، جنبش محمد ، نهضت جعفریه پاكستان و سپاه صحابه را مهر و موم كرد.۳۲
● نتیجه‌گیری:
به هرحال با عنایت به حضور شیعه در جریان شكل‌گیری پاكستان و نیز فعالیت آنان طی دهه‌های اخیر بویژه دو دهه گذشته، اكنون شیعه در این كشور دارای هویتی مستقل و نهادینه شده در ساختار اجتماعی پاكستان می‌باشد. بدیهی است كه شیعه در پاكستان با جمعیتی حدود ۲۵ میلیون نفر، یك واقعیت انكارناپذیر است كه نمی‌توان از طریق ترور و اعمال خشونت و نادیده گرفتن حقوق آنها ، آنها را از صحنه سیاسی و اجتماعی خارج كرد. از سوی دیگر با توجه به وجود شكاف‌های متعدد مذهبی ، قومی ، انتقادی و نیز وجود زمینه‌های لازم برای بروز تنش‌های سیاسی و اجتماعی در پاكستان، باید همه گروه‌های مذهبی من جمله شیعیان در پی یافتن راهی برای شكل‌دهی به یك زندگی مسالمت‌آمیز در كنار یكدیگر باشند. از اینرو به اعتقاد تحلیل‌گران سیاسی ائتلاف و نزدیكی گروه‌های شیعی با گروه‌های سنی مذهب میانه رو گام مؤثری در هم زیستی مسالمت‌آمیز محسوب می‌شود. نمونه بارز این وحدت، تشكیل شورای همبستگی ملی در سراسر پاكستان به دنبال سفر قاضی حسین احمد رییس جماعت اسلامی پاكستان به كشور ایران در سال‌های ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ ه.ش بود. طی این مدت نه تنها در پاكستان درگیری‌های فرقه‌ای كاهش یافت بلكه جانبداری از جمهوری اسلامی ایران ، مخالفت با امریكا و اسرائیل و محكوم كردن تكفیر علیه مذاهب رسمی اسلام از مواضع مهم شورای مذكور بود.
موضوع مهمتر همگرایی و وفاق شیعیان در چنین جامعه پرآشوب، امری بسیار مهم تلقی می‌شود و حفظ دستاوردهای شیعیان طی دهه‌های گذشته منوط به افزایش همبستگی آنان و بویژه رهبران آنان می‌باشد. همچنین دولت پاكستان نیز باید ضمن رعایت حقوق همه شهروندان خود من جمله شیعیان شرایط لازم را برای جلوگیری از گسترش خشونت‌های داخلی بویژه علیه شیعیان فراهم آورد. انجام چنین كاری موجب افزایش اعتبار بین‌المللی این كشور بویژه نزد مسلمانان خواهد شد.

پژوهشگر: مهدی نصوحیان
منابع:
۱ـ زیبا فرزین‌نیا ، پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل ، ۱۳۷۶ ، صفحه ۹
۲ـ آمار فرهنگ جمهوری اسلامی ایران (راولپندی : خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران ، بی‌ تا ص ۱۰)
۳ـ حسین خوش آمدی ، نقش شیعیان در پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات وزارت امور خارجه ، بی تا ، ص ۱۸۰
۴ـ نگاهی به زندگی و مبارزات علامه اقبال لاهوری ، كمیل خجسته ، نشر فراندیش ، ۱۳۸۲ ، ص ۴۰
۵ـ حافظ تقی‌الدین، احزاب و نهضت‌های سیاسی پاكستان ، لاهور ، ۱۹۹۸ ، ص ۵۰۳
۶ـ جهت بررسی بیشتر ر.ك ویلفرد كنت، ول اسمیت ، اسلام در جهان امروز ،‌ترجمه حسینعلی هروی ، تهران ، نشر دانشگاه تهران
۷ـ شیعه ، مقاومت و انقلاب ، مجموعه مقالات كنفرانس بین‌المللی دانشگاه تل‌آویو ، تهران ، ۱۳۶۸ ص ۳۸۲
۸ـ محمدجواد آقاجری ،‌انقلاب اسلامی ایران و تحریك سیاسی شیعیان ، رساله دكتری دانشگاه امام صادق (ع) ، ص ۱۴۷
۹ـ همان ، ص ۱۵۵
۱۰ ـ پیشین‌، شیعه ، مقاومت و انقلاب ، ص ۳۸۶
۱۱ـ همان ، ص ۳۸۶
۱۲ـ محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۱۶۲
۱۳ـ روزنامه كیهان ۲/۵/۱۳۶۷
۱۴ـ ای آمدنت باعث آبادی ما : سفر ریاست جمهوری اسلمی ایران به پاكستان، بولتن ویژه وزارت خارجه ج.ا.ا ، بهمن ۱۳۶۴ ، ص ۳۵
۱۵ـ كیهان ، ۲۰ مرداد ۱۳۶۷ به نقل از فصل‌نامه جهان سوم،‌ آوریل ۱۹۸۸
۱۶ـ محمدباقر شهبازی ، بررسی اجمالی موقعیت كنونی شیعیان پاكستان ، نامه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۶۹ ص ۱۳۶۸ـ۱۳۶۷
۱۷ـ یادواره شهید عارف‌الحسین الحسینی ، مؤسسه شهید عارف الحسینی ، قم ، نشر سازمان تبلیغات اسلامی ص ۴۳
۱۸ـ روزنامه رسالت ، ۲۶/۶/۱۳۶۷
۱۹ـ محمدباقر شهبازی ، پیشین ، ص ۶۷
۲۰ـ سید عارف حسین نقوی ، تذكرهٔ علمای امامیه پاكستان ، ترجمه محمدهاشم ، مشهد ، آستان قدس رشوی ، ۱۳۷۰ ، ص ۷۰
۲۱ـ حمزه امرایی ، انقلاب اسلامی ایران و جنبش‌های اسلامی معاصر ، تهران‌، مركز اسناد انقلاب اسلامی ایران ، ص ۲۵۳
۲۲ـ انقلاب اسلامی ایران و جنبش‌های اسلامی معاصر ، همان ، ص ۲۴۹
۲۳ـ حسین ‌خوش‌ آمدی ، پیشین ، ص ۱۱۰
۲۴ـ‌ محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۱۶۵
۲۵ـ همان ، ص ۱۶۶
۲۶ـ روزنامه وحدت پاكستان ۴/۲/۱۳۷۲ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۳۰
۲۷ـ علیرضا بختیاری ، گزارشی از شیعیان و اهل سنت پاكستان ، تهران ، سازمان‌ تبلیغات اسلامی ، ۱۳۶۳ ، ص ۴
۲۸ـ دانشجویان پیرو خط امام ، اسناد لانه جاسسوی ، ش ۴۲ " پاكستان ، ج ۲ ، ص ۷۵ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۳۱
۲۹ـ روزنامه جام جم ۷/۸/۱۳۸۰
۳۰ـ اسالم‌آباد ، واحد مركزی خبر ، سیاسی ، ۲۹/۶/۸۰ به نقل از محمدجواد آقاجری ، پیشین ، ص ۲۴۵
۳۱ـ خبرنامه افغانستان ، ش ۳ ، ۳۰/۷/۸۰ ، ص ۵، به نقل از محمدجواد آقاجری ، همان ، ص ۲۴۶
۳۲ـ روزنامه نواب وقت ، ۱۵ ژانویه ۲۰۰۲ ، به نقل از محمدجواد آقاجری ، همان ، ص ۲۴۷
۳۳ـ محمدجواد آقاجری ،‌پیشین ، ص ۳۰۰

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی