عصای دست پزشکان

این روزها باز هم از انرژی هسته‌ای زیاد می‌شنویم و شعار(انرژی هسته‌ای حق مسلم ماست) فراوان به گوش می‌رسد. در حیطه سلامت پزشكی از انرژی هسته‌ای استفاده‌های زیادی می‌شود، به طوری كه شاید بدون وجود این شاخه پزشكی و امكانات و قابلیت‌های آن، بسیاری از تشخیص‌ها و درمان‌های پزشكی با مشكل روبه‌رو شوند یا حداقل سخت‌تر از معمول به انجام برسند. با این همه كاربرد و موارد مصرف، متاسفانه اطلاعات بیشتر مردم جامعه درباره این شاخه از پزشكی محدود و اندك است.
در پزشكی هسته‌ای دو نوع اقدام كلی برای بیماران صورت می‌گیرد كه در اصل اقدامات تشخیصی و اقدامات درمانی هستند. بخش عمده‌ای از اقدامات و فعالیت‌های مفید پزشكی هسته‌ای، اقدامات درمان آن به وسیله مواد رادیواكتیو هستند كه متاسفانه در كشور ما تنها به طور محدود در دسترس قرار دارند. از این میان شاید درمان بیماری‌های تیروئید به وسیله مواد رادیواكتیو معروف‌تر از بقیه باشد.
● ید از نوع رادیو اكتیو
حتما درباره فواید ید و نیاز بدن و به ویژه بافت تیروئید به ید كافی در مواد غذایی، زیاد شنیده‌اید. یدهایی كه به طور معمول در مواد غذایی (مانند نمك یددار، روغن یا غیره) یافت می‌شوند، از نوع غیر رادیواكتیو هستند. بافت تیروئید آنها را جذب می‌كند تا با استفاده از آن هورمون تیروئید را كه برای تنظیم عملكرد اكثر اعضای بدن لازم است، تولید كند. ید رادیو اكتیو از نظر ویژگی‌های ساختمانی مشابه همین یدهای معمولی است.
به همین دلیل تیروئید اختلاف آن با یدهای معمولی را تشخیص نداده و آن را جذب می‌كند. اما برخلاف ید معمولی كه جذب آن برای تیروئید مفید و درواقع ضروری است، جذب چنین یدهای رادیواكتیوی به علت تشعشات و پرتوهای آسیب رسان آن، موجب تخریب و نابود شدن بافت‌هایی كه آن را برداشت كرده‌اند، می‌شود. شاید در نگاه اول این اثر نامطلوب به نظر برسد اما پزشكان از همین اثر فواید و منافع درمانی بسیاری كسب كرده‌اند.
بیماری را در نظر بگیرید كه دچار پر كاری تیروئید است، یعنی بافت تیروئید او بیش از حد هورمون تیروئید می‌سازد. به طور معمول متخصصان غدد از داروهایی برای این بیماران استفاده می‌كنند كه جلوی ساخت هورمون را می‌گیرد و از این طریق پركاری را درمان می‌كند. اما گاهی اوقات بیمار به این درمان پاسخ نمی‌دهد یا قادر به مصرف چنین داروهایی نیست.
درگذشته تنها راهی كه برای درمان این قبیل بیماری‌ها باقی می‌ماند، انجام جراحی بود تا جراح بافت تیروئید را به طور كامل یا تقریبا كامل از بدن فرد خارج سازد و با این روش بیمار را از شر این غده پركار رها كند. اما طی سال‌های گذشته فن‌آوری پزشكی هسته‌ای در چنین مواردی به كمك بیماران آمده است و دیگر نیازی نیست كه آنها را تحت عمل جراحی قرار دهند.
در این روش به بیمار بر حسب سن، وزن، شدت پركاری تیروئید و نیز حجم گواتر، مقداری ید رادیو اكتیو داده می‌شود. بافت‌های تیروئید بیمار با این فرض كه این ید، با ید معمولی تفاوت خاصی ندارد، آن را جذب می‌كنند اما این یدهای خیانتكار اقدام به تخریب و نابودی این بافت‌ها می‌كنند، چرا كه از خود اشعه‌های آسیب‌رسان ساطع می‌كنند.
● سرطان‌ها درمان می‌شوند
خوشبختانه امروز دیگر مثل گذشته نیست كه تمام مبتلایان به سرطان به دنبال ابتلا به این بیماری‌ جان خود را از دست بدهند. در سال‌های اخیر با پیشرفت روش‌های جراحی، شیمی درمانی، پرتو درمانی و نیز درمان‌های پزشكی هسته‌ای، بسیاری از سرطان‌ها قابل درمان شده‌اند و از این میان شانس سرطان‌های تیروئید بیش از بقیه بوده است، به طوری كه در حال حاضر اكثر مبتلایان به سرطان‌های تیروئید از نوع پاپیلاری و فولیكولار را می‌توان به طور كامل و قطعی درمان و سرطان را در بدن آنها ریشه‌كن كرد.
نقش پزشكان هسته‌ای در این پیشرفت بسیار چشمگیر بوده است. در اصل متخصصان پزشكی هسته‌ای با همان روشی كه برای درمان پركاری تیروئید توضیح داده شد، سرطان تیروئید را نیز درمان می‌كنند، البته با این تفاوت كه دوز تجویز شده ماده رادیواكتیو برای این بیماران نسب به بیمارانی كه فقط پركاری ساده و غیرسرطانی تیروئید دارند، بسیار بالاتر است. دوز مورد نیاز برای هر بیمار بسته به وزن، سن و نیز وسعت و میزان گسترش تومور به بافت‌های مختلف بدن تعیین می‌شود و این تصمیم‌گیری تنها از سوی یك متخصص پزشكی هسته‌ای مجرب در این زمینه ممكن است.
گاهی تمام اثرات درمانی در یك نوبت درمان قابل حصول نیستند بنابراین بیماران نیاز پیدا می‌كنند كه بیش از یك جلسه تحت درمان قرار گیرند اما به طور معمول باید بین جلسات مختلف درمانی، حدود چهار تا شش ماه وقفه گذاشته شود. درضمن، بیماران باید تحت نظارت مستقیم و دقیق یك متخصص پزشكی هسته‌ای، هر چند وقت یك بار آزمایش‌های مربوط به این بیماری را انجام دهند تا در صورت عود و بازگشت بیماری، هر چه سریع‌تر درمان مناسب برای آنها صورت گیرد.
● درمان‌های دیگر در پزشكی هسته‌ای
اگرچه معروف‌ترین درمانی كه در حال حاضر در حیطه رشته پزشكی هسته‌ای كشور صورت می‌گیرد، درمان سرطان‌ها و پركاری‌های تیروئید با مواد رادیواكتیو است اما درمان‌های پزشكی هسته‌ای تنها محدود به این مورد نیست و در اصل گستره وسیعی را در بر می‌گیرد. به طور مثال بیماری را در نظر بگیرید كه به علت ابتلا به سرطانی مانند سرطان پروستات، ریه یا پستان دچار درگیری استخوان‌های متعدد بدن با سرطان شده و از درد استخوانی شدیدی رنج می‌برد.
در این شرایط یك متخصص پزشكی هسته‌ای در همكاری نزدیك با یك متخصص خون و سرطان می‌تواند با تجویز انواع خاصی از مواد رادیواكتیو در روزهای آخر زندگی این فرد، درد را كاهش دهد و شرایط زندگی او را تحمل‌پذیر‌تر كند. علاوه بر این افرادی كه به انواع خاصی از تومورهای غده فوق كلیوی مبتلا هستند هم از این درمان‌های هسته‌ای سود می‌برند. حتی با متصل كردن مواد رادیواكتیو به پروتئین‌ها و پادتن‌های خاص می‌توان از اثرات مفید مواد رادیواكتیو در درمان انواع دیگری از سرطان‌ها هم سود برد.
● محدود به سرطان نیست
تا اینجا از منافع و موارد استفاده مواد رادیو اكتیو در درمان سرطان‌ها گفتیم. اما غیر سرطانی‌ها هم می‌توانند از برخی منافع مواد رادیواكتیو سود ببرند. به طور مثال برخی از بیماری‌های خونی مانند غلظت خون بسیار بالا در گذشته به وسیله انواع خاصی از این مواد با نام فسفر رادیواكتیو درمان می‌شدند و هنوز هم برخی از بیماران با همین روش تحت درمان قرار می‌گیرند. حتی می‌توان برخی اختلالات مفصلی را با این روش‌ها درمان كرد و در كشور ما هم تجاربی درباره درمان اختلال مفصلی در كودكان مبتلا به هموفیلی وجود دارد. هفته آینده درباره مصارف مواد رادیواكتیو در درمان سایر بیماری‌ها توضیحاتی ارائه می‌شود.

دكتر علی غلامرضانژاد

منبع : روزنامه سلامت