تقاطع تئاتر و معماری

اكنون ۴۰ سال است كه در تقاطع خیابان ولیعصر و انقلاب ساختمان مدوری قرار گرفته كه بی‌تردید نماد تئاتر ایران است.
استوانه‌ای كه تنها چراغ روشن تئاتر در ایران است و در طول حیات خود میراث مشترك ماندگاری را در ذهن نسل‌های مختلف گذاشته است.
از نخستین اجرا، «باغ آلبالو»ی آربی آوانسیان در تالار اصلی تا اجرای درخشان «حسن و لوبیای سحرآمیز» كه در ذهن نسل ما زنده مانده است، آنقدر روشن انگار دیروز در كنار اجرای «شب هزار و یكم» و «مجلس شبیه در ذكر مصائب استاد نوید ماكان و همسرش مهندس رخشید فرشید» كار بهرام بیضایی یا «فنز» محمد رحمانیان، «خواب در فنجان خالی» كیومرث مرادی تا.... آنها را دیده‌ایم.
این بنا طی ۴ دهه روزهای تلخ و شیرین زیادی را پشت سرگذاشته است: روزهای ضعف و قدرت تئاتر؛ برگزاری ۲۵ دوره جشنواره؛ گودبرداری در پاركینگ مجموعه؛ آتش‌سوزی در تالار خورشید؛ فروریختن ورودی تالار قشقایی و... تئاترشهر امروز در گذر این خاطرات محتاج بازسازی است و طرح بازسازی آن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مركز هنرهای نمایشی ارائه شده است.
● یادگار بازگشت به اصالت
مهدی معمارزاده، كارشناس سازمان میراث فرهنگی و یكی از كسانی كه پرونده ثبتی تئاتر شهر را آماده كرده است؛ درمورد اهمیت تئاترشهر می‌گوید: «یك بنا حتما باید ویژگی‌هایی داشته باشد كه در فهرست آثار ملی ثبت شود. یكی از دلایل ثبت ممكن است ویژگی‌های معماری باشد كه به قدمت بنا باز می‌گردد. البته بناهایی هستند كه گرچه قدمت زیادی ندارند اما ویژگی معماری‌شان آنها را در فهرست آثار ملی قرار می‌دهد، بناهایی مانند برج آزادی، موزه هنرهای معاصر و تئاتر شهر. با توجه به وضعیت معماری كنونی كشور و حالت افسار گسیختگی كه در معماری و مهندسی ساختمان‌های تهران وجود دارد و باعث ترافیك و آلودگی و بدمنظره‌كردن آن شده است، بناهایی مانند تئاتر شهر ارزش خاصی پیدا می‌كنند. در ساخت این بنا دو رویكرد هنری وجود دارد. یعنی هم جنبه اینكه مهم‌ترین سالن تئاتر كشور است، آن را دارای اهمیت می‌كند و هم از نظر معماری شاخص است.»
معمارزاده می‌گوید: «تئاتر شهر در یكی از مهم‌ترین دوره‌های معماری معاصر و در جریان معماری پیشروی ایران ساخته شد كه توسط سیحون و شاگردانی چون كامران دیبا، حسین امانت و علی سردار افخمی (طراح تئاتر شهر) بنیان گذارده شد.
او می‌افزاید: «معماری ما از دهه ۴۰ به بعد و به‌خصوص در بیست و پنج، شش سال اخیر از ارزش‌های معماری اصیل ایران فاصله گرفته است. خیلی بناها كه ساخته شده‌اند ممكن است از نظر زیبایی شناسی زیبا باشند اما اصالت فرهنگ بومی و معماری ما را كه طی هزاره‌ها به دست آوردیم را به نمایش نمی‌گذارند اما در دهه ۴۰ گروهی آمدند و بناهایی را طراحی كردند كه به شكلی اصالت معماری بومی را نشان می‌داد. اینها بناهای خاص و انگشت شماری بودند كه به مردم گوشزد می‌كردند از ارزش‌های معماری خودمان غافل شده‌ایم.»
● كافه شهرداری استوانه تئاتر شد
پیش از دهه ۴۰، در تقاطع ۲ خیابان اصلی پایتخت یعنی پهلوی (ولیعصر) و شاه رضا (انقلاب) كافه‌ای به نام كافه شهرداری به عنوان دومین مركز تفریحی تهران وجود داشت. این كافه در اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ یكی از مراكز گردهمایی هنرمندان و روشنفكران شد. افرادی چون فروغ فرخزاد و جلال آل‌احمد در آن جمع می‌شدند. فروغ فرخزاد در نامه‌هایی كه حدود سال ۱۳۳۷ نوشته است، از كافه شهرداری و اینكه جای مناسبی برای بازی بچه‌ها دارد سخن گفته است.
با گسترش تهران و مركزیت این منطقه، ارزش كافه شهرداری بیشتر شد. در سال ۱۳۴۴، شهرداری تهران تصمیم به تخریب كافه شهرداری و تغییر كاربری آن گرفت و در همان زمان چند گروه آمریكایی، فرانسوی و ایتالیایی پیشنهاد ساخت یك هتل لوكس ۴۰۰ اتاقه را در محل كافه شهرداری ارائه دادند. این درست زمانی بود كه تئاتر ایران با حضور نسل جدید هنرمندان مانند آربی آوانسیان، عباس نعلبندیان، اكبر رادی، علی نصیریان، غلامحسین ساعدی، بهرام بیضایی، بیژن مفید، پرویز صیاد و هنرمندان كارگاه نمایش، دوران اوج خود را طی می‌كرد و با به حاشیه‌رفتن سالن‌هایی چون تئاتر هنر، تئاتر سعدی و تئاتر تهران و كمبود ظرفیت تالار سنگلج و اختصاص تالار رودكی (وحدت) به اجرای موسیقی نیاز به یك سالن نمایش در تهران به شدت احساس می‌شد.
با پیشنهاد وزارت فرهنگ و هنر و اداره هنرهای دراماتیك و تلاش گردانندگان كارگاه نمایش مانند آربی آوانسیان، عباس نعلبندیان و آشوربانی پال، شهرداری با ساخت چند سالن مخصوص با ظرفیت بالا و انواع سن‌های اجرایی در محل كافه شهرداری موافقت كرد. مقدمات ساخت تئاتر شهر در سال ۱۳۴۶ در دوران شهرداری منوچهر پیروز آغاز شد. طراحی نقشه و نظارت بر ساخت آن را مهندس «علی سردار افخمی» از معماران مكتب نوین ایران و یكی از شاگردان هوشنگ سیحون، معمار پیشرو برعهده گرفت.
سرانجام مجموعه تئاتر شهر با افتتاح سالن اصلی در هشتم بهمن ۱۳۵۱ و با اجرای نمایش«باغ آلبالو»ی چخوف به كارگردانی آربی آوانسیان فعالیت خود را آغاز كرد. در این زمان نیك پی شهردار تهران بود.
● رنگی از ایران، طعمی از یونان
سردار افخمی ساختمان تئاتر شهر را با بهره‌گیری از اشكال مدور و طاق نماهای دستی و سازه‌های معماری مدرن طراحی كرده. دور تا دور این ساختمان مدور ستون‌های قرینه به سبك ستون‌های تخت جمشید طراحی شده است كه حالتی
خیمه گونه را در نگاه بیننده به وجود می‌آورد. بالای ساختمان نیز گنبدی نیم مدور طراحی شده است كه برج طغرل و معماری دوره ایلخانی را به یاد می‌آورد. داخل ساختمان نیز از قرینه‌سازی بهره می‌برد.
معمارزاده كه پرونده ثبتی تئاتر شهر را آماده كرده، با اشاره به ویژگی ایرانی طراحی سردار افخمی معتقد است: «فضاهای داخلی این بنا با پیچ و خم‌های حاصل از پیروی طرح از هندسه غالب حالت رمز و رازگونه به خود گرفته و گویی فرد را در هزارتوی خود اسیر و مسحور كرده، آنچنان كه خصیصه هنر است. طراح، هوشمندانه امكاناتی را كه بالطبع، پلان دایره به همراه دارد در جهت استفاده بهینه از حداكثر فضا در اختیار گرفته و در طراحی جزئیات دكوراسیون داخلی و تزئینات بدنه‌ها نیز نهایت سعی و كوشش در رسیدن به هماهنگی و تناسب انجام شده است.»
ستون‌های باریك و بلند تئاتر شهر كه شكل تزئینی آن جلب توجه می‌كند، به طناب‌های دربرگیرنده بالنی شبیه است كه بنا را به زمین دوخته است. این عناصر از سطح زمین شروع می‌شوند و به زیر بیرون‌زدگی پشت‌بام می‌رسند. بین هر سه ستون، دو طاق كه تیزه آن در وسط پیش‌آمدگی بام ختم می‌شود و طاق سومی كه دو طاق زیرین را در برمی‌گیرد و تیزه آن به لبه انتهایی پیش‌آمدگی می‌رسد در تلطیف نمای ساختمان و القای سبكی حجم آن بسیار موثر است.استفاده از آجر در نما و تركیب آن با كاشی فیروزه‌ای و سبز و نیز به كارگیری عناصر تزئینی آجری، ایجاد حسی آشنا با بنای تئاتر شهر را تشدید می‌كند. معمارزاده می‌گوید: «در ساختمان تئاتر شهر، ما تركیب جالبی از كاشی و آجر داریم. تركیب كاشی به شكل انتزاعی و استفاده از آجر برجسته كه در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشته در این مجموعه به كار رفته است.»
اما به گفته او مهم‌ترین ویژگی تئاتر شهر در پلان دایره شكلی آن است: «این پلان تركیبی از معماری یونان و روم قدیم و شبیه بناهای مربوط به نمایش مانند پانئوم و كلوسئوم است. این نوع پلان در دوره قاجار وارد معماری ایران می‌شود. زمانی كه ناصرالدین شاه به فرنگ رفته و در آن جا سالن تئاتر پاریس و لندن را می‌بیند، دستور ساخت تكیه دولت را می‌دهد كه ما آن را به عنوان نخستین سالن تئاتر كشور می‌شناسیم. بعد از تخریب تكیه دولت، علی سردار افخمی برای طراحی رسمی‌ترین تئاتر كشور آن هم به شكل مدرن و با استفاده از مصالح بتن و فلز از پلان دایره استفاده می‌كند.»
تالار اصلی كه مهم‌ترین هدف سازندگان تئاتر شهر بود در دو طبقه با ظرفیت حدود ۵۷۹ نفر طراحی شده است. این تالار از كلیه تجهیزات فنی از جمله صحنه گردان الكتریكی به قطر ۵/۱۱ متر، آسانسور دكور، سیستم آویزهای بالارونده برای دكور، دهنه متحرك صحنه، پرده و امكانات سینمایی، سیستم كامل نور و صدا و دستگاه‌های كنترل كننده برخوردار است و پرده آن نیز به صورت طولی بسته می‌شود. عمق صحنه ۱۵ متر، ارتفاع پرده صحنه ۱۰ متر، پهنای صحنه از جلو ۱۹ متر، پهنای صحنه از دهانه ۱۶ متر؛ پهنای صحنه از وسط ۲۶ متر و طول دهانه آن از ۱۲ تا ۱۴ متر تغییرپذیر است. در مراسم افتتاحیه این سالن محمد رضا پهلوی و همسرش شركت داشتند و فهیمه راستكار، داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی‌هاشمی، پرویز پورحسینی،شكوه نجم‌آبادی، مهوش افشارپناه، فریده سپاه منصور و.... باغ آلبالو را روی صحنه بردند.مدتی بعد، دو سالن چهارسو و تالار شماره ۲ نیز راه‌اندازی شدند. تالار چهارسو در طبقه زیرین، پشت ساختمان اصلی با طراحی آوانسیان، خاص نمایش‌های ایرانی كه احتیاج به سن مدور دارد باظرفیت ۱۲۰ تا۳۵۰ تماشاگر ساخته شد. در سال ۱۳۵۹ با توجه به نیاز به سالن‌های جدید یكی از انبارهای تئاتر شهر تغییر كاربری داده شد و به نام شهید حسن قشقایی نامگذاری شد. این تالار با شكلی ۳ گوش، در حدود ۲۵۰ نفر گنجایش داشت و برای اجراهای نمایش سنتی _ ایرانی مناسب بود. با فعال شدن تالار سنگلج و به دلیل نامناسب بودن عمق صحنه تالار قشقایی و وجود دو نقطه كور برای تماشاگران، این تالار مدتی تعطیل شد اما در سال ۱۳۸۱ با گنجایش ۱۵۰ نفر و عمق صحنه مناسب مجددا راه‌اندازی شد.
از سال ۷۷ برای بهره‌برداری مناسب از فضاهای تئاتر شهر برخی از بخش‌های بدون استفاده آن بدل به سالن‌های جدید شد. این سالن‌ها عبارتند از: تالار سایه، تالار نو، خانه خورشید و نهایتا كافه تریای سالن برای اجرای نمایشنامه خوانی.
به هر روی امروزه تئاتر شهر جزئی از حافظه جمعی بسیاری از ماست. این استوانه آجری در طول ۴ دهه فعالیت و تلاش خود حتی اگر كم سو، توانسته است چراغ تئاتر ایران را روشن نگه دارد و قرار است اگر همتی باشد و مسوولان كمك كنند تا سال‌های دیگر باقی بماند.

فرزانه ابراهیم زاده

منبع : روزنامه تهران امروز