ساز شناسی در تعزیه نواحی ایران‌

آلات موسیقی در تعزیه، به سازهای بادی و كوبی منحصر می‌شد. سازهای رشته‌دار یا زهی و حتی بعضی از سازهای كوبی، همچون دف، دایره و دایره زنگی هم به علت ممنوعیت شرعی در تعزیه‌خوانی‌ها كاربرد نداشتند. هر چند در پاره‌ای از شهرها و روستاهای ایران، به اقتضای وضع ویژه فرهنگی و مذهبی، احتمالاً از سازهای رشته‌دار و آلاتی همانند دف و دایره، آن هم گاهی، در برخی از تعزیه‌ها، سود می‌جستند، ولی به هر تقدیر، استفاده از سازهای یاد شده، جنبه تصادفی و استثنایی داشته است.
در شمار زیادی از شهرها و روستاهای ایران، عمده‌ترین و متداول‌ترین سازهای تعزیه، شیپور و طبل معمولی بود. در تعدادی از نواحی ایران، از سازهای دیگری مانند دهل، سنج، سرنا، نی و بعضی از سازهای محلی نیز بهره می‌بردند. از زمان ناصرالدین شاه به بعد در تكیه دولت و تكایای اعیان و اشراف، پاره‌ای از سازهای بادی اروپایی نظیر برگل، ترومپت پیستون‌دار، قره‌نی و مانند آنها هم بر سایر سازها افزوده شد. تعزیه‌خوانان برخی از شهرها و روستاهای ایران، مخصوصاً مناطق اطراف تهران نیز تدریجاً سازهای فرنگی مثل بوگل، كه آن را به زبان عامیانه <بولگ> می‌نامیدند، به كار می‌گرفتند
● سازهای بادی سنتی‌
▪ شیپور:
سازی از جنس برنج یا مس و بدون پیستون و از خانواده سازهای بادی است. این ساز، یك صدایی و نوایش بسیار بلند و رسا می‌باشد. با شیپور ساده، آهنگ ویژه‌ای را نمی‌شود نواخت. تنها با دمیدن در آن و كشش یا تقطیع نفس، می‌توان پنج تا شش حالت كلی غم‌انگیز یا ضربی و آشوب و جنگ به صدای آن داد.
در ایران، این ساز از روزگاران دیرین در جنگ‌ها و مراسم مذهبی كاربرد داشته و بیشتر از سایر سازها معمول بوده است. هیچ گونه ساز بادی‌ای به اندازه شیپور ساده در تعزیه‌خوانی‌ها متداول نبوده است. در هر شهر و روستایی كه تعزیه و شبیه‌خوانی برپا می‌شد، شیپور از مهم‌ترین و اساسی‌ترین سازهای تعزیه شمرده می‌شد. سازهای بادی دیگر، همچون كرنا، قره‌نی و امثال این‌ها، بیشتر جنبه تكمیلی و تشریفاتی داشتند.
▪ نی:
سازی است بادی كه آن را اغلب از نی و به صورت استوانه می‌سازند. لوله این ساز از هفت بند و شش گره تشكیل یافته است. از همین روی، ساز مزبور به <نی هفت بند> هم شهرت دارد. قطرش از ۵/۱ تا ۳ سانتی‌متر و طولش حدوداً ۳۰ تا ۷۰ سانتی‌متر است. شش سوراخ دارد كه ۵ سوراخ آن در یك طرف و سوراخی در سمت دیگر آن قرار دارد. نی از انواع سازهای بی‌زبانه می‌باشد. نی نواز، هوا را از دهانه لوله به درون آن می‌دمد و با باز و بسته كردن سوراخ‌ها با انگشتان هر دو دست، طول هوای داخل لوله را كم و زیاد می‌كند و در نتیجه صورت‌های زیر و بمی به وجود می‌آورد.
در تعزیه‌ها، در مواردی چند از جمله در فواصل خواندن آوازهای اندوهبار، نی زده می‌شد. نوای نی معمولاً با صدای ملایم شیپور و طبل همراه بود. مهم‌ترین كاربست نی در تعزیه <طفلان مسلم> بود. در این تعزیه، مانند چوپان موقع چراندن گوسفندان خویش، آهنگ‌های غمباری همانند دشتستانی، چوپانی و امیری نی می‌زد. از این رو، افرادی كه در این تعزیه، نقش چوپان را به عهده داشتند، می‌بایست نی‌زن نیز باشند.
▪ كرنا یا كرنای:
سازی است بادی و معمولاً فلزی. درازای آن ۲ تا ۷ متر است. سرش خمیده و به عصا شباهت داشته و لوله‌اش بدون سوراخ می‌باشد. صدای كرنا، خشن، گوش خراش و هراس‌انگیز است. در تعزیه‌ها از این ساز به هنگام نبرد، پیكار و تاخت و تاز اسب‌ها و برای ایجاد رعب، وحشت و آشوب سود می‌جسته‌اند. در ابتدای تعزیه و اعلام و فراخوانی و مبارزه‌خوانی هم كرنا را همراه با طبل و شیپور می‌نواختند.
▪ سرنا یا سورنای:
ساز بادی چوبی است مخروطی شكل. سرنای تعزیه دوزبانه و طول لوله‌اش تقریباً نیم متر است كه ۶ سوراخ در یك ردیف و سوراخی در عقب دارد. این ساز در بیشتر نواحی كشور، به خصوص در روستاها به كار می‌رود. در رقص‌های محلی، جشن‌های عروسی و احیاناً در مراسم عزاداری ماه محرم آن را همراه با دهل یا طبل می‌نوازند. در تعزیه‌خوانی‌ها، سورنا نواز با شیپورزن و طبال در نواختن آهنگ‌های غم‌انگیز یا نشاط‌بخش همراهی می‌كرده است.
● سازهای كوبی‌
▪ طبل:
سازی است كوبی و رزمی، كوچك‌تر از دهل و در اندازه‌های مختلف. تنه‌اش را از چوب و به شكل مخروط ناقص یا استوانه‌ای شكل می‌سازند و روی دو قاعده‌اش پوست می‌كشند. بعدها، طبل‌های فلزی هم ساخته شد. طبل را با دو چوب یا چوبك كه سرشان گره یا <توپوز> دارد، می‌نوازند. حدود تنوع صدای طبل به وسعت پوست و مخصوصاً مهارت نوازنده بستگی دارد. طبل نیز همانند شیپور، ساز اصلی و مهم تعزیه بوده است. طبل‌نوازها، جدا از این‌كه آواز تعزیه‌خوانان را با آواز همراهی می‌كنند، به هنگام سكوت یا حركت تعزیه‌خوانان و در فواصل آوازها با نواختن ضربات ملایم، آرام و متوالی به طبل، گذشت لحظه‌ها و زمان و گهگاه هم چونی حالات تعزیه‌خوان را مجسم می‌نمایند. كلاً طبل در نمایاندن تقطیع و تغییر صحنه‌ها در تعزیه، نقش مهم و اساسی داراست.
▪ دهل:
سازی است كوبه‌ای به شكل استوانه، نظیر طبل، اما بزرگ‌تر از آن. تنه‌اش از چوب و قطر دهانه‌اش تقریباً ۱ متر و ارتفاع آن ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است. بر دو سطح دهانه آن پوست كشیده شده است. نوازندگان موقع دهل‌نوازی، آن را با تسمه‌ای كه به تنه‌اش وصل می‌باشد به گردن می‌آویزند.
دهل در جلوی شكم نوازنده به طور مایل قرار می‌گیرد و دو دهانه پوست كشیده آن به سوی پهلوی راست و چپ نوازنده است. نوازنده در دست راستش چوبی به شكل عصا، به اسم <كَجَك> و در دست چپ، تركه نازكی می‌گیرد و با آنها بر روی سطح پوستی دهل می‌كوبد. ارتفاع صدای چنین سازی، نامعین است.
▪ سنج یا صنج:
سازی است كوبی از دو صفحه یا سینی برنجی مدور كه درون آن كمی گرد است. سنج یكی از سازهای باستانی ایران بوده است كه در مراسم سوگواری‌های مذهبی و تعزیه به كار می‌آید. جهت نواختن آن، دو صفحه را به هم می‌كوبند یا بر هم می‌لغزانند. طنین سنج، آمرانه و پرقدرت می‌باشد. كاربرد سنج در مجالس تعزیه جنبه عمومی ندارد و بیشتر در دسته‌گردانی‌ها، نوحه‌خوانی‌ها و سینه‌زنی‌ها از آن بهره می‌برند.
▪ نَقّاره:
دو طبل كوچك متصل یا جدا از هم است؛ یكی بزرگ‌تر با صدای بم‌تر و دیگری كوچك‌تر با صدایی زیرتر. نقاره را با دو عدد تركه كه به چوب نقاره معروف است، می‌نوازند. گاه یك چوب با بم و چوب دیگر با زیر كار می‌كند و برخی اوقات هر دو چوب به بم یا به زیر می‌خورد. كاربرد اصلی نقاره در نقاره‌خانه‌های شهرهای بزرگ بود كه به هنگام طلوع و غروب آفتاب نقاره می‌زدند. افزون بر این، در مراسم دسته‌گردانی و عزاداری به كار می‌رفت. به تدریج در تعزیه‌خوانی‌ها، به ویژه در تكیه دولت و تكایای اعیانی و اشرافی هم مرسوم شد.
▪ سازهای بادی فرنگی:
همان گونه كه یادآور شدیم، از اواخر عهد ناصری چند نوع ساز بادی فرنگی هم در مجالس تعزیه باب شد، از بین آنها، ترومپت پیستون دار، بوگل و قره‌نی را می‌توان نام برد.
ترومپت پیستون‌دار: یكی از سازهای بادی است كه میان مردم به <شیپور> معروف است. این ساز را، همچون شیپور ساده، از مس یا برنج می‌سازند. ساز مورد بحث دارای سه كلید سوپاپ (پیستون) است. نوازنده، همراه با حركت لب‌ها و فشار دم در دهانه ترومپت و حركت انگشتان روی كلیدهای آن، با هر كلید، تعدادی از نوازهای موسیقی را تولید می‌كند.
به جای شیپور ساده قدیمی، از ترومپت نه تنها در تكیه دولت و تكایای اعیان و اشراف، كه در بعضی از تكیه‌ها و تعزیه‌خوانی‌های عمومی هم استفاده می‌كردند. چون ترومپت پیستون داشت، گروه نوازندگان تعزیه می‌توانستند پاره‌ای از نغمه‌ها، آهنگ‌ها و گوشه‌ها را با آن بنوازند. بنابراین با كاربرد ترومپت، نوعی تحول در موسیقی تعزیه پدیدار شد. نوازندگانی كه در نواختن ترومپت و بوگل پیستون‌دار، تبحر و ورزیدگی داشتند، در بسیاری موارد، تعزیه‌خوانان را در آوازخوانی همراهی می‌كردند و همان گوشه‌ها و نغمه‌هایی را می‌نواختند كه تعزیه‌خوان می‌خواند.
▪ بوگل:
سازی است فلزی و دوزبانه چون ترومپت. لوله‌اش كله قندی و كوتاه‌تر از ترومپت می‌باشد. بوگل دو نوع است؛ بوگل بزرگ و كوچك. تفاوت بین این دو در صداست. صدای بوگل كوچك، تیزتر از بوگل بزرگ می‌باشد. بوگل ساده، نظیر شیپور بود و پیستون و سوپاپ نداشت و با آن ۲ تا ۶ صوت مختلف را درمی‌آورند. در تعزیه‌ها از هر دو ساز یعنی از بوگل و ترومپت استفاده می‌شد، كاربرد بوگل و ترومپت پیستون‌دار در تعزیه، بر تنوع آهنگ‌ها و نغمه‌ها می‌افزود.
▪ قره‌نی:
سازی است بادی از دسته سازهای یك زبانه كلیددار. این ساز اقسام مختلفی دارد كه متداول‌ترین آنها قره‌نی است كه آن را از چوب می‌ساختند. در تعزیه‌خوانی‌های تكیه دولت و برخی از تكایای اعیانی، از قره‌نی نیز استفاده می‌شده است. در تكایا و تعزیه‌های عمومی معمولاً سرنا به كار برده می‌شد.

امیر دیوانی‌
منابع:
۱- شهیدی، عنایت‌ا...: <تعزیه و تعزیه‌خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران>، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰.
۲- یادداشت‌های پراكنده شخصی از منابع معتبر.

منبع : تابان