حقوق حیوانات در اندیشه‌‌های ایران باستان ‌

در فرهنگ‌های باستانی، حیوانات از لحاظ تقدس و ارزش در طبقات مختلفی قرار می‌گرفتند و هر کدام نماد اسطوره‌ای بودند. به عنوان مثال <پرندگان> همواره در شمار جانداران ارجمند بودند و مردمان قدیم پرندگان را آفریدگانی فراسویی و از گونه‌ای دیگر می‌پنداشتند. در این فرهنگ‌ها، مرغان شکاری تیزپرواز از ارزش آیینی و نمادین بیشتری برخوردار بودند. مثلا‌ <شاهین> از دید <نمادشناسی اسطوره> برجسته‌تر و ارجمندتر از دیگر مرغان بود و ایرانیان، یونانیان و رومیان سرشت شاهین را از آتش می‌دانستند. ایرانیان باستان <کلا‌غ> را پرنده مهر و سروش می‌دانستند و ژرمن‌های باستان، کلا‌غ را یار و همراه خدای خویش، <اودین> می‌انگاشتند. سیمرغ <هما> نیز بسیار مورد توجه ایرانیان بوده و آن را در شمار مرغان خورشیدی می‌آوردند و معتقد بودند که سیمرغ، <جان جانان> است و جان‌های پاکیزه و پیراسته با رسیدن به سیمرغ، به خدا می‌رسند.
امروزه در قونیه معتقدند لحظه‌ای که آهویی به دنیا می‌آید، نوری مقدس زمین را روشن می‌کند و در برخی فرهنگ‌ها، آهو را نماد فرزانگی دانسته‌اند. در ایران باستان نیکی به حیوانات سودمند از وظایف اصلی بوده است. در تاریخ نقل شده بهرام گور از پادشاهان ساسانی کوشش‌های فراوانی در جهت توسعه پرورش اسب و اسب‌دوانی می‌کرد و انوشیروان به دامپروری علا‌قه فراوانی داشت. نیکی و ترحم به حیوانات در آئین مزدیسنا که در زمان ساسانیان رواج داشت، اهمیت زیادی داشته و در این مورد در رساله پهلوی <ارداویراف‌نامه> که در زمان ساسانیان نوشته شده نکات جالبی دیده می‌شود. ارداویراف موبدی که سفری به بهشت و دوزخ کرده و مردمان را از پاداش و عذاب در جهان دیگر با خبر می‌کند، سزای آنان را که نسبت به حیوانات بد رفتاری می‌کنند عذاب دوزخ و پاداش کسانی که به حیوانات نیک رفتاری می‌کنند را سعادت ابدی می‌داند.
در آیین مانی و مزدک نیز برای حیوانات اهمیت خاصی قائل بودند. مانی مردی ایرانی و دین او دین آمیخته از آیین زرتشت، مسیح و احتمالا‌ سایر ادیان زمان بود. برگزیدگان یا روحانیون این آیین از خوردن گوشت و هرگونه آزار رسانیدن به حیوانات و گیاهان به شدت امتناع می‌کردند. در رساله شایست ناشایست که از کتب پهلوی پیش از اسلا‌م است که تاکنون باقی مانده، از کشتار بیهوده حیوانات به شدت نهی شده است. در این کتاب می‌خوانیم هر کس بیهوده حیوانات را بکشد، در آن جهان عذابی دردناک خواهد داشت و هر که به حیوانات نکویی کند و امکان زاد و ولد آنها را فراهم آورد، مورد لطف ایزدی قرار خواهد گرفت. در زرتشت نامه نیز از قول زرتشت توجه و مهربانی به حیوانات توصیه شده است. در متون اوستایی از جمشید به عنوان نجات‌دهنده حیوانات بسیار یاد شده است. جمشید به معنای <پرتو ماه> است، برخی او را برادر طهمورث و فردوسی او را پسر طهمورث می‌داند. به قول طبری، او وسایل اهلی کردن حیوانات را ابداع کرد و در صنعت ابریشم و دیگر رشتنی‌ها تبحر داشت و بفرمود تا لباس ببافند و رنگ کنند. زین و پالا‌ن را ابداع کرد تا به کمک آن چهار پایان را رام کنند و به اطاعت درآورند. در اوستا، جمشید دارنده گله‌های فراوان است و حیوانات را از شر گرسنگی و بی‌علوفگی می‌رهاند.
آریاییان ایران و هند به وجود خدایان و فرشتگان متعددی برای هر چیز قائل بودند. ازجمله خدایانی بودند که بر حیوانات تاثیر اساسی داشتند، مانند <اوشس> که نگهدارنده گاوان بود و <سویتری> که خدای آفتاب و زنده‌کننده و زاینده بود و روشنایی را به بشر هدیه می‌کرد و همه اینها یادآور <میترا> و <مهر> هستند که در سنت آریایی و مخصوصا ایرانیان نگهبان گله اسبان و نشخوارکنندگان و بخشنده قدرت باروری به حیوانات ماده و زنان بود. <ویشنو> خدای محافظ و مظهر نیروی آفتاب، صاحب گاوان شیرده و چراگاه‌های حاصلخیز بود و در خدمت مردم قرار داشت. <ریشودوا> که روح همه خدایان بود، کمال محبت و عنایت را به همه موجودات ازجمله گاو و گوساله داشت. در اوپانیشاد هندوان رعایت حقوق حیوانات و آزار نرساندن به آنها با بیانی شاعرانه توصیف شده است.
‌ در فرهنگ اوستایی و پهلوی هر یک از روزهای ماه‌های ایرانی نام مخصوصی داشت که هر کدام نام یکی از فرشتگان بود. روز چهاردهم هر ماه را جوش یا گوش می‌گفتند. ابوریحان بیرونی در مقابل روز گوش عدد <پر> را قرار می‌دهد که به حروف ابجد برابر ۱۴ هست که همان چهاردهم ماه می‌شود. در این روز دعای مخصوص در <واسپارا> می‌خواندند و سلا‌مت حیوانات را آرزو می‌کردند. مساله گوش‌روز در فرهنگ اسلا‌می نیز وارد شده است. چنان که ملا‌محسن فیض کاشانی رساله‌ای در نقل روایت <معلی بن حفنیس> از امام صادق(س) راجع به نوروز و ۳۰ روز ماه پارسیان تالیف کرده است. فیض کاشانی در این رساله ۳۰ روز ماه را با ذکر نام پارسی آن ذکر کرده، در هر مورد راجع به فرشته صاحب‌نام مطلبی گفته و از کارهایی که انجام دادن آنها در هر یک از این روزها پسندیده یا ناپسند است یاد کرده است. در این رساله در مورد روز چهاردهم ماه گفته شده است: <چهاردهم حوس، نام فرشته‌ای است موکل بر آدمیان و چهارپایان، فارسیان می‌گویند روزی سبک است و ما می‌گوییم روز خوبی است برای هرچه خواهد، و دیدن شرفا و علما برای حاجت خواستن در این روز خوب است و هر کس در این روز بیمار شود به‌زودی شفا یابد.>
● حقوق حیوانات در قرآن کریم
در قرآن کریم آیات متعددی در مورد حیوانات دیده می‌شود که بارها به این موضوع اشاره شده که حیوانات نشانه‌قدرت الهی و مایه عبرت بشر هستند و در آنها منافع بی‌شماری برای انسان‌ها قرار داده شده است. <آیا آنها ندیدند که از آنچه با قدرت خود به عمل آورده‌ایم چهار‌پایانی برای آنها آفریدیم که آنان مالک آن هستند؟ آنها را رام ایشان ساختیم‌، هم مرکب آنان از آن است و هم از آن تغذیه می‌کنند و برای آنان منافع دیگری در آن حیوانات است و نوشیدنی‌های گوارایی، آیا با این حال شکرگزاری نمی‌کنند؟( >یس، ۷۱-۷۳< .)همانا برای شما در مطالعه حال چهار‌پایان و حیوانات اهلی عبرتی هست که از شیر و گوشت و پوست خود به شما بهره می‌دهند و بسیاری منافع دیگر برای شما دارند و از گوشت و شیر آنها تناول می‌کنید( >مؤمنین، ۲۱.) خداوند در آیات متعدد از انسان می‌خواهد که در آیات الهی و ازجمله خلقت خود و حیوانات تدبر کنند. برای مثال در سوره غاشیه آمده است:
<آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است( >غاشیه، ۱۷.) خداوند متعال در امثال این آیات مردم را به شناختن حیوانات و تفکر در کیفیت خلقت آنها و کارهایی که می‌کنند ترغیب نموده و در آیات دیگر، انسان‌ها را به عبرت گرفتن از بعضی از آنها مانند چهارپایان‌، پرندگان، مورچه‌‌ها و زنبورهای عسل دعوت کرده است. آیات ۵ تا ۸ سوره‌نحل نیز به منافع حیوانات اشاراتی جالب و شگفت‌انگیز دارد به طوری که پس از بیان برخی منافع مادی چهارپایان ازجمله تهیه پوشش و خوراک، روی جنبه استفاده روانی از آنها نیز تکیه کرده و می‌گوید: <در این حیوانات برای شما زینت و شکوهی است به هنگامی که آنها را به استراحتگاهشان بازمی‌گردانید و هنگامی که صبحگاهان به صحرا می‌فرستید.( >نحل، ۵-۸) در تفسیر این آیه آمده است که منظره جالب حرکت دسته‌جمعی گوسفندان و چهارپایان به سوی بیابان و چراگاه، سپس بازگشت‌شان به سوی آغل و استراحتگاه که قرآن از آن تعبیر به <جمال> کرده تنها یک مساله ظاهری و تشریفاتی نیست، بلکه گویای این حقیقت است که چنین جامعه‌ای خود‌کفا است، این درواقع <جمال> استغناء و خودکفایی جامعه است، جمال تولید و تامین فرآورده‌های مورد نیاز یک ملت و همان استقلا‌ل اقتصادی و ترک هرگونه وابستگی است. ‌
سوره نحل نیز اسرار شگفت انگیزی در مورد زنبور عسل بیان می‌کند. زنبور عسل دارای زندگی بسیار منظم توام با برنامه‌ریزی و تقسیم کار و مسوولیت است. کندو پاک‌ترین، منظم‌ترین و پرکارترین شهر دنیا است که از تمدن درخشانی برخوردار است و شاید تنها دلیلی که برای این همه نظم و همکاری بتوان آورد، در همین آیه خلا‌صه می‌شود که: <پروردگار تو به زنبور عسل وحی فرستاد که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که مردم می‌سازند خانه‌هایی برگزین سپس از تمام ثمرات تناول کن و راه‌هایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده به راحتی بپیما. از درون شکم آنها نوشیدنی خاصی خارج می‌شود به رنگ‌های مختلف، که در آن شفای مردم هست، در این امر نشانه روشنی است برای آنها که اهل فکرند( >!نحل، ۶۸-۶۷.)
● تکامل و حشر حیوانات در قیامت
برخی آیات قرآن به تکامل و حشر و رستاخیز حیوانات اشاره کرده‌اند که جای سوال و بحث فراوانی را برمی‌انگیزد، چرا که لا‌زمه رستاخیز و حساب و جزا، مساله عقل و شعور و تکلیف و مسوولیت است، آیا حیوانات هم دارای سطحی از شعور و ادراک هستند که رستاخیز داشته باشند؟ سوره انعام در این زمینه می‌گوید: <محققا بدانید که هر جنبنده در روی زمین و هر پرنده که به دو بال در هوا پرواز می‌کند، همگی طایفه‌ای مانند شما نوع بنی‌بشر هستند. ما در کتاب آفرینش هیچ‌چیز را فروگذار نکردیم. سپس همه به سوی پروردگار خود محشور می‌شوند.( >انعام، ۳۸) در مورد این آیه تفاسیر زیادی نقل شده است. مرحوم علا‌مه طباطبایی (ره) در بحث مبسوطی ذیل آیه، شباهت اجتماعات حیوانی را به انسانی از نظر کثرت و عدد، هدفداری و حتی دارا بودن نوعی از زندگی ارادی و شعوری مطرح کرده و می‌نویسد: <تفکر عمیق در اطوار زندگی حیوانی که ما در بسیاری از شئون حیاتی خود با آنها سر و کار داریم و در نظر گرفتن حالا‌ت مختلفی که هر نوع از انواع این حیوانات در مسیر زندگی به خود می‌گیرند، ما را به این نکته واقف می‌سازد که حیوانات هم مانند انسان دارای عقاید و آرای فردی و اجتماعی هستند. حرکات و سکناتی که آنها در راه بقا و جلوگیری از نابود شدن نشان می‌دهند همه برمبنای آن عقاید است. در اجتماعات حیوانی هم مانند اجتماعات بشری فطرتا ماده و استعداد پذیرفتن <دین الهی> وجود دارد. همان فطرتی که در بشر سرچشمه دین الهی است و وی را برای حشر و بازگشت به سوی خدا، قابل و مستعد می‌سازد، در حیوانات نیز هست.> در تفسیر نمونه ضمن بیان زندگی شگفت‌انگیز زنبور عسل و مورچه، وفای حیوانات به صاحب خود و تربیت‌پذیری آنها برای مقاصد انسانی، آمده است: <در آیات متعددی از قرآن، مطالبی دیده می‌شود که دلیل قابل ملا‌حظه‌ای برای فهم و شعور بعضی از حیوانات محسوب می‌شود‌، داستان فرار کردن مورچه‌‌ها از برابر لشکر سلیمان، داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و یمن و آوردن خبرهای هیجان‌انگیز برای سلیمان شاهد این مدعا است.>
در روایات اسلا‌می نیز احادیث متعددی در زمینه رستاخیز حیوانات دیده می‌شود. ازجمله در <تفسیر المنار> روایتی از طریق اهل تسنن نقل شده که پیامبر(ع) در تفسیر آیه مورد بحث فرمودند: <خداوند تمام این جنبندگان را در روز قیامت برمی‌انگیزاند و قصاص بعضی را از بعضی می‌گیرد. حتی قصاص حیوانی را که شاخ نداشته و دیگری بی‌جهت به او شاخ زده است، از اولی خواهد گرفت.> همچنین از ابوذر نقل شده که گفت: ما خدمت پیامبر(ع) بودیم که در پیش روی ما، دو بز به یکدیگر شاخ زدند. پیامبر(ع) فرمود: می‌دانید چرا اینها به یکدیگر شاخ زدند؟ حاضران عرض کردند: نه. پیامبر(ع) فرمود: اما خدا می‌داند چرا و به‌زودی در میان آنها داوری خواهد کرد (همو.) آیاتی همچون <و اذا الوحوش حشرت( >تکویر، ۵) و <ثم الی ربهم یحشرون( >انعام، ۳۸) نیز تأکیدی دیگر بر حشر و رستاخیز حیوانات است. ‌
این همه نشان می‌دهد که حقوق حیوانات از چه جایگاه بالا‌یی در بین ادیان و آیین‌‌های مختلف برخوردار است.

مهدی چلا‌نی
کارشناس محیط زیست

منبع : روزنامه اعتماد ملی