استانداردهای مدیریتی

همواره یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های طراحان، سازندگان و مالکان کشتی‌ها مسئله ایمنی کشتی در دریا بوده است، زیرا خسارت‌های زیادی از این ناحیه متوجه آنها می‌شود که اصلی‌ترین این خسارت‌ها عبارتند از تلفات جانی خدمه، مسافران و سایر انسان‌هائی که در بنادر و یا محیط‌های اطراف در معرض حوادث ناشی از وقایعی که برای کشتی‌ها به‌وجود می‌آید قرار می‌گیرند، خسارات محیط زیستی و خسارات وارده به محموله‌های کشتی از جمله این مخاطرات است. بدیهی است که تمام مسئولان مرتبط با صنعت کشتیرانی تلاش می‌کنند تا از این‌گونه رخدادها جلوگیری به‌عمل آورند و یا حتی‌المقدور در جهت کاهش خسارات ریسک‌های موجود اقدام نمایند.
در مطالعات تحلیل ریسک صنایع دریائی دو محدوده اصلی وجود دارد:
۱) محدوده طراحی و ساخت کشتی‌ها
۲) هنگام بهره‌برداری و استفاده عملیاتی از کشتی‌ها در پهنه دریاها
نکته مهم، متأسفانه در تحلیل ریسک‌های حمل‌ونقل دریائی جای محاسبات کمی و استفاده از مبانی تئوری احتمالات خالی است و نسبت به سایر صنایع مشابه (مانند مسایل هسته‌ای که پیامدهای آن نیز همچون حوادث دریائی شدید است) اهمیت کمتری به آن داده شده است. لذا لازم است با بررسی حوادث و وقایع گذشته و تحلیل دقیق نسبت به کاهش خطرات اقدام اساسی صورت گیرد.
سطوح کیفی ریسک‌های موجود در حمل و نقل دریائی را می‌توان براساس مطالعاتی که بر پایه آمار سوانح دریائی انجام شده‌اند، تخمین زد. با توجه به این مطالعات می‌توان دریافت که میزان تغییر سطح ایمنی با گذشت زمان و تکامل تدریجی فعالیت‌ها در زمینه صنایع دریائی و همچنین تفاوت سطح ایمنی باتوجه به تفاوت نوع، اندازه و سن کشتی‌ها چگونه بوده است. این نوع مطالعات جزء اولین مطالعات در زمینه تحلیل ریسک حمل و نقل دریائی بوده‌اند و براساس داده‌هائی که جدیداً انتشار پیدا می‌کنند به روز می‌شوند. یکی از مشکلاتی که در بین حوادث مختلف توجه عمده‌ای را به خود جلب کرده است مسئله غرق شدن کشتی‌ها است که معمولاً منجر به از دست رفتن جان مسافران و خدمه کشتی‌ها می‌شود، این حالت اغلب در اثر واژگون شدن و آب گرفتگی کشتی به وقوع می‌پیوندد. علاوه بر این، تصادفات و یا انواع دیگر صدمات وارده به بدنه کشتی نیز می‌توانند باعث آب گرفتگی کشتی‌ها شوند. تنها راه کنترل این مشکل این است که طراحی کشتی به گونه‌ای صورت گیرد که بدنه آن به قطعات کوچک‌تر (که هر کدام از این قطعات در مقابل ورود آب محافظت شده‌اند) تقسیم شود تا در هنگام وقوع حوادث برخی از قسمت‌های کشتی به‌صورت بی‌عیب و سالم عمل کنند تا شناور بودن کشتی تضمین شود.
شکست و فرو ریزش سازه‌ای دیگر عاملی است که باعث شکست و خسارات کلی به کشتی می‌شود تا آنجا که این موضوع اغلب منجر به صدمات جدی به کشتی و مسافران شده است. جهت محاسبات کمی احتمال در طراحی کشتی‌ها، تئوری قابلیت اطمینان در اجزاء مختلف آنها استفاده شده است. در عمل این پیشرفت‌های علمی را برای طراحی احتمالاتی و بهبود آئین‌نامه‌های طراحی به‌منظور افزایش سطح ایمنی کشتی‌ها به‌کار برده‌اند، دلیل طراحی‌ها بر پایه احتمالات بیشتر بر این اصل استوار است که قسمت اصلی تصادفات از خطاهای انسانی نشأت می‌گیرد. باید توجه داشت که خطاهای انسانی تنها حیطه خاصی از فعالیت‌ها را شامل نمی‌شود، بلکه در تمام مراحل از جمله طراحی، ساخت و بهره‌برداری نقش اصلی را ایفا می‌کند.
در حوادثی که تاکنون رخ داده است سهم اصلی ریسک‌ها را فعالیت‌های مربوط به بهره‌برداری از کشتی‌ به خود اختصاص داده است و به‌همین دلیل در تحلیل‌های کلاسیک ریسک دریائی، توجه بیشتری به این موضوع شده است، تا آنجا که به تدریج به معمول‌ترین زمینه در حیطه فعالیت‌های مختلف صنایع دریائی تبدیل شده است. در این باره مطالعاتی در موضوعات جزئی مختلف شروع شده است، برای مثال، در تحلیل سیستم‌های حرکتی چرخ دنده‌های فرمان از تکنیک‌هائی از قبیل تحلیل درخت خطا (Fault Tree Analysis)، بررسی گونه‌های شکست (Failure Mode) و تحلیل اثرات (Effect Analysis) استفاده و به سایر موضوعات نیز تعمیم داده شده است.
نگرانی‌هائی که درباره استانداردهای ضعیف مدیریتی و سهم خطاهای انسانی در ضعف‌های مدیریتی منجر به تلفات و تصادفات دریائی وجود داشته است باعث به‌وجود آمدن آئین‌نامه ISM شده است. این آئین‌نامه مستقیماً صلاحیت پرسنل، خدمه و کارمندانی را که با جوانب مختلف بهره‌برداری در کشتی در ارتباطند مدنظر قرار داده است و آنها را ملزم به کسب یک سری مشخصات معین در انجام وظایف مختلف مرتبط با بهره‌برداری از کشتی می‌کند که با برآورده شدن این مشخصات، سیستم مدیریت ایمنی به‌نحوی مؤثر بتواند کنترل و عکس‌العمل مناسب را در قبال ریسک‌های تعیین شده در تحلیل ریسک کلاسیک (FSA) برآورد نماید.
یکی دیگر از جنبه‌های تحلیل ریسک دریائی علاوه بر موارد ذکر شده (ساخت و بهره‌برداری)، ریسک‌های وابسته به انتخاب مسیر حرکت کشتی‌ها با توجه به انواع محموله‌هائی است که حمل می‌کنند، که متأسفانه در این زمینه نیز مطالعات چندانی صورت نگرفته است، تا آنجا که در مرور ادبیات گذشته در منابع موجود، کمتر محققی پیدا می‌شود که جایگاهی ویژه برای آن قایل شده باشد. اما با توجه به این که در کشور ما حمل و نقل مواد نفتی توسط کشتی‌ها صورت می‌گیرد و مسیرهای حرکت کشتی‌ها همراه با پتانسیل ریسک‌ بالای حمل و نقل مواد نفتی در این باره بسیار با اهمیت است، لزوم مطالعاتی در این زمینه نیز احساس می‌شود.
با وجود تمام کاستی‌هائی که در زمینه تحلیل ریسک حمل و نقل دریائی در دنیا مشاهده می‌شود، در سال ۲۰۰۵ میلادی کتابی در این باره با عنوان ”مدیریت ایمنی و تحلیل ریسک در حمل و نقل دریائی“ انتشا یافته است که پوشش تقریباً جامعی به تحلیل ریسک در مسایل حمل‌ونقل دیائی داده است و تنها کتابی است که در این زمینه به این جامعیت تألیف شده است.
از مسایل مختلفی که تاکنون در مباحث تحلیل ریسک حمل‌ونقل دریائی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
ـ ریسک تصادفات کشتی، تبه گل نشستن و آب‌گرفتگی
ـ ریسک شکست سازه‌ای، خرابی تجهیزات و مشکلات مکانیکی
ـ ریسک ترافیکی کشتی‌ها در مسیرهای حرکتی آنها
ـ ریسک خطاهای انسانی
ـ ریسک محیط زیستی ناشی از حوادث رخداده از جانب صنعت کشتیرانی و...
در هر کدام از موارد مذکور می‌توان دلایل اصلی وجود ریسک‌ها را شناسائی کرده و با تکنیک‌های کمی و کیفی مختلف تحلیل نمود و در راستای کاهش آنها و جلوگیری از عوامل به‌وجود آورنده آنها اقداماتی را پیشنهاد کرد. خوشبختانه کتاب ”مدیریت ایمنی و تحلیل ریسک در حمل و نقل دریائی“ علاوه بر ارایه روش‌های تحلیل ریسک در هر کدام از موارد فوق راه‌حل‌هائی نیز برای کاهش اثرات و اقدامات مناسب جهت جلوگیری از وقوع خطرات مذکور ارایه کرده است. در ادامه معرفی کوتاه از این کتاب و همچنین مختصری از مباحث و سرفصل‌های موجود در این کتاب ارایه می‌شود.
● معرفی کتاب
Maritime Transportation: Safety Management and Risk Analysis
مطابق نوشته مؤلف کتاب (که چندین سال است، درس تحلیل ریسک دریائی را در قالب یک درس کارشناسی ارشد ارایه داده است) هدف اصلی وی درک وسیع‌تر دانشجویان با جوانب مختلف ایمنی خود کشتی به‌عنوان یک نوع ناوگان حمل و نقل و همچنین به‌عنوان یک گونه در سیستم حمل و نقل بوده است. علاوه بر این، مؤلف بر این عقیده است که ایمنی تنها به بررسی و شناخت روش‌ها و تکنیک‌ها نمی‌شود و اهمیت فراگیری اولویت‌ها و دانش‌های رفتاری نباید نادیده گرفته شود، زیرا مهندسان علاوه بر مسایل فنی همواره با مسایلی از قبیل فرآیندهای مرتبط با تصمیمات روزانه در زمینه بهره‌برداری نیز درگیرند، که این مسایل نیز بر ریسک‌های بالقوه یک سیستم (که در اینجا سیستم حمل و نقل دریائی مدنظر است) تأثیر عمده خواهد داشت. همچنین ممکن است مهندسان دریا مسئولیت‌های کلیدی را در قبال مدیریت ایمنی در هم تنیده با اقتصاد و فشارهای زمانی موجود در تصمیم‌گیری‌ها ایفا نمایند. در کتاب آموزشی مورد بحث، سعی شده است آموزش‌های ضروری مورد نیاز در زمینه‌های ریاضیات و احتمالات که برای پیشگیری مطالبی نظیر جوانب فنی رهگیری و تخمین ریسک Risk Monitoring and Estimation ارایه شود تا نیاز اساسی به منابع دیگر برای فهم مطالب این کتاب وجود نداشته باشد.
▪ توضیح اجمالی درباره فصول مختلف کتاب
بخش‌های مختلف کتاب را می‌توان به‌صورت مستقل از یکدیگر مطالعه کرد، یعنی بخش‌ها و فصل‌ها به‌گونه‌ای ساختاردهی شده‌اند که تا حد امکان هیچ کدام از بخش‌ها پیش فرض بخش‌های دیگر نباشد.
بخش‌های این کتاب می‌توانند براساس نیازی که برای تحلیل ریسک دریائی داریم (یعنی آیا منظور تحلیل ریسک درباره طراحی و برنامه‌ریزی یا درباره مدیریت ایمنی است) مطالعه شوند.
▪ بخش اول: پیش‌زمینه
در این بخش یک دید کلی از شرایط کنونی موجود درباره ایمنی کشتیرانی، سطوح ریسک‌ها و تصادفاتی که به‌صورت متعدد رخ می‌دهند، داده شده است. این بخش همچنین بر روی مسایل کلیدی که بر پذیرش ریسک تأثیر می‌گذارند متمرکز شده است.
ـ فصل اول: مقدمه؛ در این فصل ابتدا توضیحات کلی درباره اهمیت و نقل حمل‌ونقل دریائی، سهم آن نسبت به سایر روش‌ها و مسایل و مشکلات خاص آن در مقایسه با دیگر سیستم‌های حمل‌ونقلی بحث شده است. سپس دست‌اندرکاران و مالکان و ذی‌نفع‌های مرتبط با امر کشتیرانی، نقش متقابل ایمنی و اقتصاد، اهمیت و مشکلات موجود در بهبود ایمنی، مفاهیم کلی ریسک، مرزهای پذیرش ریسک و ریسک‌های قابل قبول مورد بحث قرار گرفته‌اند. می‌توان گفت که این بخش برای آشنائی کلی و ورود به مبحث ریسک در حمل و نقل دریائی و داشتن پیش زمینه‌ای جهت مطالعه عمیق‌تر فصول ۲ و ۳ تا حدودی لازم است.
ـ فصل دوم: شمای کلی ریسک دریائی؛
در این فصل موضوع‌های کلیدی و مؤلفه‌های اصلی ریسک دریائی، شامل بعضی از مشاهداتی که می‌توانند معرف دلایل اصلی وقوع تصادفات در حوزه حمل و نقل دریائی باشند، ارایه شده‌اند. از نتایج مهمی که از این فصل استنتاج می‌شود این است که عموماً تصادفات دریائی پدیده‌های پیچیده‌ای هستند و همچنین سطح ریسک در حوزه‌های مختلف فعالیت‌های دریائی به شدت متفاوت است.
تعاریف ریسک، فعالیت‌های مختلف در حمل و نقل دریائی و حوادث مربوط به آنها، شمای کلی ریسک‌های کمی دریائی، ریسک تلفات جانی انسان‌ها، آلودگی محیط زیست، تعاریف و مفاهیم مختلف در حوزه ریسک دریائی همراه با مثال‌های عینی و عددی از آنها و شناخت حوادث و نحوه تحلیل آنها در حد مفاهیم اولیه در این فصل تشریح و بررسی شده است.
ـ فصل سوم: قوانین و مقررات؛
در این فصل چنانچه از عنوان آن بر می‌آید، مرروی بر قوانین وضع شده در ارتباط با ایمنی حمل‌ونقل دریائی صورت گرفته است. قوانینی که جهت حفظ ایمنی دریائی وضع شده‌اند در وهله اول بر پایه قوانین کلی سازمان ملل متحد (UN) و سازمان بین‌المللی امور دریائی استوارند. این قوانین بیشتر در ارتباط با عملکردهای بین‌المللی بحث شده‌اند، اما در این فصل علاوه بر قوانین بین‌المللی، در بعضی از قوانین ملی، با نگاهی خاص به ساختار قانونی نروژ در قالب مثالی عینی، نیز اشاراتی شده است.
فصل سوم برای کسب اطلاعاتی جامع در ارتباط با قوانین بین‌المللی و ملی و ساختار تعیین و اجراء آنها توسط سازمان‌های دولتی بسیار مناسب خواهد بود.
یکی از جنبه‌های خوب فصل سوم این کتاب توضیحات خاصی است که در هر قسمت از متن درباره حادثه آتش‌سوزی اسکاندیناوی (Scandinavian Star Fire Accident) که در مسیر بین اسلو و Fredridshavn در شب ۷ آوریل سال ۱۹۹۰ رخ داده است و ۱۵۸ نفر از ۴۸۲ نفر حاضر در کشتی جان باخته‌اند، ارایه شده است.
▪ بخش دوم: روش‌های آماری
در این بخش مفاهیم پایه‌ای روش‌های آماری قابل به کارگیری در رهگیری ریسک و تصمیم‌گیری‌های مرتبط با آن ارایه شده است. البته فرض بر این بوده است که خواننده با آمار و احتمال آشنائی مقدماتی دارد.
ـ فصل چهارم: رهگیری آماری ریسک؛
این فصل به معرفی شاخص‌های آماری مرتبط با تحلیل ریسک‌ دریائی می‌پردازد. به این ترتیب که پس از مروری اجمالی بر شاخص‌های کلی مانند میانگین، میانه و واریانس داده‌ها، توزیع‌های گسسته و پیوسته آماری که می‌توانند در تحلیل ریسک دریائی به‌کار روند معرفی می‌شوند، سپس خواننده با نحوه استفاده از این ابزار برای رهگیری آمار حوادث موجود و تخمین و پیش‌بینی حوادث در آینده آشنا می‌شود.
ـ فصل پنجم: تصمیمات در نحوه عملکرد و بهره‌برداری؛
چنانچه می‌دانیم در مدیریت و عملکرد یک شرکت، شاخص‌هائی معرفی می‌شوند که بیانگر کاهش مقدار پیامدهای خطرزا در اجراء باشند، در این فصل توضیحاتی در مورد اینکه چگونه این شاخص‌ها را می‌توان با عوامل عدم قطعیت در مسایل دریائی در ارزیابی‌ها به‌کار گرفت ارایه شده است. عناوین مطرح شده در این فصل عبارتند از:
۱) ارزیابی و سنجش تصادفات کاری (شامل AFR, ASR, PSI)
۲. بررسی صلاحیت ایمنی و تحلیل همبستگی‌ها
۳) آزمون‌های مربوط به مدل‌های توزیع به‌کار رفته
۴) نحوه انتخاب گزینه از میان برنامه‌های آموزشی
▪ بخش سوم: تحلیل ریسک
در این بخش از کتاب روش‌های تحلیل ریسک با اشاره به کاربرد آنها در حمل‌ونقل دریائی در دو سطح مختلف موضوعی پوشش داده شده است، کشتی به‌عنوان یک عضو در ترافیک و به‌عنوان یک موجود مستقل و جداگانه از ترافیک.
تصادفات و حوادث ترافیکی را باید در سطوحی گسترده‌تر با در نظر گرفتن محیط، مسیر و ترافیک دریائی تحلیل نمود. شدت و پیامد یک تصادف نیز به مقدار خرابی‌هائی که برای کشتی‌ به‌وجود می‌آید بستگی دارد. در این کتاب، تمرکز اصلی در برآورد شدت حوادث به خرابی‌هائی که به بدنه کشتی وارد می‌شود معطوف شده است. همچنین سعی بر این بوده است که در این بخش تا حد ممکن از روش‌های تحلیل ریسک که در چند دهه اخیر در زمینه تحلیل ریسک‌های غیر دریائی و فرآیندهای صنعتی مطرح شده‌اند با جهت‌دهی در راستای تحلیل ریسک دریائی معرفی و به‌کارگیری شود.
باید توجه داشت که یکی از مشکلات اساسی در تحلیل ریسک، به مفهوم کلی آن، این است که در آن از یک سو با روش‌ها و تکنیک‌های پیچیده مواجهیم و از سوی دیگر معیارهای تصمیم ما (مانند اینکه ”چه چیزی به‌قدر کافی ایمن است؟“) ضعیف هستند، به‌همین دلیل در این بخش رویکردهای تصمیم به هرماه روش‌های ارزیابی سود ـ هزینه بررسی شده‌اند.
ـ فصل ششم: مدل‌های ترافیک مبنا؛ در این فصل مدل‌هائی برای تخمین احتمال تصادفات شدید دریائی مطرح شده است که از جمله آنها می‌توان به مدل‌های ذیل اشاره کرد: مدل‌های عمومی برای تصادفات شدید، مدل‌های برخورد به خشکی‌ها و سواحل و جزیره‌ها، مدل‌های تخمین ضعف‌های موجود در راهبری ناوگان‌ها، مدل‌های تحلیل تصادفات برای انواع مختلف تصادفات به صورت جداگانه برای هر کدام، مدل‌های تخمین ضعف کنترل ترافیک. لازم به ذکر است که در تمامی مدل‌های فوق‌ مثال‌هائی هم برای فهم بهتر مدل‌ها ارایه شده است.
ـ فصل هفتم: تخمین خسارات؛
روش‌ها و مدل‌های تخمین و تحلیل خسارات و خرابی‌های ناشی از انواع حوادث و تصادفات ممکن با ذکر مثال‌های عینی آنها در این فصل ارایه شده است.
ـ فصل هشتم: تکنیک‌های تحلیل ریسک؛
در این فصل انواع روش‌های کمی و کیفی تحلیل ریسک که می‌توانند در تحلیل ریسک حمل و نقل دریائی به‌کار برده شوند مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است که هیچ‌کدام از این روش‌ها به منظور خاص ریسک دریائی توضیح داده نشده‌اند و تنها سعی شده است پایه‌های تئوری آنها به‌صورت عمومی به خواننده شناسانده شود.
ـ فصل نهم: تحلیل هزینه ـ منفعت؛ در این فصل ابتدا صورت معمول تحلیل هزینه منفعت (چنانچه در اقتصاد مهندسی مورد بحث است) و سپس صورت خاص آن برای به‌کارگیری در تحلیل ریسک توضیح داده شده است.
ـ فصل دهم: ارزیابی ریسک کلاسیک؛ در این فصل ابتدا پایه‌های تئوری FSA (تحلیل ریسک به‌صورت فرایند ۵ مرحله‌ای کلاسیک و عمومی آن) به‌صورت کلی مطرح شده است و سپس نحوه به‌کارگیری آن به‌همراه ارزیابی‌های کمی و کیفی ریسک، تخمین شاخص‌های ایمنی و ارزیابی هزینه ـ منفعت ارایه شده است. در نهایت مثالی کامل از پروسه به‌کارگیری FSA در مسأله‌ای با عنوان (LSA) که در هفتادمین جلسه کمیته ایمنی دریائی IMO (MSC برای ارزیابی عملکرد و ایمنی کشتی‌های با حجم بالا مطرح بوده، ارایه شده است.
▪ بخش چهارم: مدیریت و بهره‌برداری
این بخش از کتاب به بحث درباره جوانب مختلف مدیریت سیستماتیک ایمنی می‌پردازد. فصول مختلف این بخش عبارتند از بررسی عوامل انسانی، ایمنی حوزه تأثیر خطرها، تحلیل تصادفات،آمادگی در برابر حوادث اورژانسی و مدیریت ایمنی است.

علی‌رضا میرمحمد صادقی ـ استادیار دانشگاه امام حسین (ع) و عضو هیئت مدیریه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران
محسن بابائی ـ دانشجوی دکترای مهندسی برنامه‌ریزی حمل و نقل دانشگاه علم و صنعت ایران
پی‌نوشت:
۱. International Safety Management
۲. Mode
۳. Accident Frequency Rate
۴. Accident Severity Rate
۵. Frequency - Severity Indicator
۶. Life-Style Appliance

منبع : ماهنامه پیک برق