سهم زنان در ”بانکداری مردانه“ عربستان

● آیا عربستان از پتانسیل‌های واقعی خدمات‌رسانی مالی ویژه زنان آگاه است؟
نظام بانکی عربستان سعودی، کمی پس از کشف نفت در شبه‌جزیره عربستان به‌وجود آمد، یعنی در سال ۱۹۳۹. و پس از پایان جنگ جهانی دوم بود که اقتصاددانان به لزوم یافتن روش‌های جامعی برای مدیریت و استفاده بهینه از این منبع درآمدی سرشار و قابل ملاحظه واقف گردیدند. با اینهمه، نظام بانکی عربستان سعودی، از همان آغاز با چالش‌ها و مشکلات متعدد و پیچیده‌ای دست به گریبان بود که بخشی از آنها ریشه داخلی داشتند و برخی دیگر، نشأت گرفته از خارج بودند. به‌عنوان مثال، بروز نوسانات شدید و پیش‌بینی نشده در بازارهای مالی بین‌المللی و وقوع بحران‌های اقتصادی منطقه‌ای، و از همه مهم‌تر، وقوع جنگ‌های اعراب و اسرائیل و جنگ‌های خلیج‌فارس تأثیرات شگرفی بر نظام بانکی عربستان نهاده است. با این‌همه، نظام مالی این کشور توانسته است از تمام این مشکلات و چالش‌ها رهائی یابد و هم‌اکنون، خود را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مالی جهان معرفی نماید.
براساس گزارش سازمان پولی عربستان سعودی (SAMA)، در سال ۲۰۰۶، سیزده بانک تجاری با در اختیار داشتن بیش از ۱۲۵۰ شعبه در عربستان مشغول فعالیت بوده‌اند و نکته جالب در مورد همه آنها ”مردانه بودن“ آنهاست. به‌عبارت دیگر، یکی از مهمترین چالش‌های فراروی نظام بانکی عربستان، وجود نابرابری‌های جنسیتی در ساختار مدیریتی و اجرائی بانک‌های عربستانی است و این نابرابری‌ها و تبعیض‌ها، در حالی مشاهده می‌شود که در حال حاضر، بیش از ۳۰ درصد حساب‌های بانکی (به ارزش ۲/۷ میلیارد دلار) در عربستان به زنان تعلق دارد و بانوان، کنترل ۲۱ درصد سرمایه‌های خصوصی کشور را در دست دارند. بنابراین، می‌توان ادعا کرد که تقویت جایگاه زنان در نظام بانکی عربستان، می‌تواند کمک شایانی به توسعه هر چه بیشتر این کشور نماید.
به‌طور کلی، به‌نظر می‌رسد که زنان سعودی، جزء آن دسته از منابع و سرچشمه‌های توسعه و رشد اقتصادی این کشور هستند که تاکنون به‌علل مختلف، مورد بهره‌برداری مناسب و توجه قرار نگرفته‌اند و توجه کافی به خواسته‌ها و علایق آنها می‌تواند جهش اقتصادی و به تبع آن، ارتقاء سطح کیفی و کمی خدمات‌رسانی بانکی در عربستان را به‌دنبال داشته باشد.
بنا به مطالعات اخیر پژوهشگران وزارت دارائی عربستان، بیش از ۵/۵۶ درصد فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های عربستان را زنان تشکیل می‌دهند. از سوئی دیگر، نزدیک به ۶۰ درصد سرمایه‌گذاران در بورس و ۴۰ درصد سرمایه‌گذاران در بخش مستغلات عربستان هم زنان هستند.
متأسفانه، مشکل نابرابری‌های جنسیتی، مختص عربستان سعودی نیست. بررسی‌های اخیر سازمان ملل متحد، حکایت از آن دارند که اگر چه زنان، نزدیک به دوسوم نیروی کار جهان را تشکیل می‌دهند، اما فقط پنج‌درصد درآمد جهان به آنها می‌رسد. علاوه بر این، زنان در بسیاری از کشورهای جهان، عملاً از چرخه تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و بانکی حذف شده‌اند.
در عربستان سعودی هم همین وضع برقرار است، یعنی تنها ۱۴ درصد نیروی کار فعال کشور را زنان تشکیل می‌دهند که این رقم در مقایسه با میانگین جهانی این شاخص، بسیار ناچیز به‌نظر می‌رسد. علاوه بر این، زنان عربستانی شاغل در این کشور، از تبعیض‌های دستمزدی نیز رنج می‌برند، به‌نحوی که میانگین دستمزد دریافتی زنان عربستان طی سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ چندین بار ”کاهش“ یافته است.
● بخش بانکداری چطور؟
در مجموع، وضعیت اشتغال و حضور زنان در نظام بانکی عربستان سعودی، در مقایسه با سایر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی این کشور، بهتر و امیدوارکننده‌تر می‌باشد. در سال ۲۰۰۴، بانکداری خصوصی در عربستان، دارای ۲۴۵۹۰ کارمند رسمی و تمام‌وقت بود که از این میان، سهم زنان فقط ۱۵۱۸ نفر بود (چیزی نزدیک به شش درصد). اما این رقم در سال ۲۰۰۵ به ۲۱۶۸ نفر رسید که افزایشی ۴۲ درصدی در مقایسه با سال قبل از آن را نشان می‌داد. این آمار و ارقام مختصر، نشان‌دهنده این واقعیت است که نرخ رشد استخدام و اشتغال زنان در نظام بانکی عربستان، بسیار بالاتر از نرخ مشابه در سایر بخش‌های اقتصادی عربستان بوده است، به‌نحوی‌که از میان ۹۳۹۴۰ نفر کارمند رسمی و تمام‌وقت شاغل در بخش‌های مختلف اقتصادی، فقط ۲۲۸۱ نفر زن بودند، یعنی چیزی برابر با ۴/۲ درصد، که قابل مقایسه با سهم ۲۰ درصدی زنان از کل نیروی شاغل در بخش بانکی عربستان می‌باشد.
به هر حال، بانک‌های سعودی نیز به‌تدریج نسبت به لزوم توجه به زنان و تقویت جایگاه آنها در سطوح مدیریتی و اجرائی بانک آگاه می‌شوند.
از نظر تاریخی، توجه به زنان عربستانی از سوی بانک‌های این کشور، به سال ۱۹۸۰ برمی‌گردد، یعنی زمانی‌که بانک تجاری ملی عربستان (NCB) اقدام به افتتاح دو شعبه ویژه بانوان در جده و ریاض نمود. در آن زمان، فقط زنان حق ورود به این شعب را داشتند (و البته می‌توانستند به تمام شعب عمومی بانک‌ها نیز وارد شوند). همین مسئله، باعث جذب زنانی شد که به دلایل گوناگون، ترجیح می‌دادند تا در شعبی که صرفاً برای خدمات‌رسانی به آنها (و نه آقایان) ایجاد شده بود، افتتاح حساب نمایند. علاوه بر این، در این دو شعبه، خدماتی ویژه زنان عرضه می‌شد که خاص بانوان بود و در سایر شعب به‌چشم نمی‌خورد. حتی در سال‌های اخیر هم که تعداد شعب ویژه زنان بانک NCB به ۱۲ شعبه افزایش یافته، خدمات متمایزی چون کارت‌های اعتباری سوئیفت فقط به خانم‌ها ارائه می‌شود و یا در شعبه اندلس این بانک، امکان دسترسی رایگان و دائمی خانم‌ها به اینترنت و حساب‌های اینترنتی آنها فراهم آمده است. نمونه این نوآوری‌ها و ارزش قائل شدن برای بانوان عربستانی را می‌توان در برخی دیگر از بانک‌های عربستانی نیز مشاهده نمود.
● یک نمونه موفق
یکی از نمونه‌های موفق و کم‌نظیر حضور زنان در نظام بانکی سعودی، مربوط می‌شود به خانم لیلا هشام. او که پس از چندین سال زندگی در خارج از کشور، در دهه ۱۹۸۰، به عربستان بازگشته بود، تصمیم گرفت تا وارد بازار کار شود. لیلا هشام، به‌علت تسلط به زبان انگلیسی، ابتدا به مدت دو سال در رادیو ریاض به‌عنوان مترجم مشغول به‌کار شد و سپس در سال ۱۹۹۲ به یکی از بانک‌های محلی عربستان پیوست و پس از افتتاح شعبه ویژه زنان این بانک در ریاض، به‌عنوان رئیس این شعبه برگزیده شد. او برای نخستین‌بار تیمی مجرب و حرفه‌ای از زنان را در این شعبه به‌کار گمارد و توانست خیلی زود این شعبه را به یکی از موفق‌ترین شعب بانک متبوع خود تبدیل کند و به‌علت همین عملکرد موفق بود که او طی مدت کوتاهی به عضویت هیئت‌مدیره بانک درآمد و نخستین زنی شد که در تاریخ عربستان سعودی، به این رتبه والا و ارزشمند در نظام بانکی رسیده است.
خود لیلا هشام در این مورد می‌گوید: ”به‌نظر من، طی سالیان اخیر، نگرش‌ها نسبت به حضور زنان در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی تغییر یافته است که این مسئله در مورد عربستان سعودی نیز کمابیش مصداق پیدا می‌کند و لذا می‌توان امیدوار بود که در آینده‌ای نزدیک، فرصت‌های شغلی بیشتر و بهتری در اختیار زنان قرار گیرد. تنها در این صورت است که مسیر رشد و توسعه کشورهای اسلامی هموارتر می‌شود و بسترهای مناسب‌تری برای تحول اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌آید.“
لیلا هشام، در آرزوی روزی است که زنان به مناصبی چون مدیرعاملی بانک‌های سعودی برسند و قابلیت‌ها و توانائی‌های نهفته خود را به مرحله ظهور برسانند.
● موانع بی‌شمار
فرح صرافی، یکی دیگر از زنان موفق در حوزه بانکداری است، کسی که توانسته است پس از طی مراحل ترقی، از مقام یک کارمند ساده بانک مشترک فرانسه ـ سعودی، به مقام مدیر روابط عمومی و مدیر بخش ارتباطات شرکتی ارتقا یابد. او یکی از پیشگامان حضور زنان در بانکداری شرکتی بود که کارش را در این حوزه، از پنج سال پیش آغاز نمود و یکی از درخشان‌ترین عملکردها در میان کل کارمندان این بانک را از خود نشان داد. با این‌همه، او از وجود موانع بسیار بر سر راه پیشرفت زنان در بخش بانکی عربستان ناراضی است. او در این‌باره می‌گوید: ”نگرش جامعه سعودی در قبال کارمندان زن بانک‌ها، چندان مطلوب و شایسته نیست، البته بخشی از این مسئله، برمی‌گردد به عملکرد و سابقه زنان در این بخش. برخی از مشتریان زن بانک‌ها نیز از اینکه با یک کارمند زن در پشت باجه بانک روبه‌رو شوند، ابراز تعجب و گاه ناخشنودی می‌کنند و گاهی نیز کارمندان زن بانک‌ها را به تمسخر و استهزا می‌گیرند. شبیه همین رفتار در میان مردان نیز مشاهده می‌شود. در برخی موارد نیز مشتریان بانک‌ها با دیدن زنان در پشت باجه یا در جایگاه مدیر شعبه، از انجام عملیات بانکی موردنظر خود صرف‌نظر می‌کنند و به شعبه‌ای دیگر یا دستگاه ATM متوسل می‌شوند.“
خانم صرافی معتقد است که اگر زنان کارمند و شاغل در بانک‌ها، به موازین اسلامی پای‌بند باشند و شعایر اسلامی را رعایت نمایند، محدودیت چندانی برای فعالیت آنها در کشورهای اسلامی (به‌ویژه بانک‌های اسلامی) به‌وجود نخواهد آمد.
او معتقد است که بانک‌ها، مکان‌هائی مناسب برای اشتغال زنان و سکوهای پرتاب خوبی برای رشد و تعالی اقتصادی و اجتماعی آنها در کشورهای اسلامی خواهند بود و بر جایگاه فردی و اجتماعی زنان در مسیر توسعه ملی کشورها خواهند افزود.

منبع: اینترنت
ترجمه: سید حسین علوی‌لنگرودی

منبع : ماهنامه بانک و اقتصاد