نهادینه سازی فناوری ارتباطات و اطلاعات(ICT) در حوزه های علمیه

با توجه به ضرورت فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، شاهد آن هستیم كه در چند سال اخیر بسیاری از دفاتر، مراكز و سازمان‏های مربوط به حوزه علمیه در راستای پیشبرد اهداف توسعه اقدام به ایجاد و تولید سایتها، شبكه‏های اینترانتی و یا نرم‏افزار و سخت‏افزار نموده‏اند، كه در سال‏های آتی نیز سرعت بیشتری به خود می‏گیرد.
اگر چه تاكنون امكانات، نیروها و سرمایه‏های هنگفتی هزینه شده؛ اما هنوز اهداف كوتاه‏مدت و بلندمدت به صورت كلان و خُرد در راستای توسعه تعریف نشده است. در بین سطوح تصمیم‏گیری به ویژه در توسعه عملیاتی حوزه دین، فرهنگ و علم این اتفاق نظر وجود دارد كه جهت دسترسی به توان بالای فنّاوری اطلاعات و ارتباطات؛ به نتیجه رساندن سرمایه‏گذاری‏های انجام شده؛ ایجاد بستر مناسب جهت جلب اعتماد صاحبان سرمایه، مراجع، مدیران عالی‏رتبه و از طرف دیگر كاربران اعمّ از قشر حوزوی، دانشگاهی و عموم مخاطبان، باید پس از اصلاح دیدگاه نسبت به ICT و شناخت تمام توان و امكانات آن، از روش‏های مدیریتی متمركز و یا راهبری متمركز بر امكانات، نیروها و سرمایه‏ها استفاده نمود تا چنین فعالیت‏هایی به صورت منسجم، مطمئن و پایدار صورت بگیرد.
روش‏های یكپارچه سازی و نهادینه كردن آن، ما را قادر می‏سازد تا بر ضعف‏ها و ناكارآمد بودن وضعیت فعلی فایق آمده تا بتوایم علاوه بر برنامه‏ریزی استراتژیك و كلان حوزوی گروه‏های بزرگ و كوچكِ مربوط به حوزه و حوزویان را امر تسهیل روابط، ارتقاء كیفیت محصولات ارائه شده سوق داده و در نتیجه به احیای رسالت حوزوی و مخاطب‏سازی در عرصه جهانی مخصوصاً محافل علمی دنیا دست یابیم. از این‏رو، ضرورت ایجاب می‏كند جهت نیل به آن توانمندی به بررسی مشكلات توسعه در حوزه، تبیین وظایف دولت، و نقش حوزه در این خصوص و مسائل پیرامون آن بپردازیم و سعی شود تا راهكارهای اساسی آن معرفی گردد.
ضرورت رویكرد حوزه به توسعه ابزاری منطقی كه نتیجه ظهور هر فنّاوری جدید باشد، باعث می‏شود محیط آدمی را كه به آن عادت كرده بود، به محیطی نامطلوب، قدیمی و كم‏بها مبدّل نماید و به رویكردهای جدیدی ملزوم سازد. در حال حاضر، رشد سریع فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، زندگی فردی و اجتماعی بشر را دگرگون ساخته به گونه‏ای كه علاوه بر امور پیچیده علمی و فنی حتی در امور ساده و روزمرّه زندگی بشری نیز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات نقش مهمی را ایفا می‏كند. به‏وضوح آشكار است كه تولید فكر و اندیشه توسط نظریه‏پردازان بدون دسترسی به اطلاعات علمی ممكن نمی‏باشد.
آگاهی مدیران فعّال در تمامی عرصه‏های تولید از آخرین اخبار و اطلاعات فنی و علمی آنان را توانمند می‏سازد تا بتوانند كیفیت و كمیت محصولاتشان را خصوصاً در عرصه علمی و فرهنگی بهبود بخشند. سیاست‏گذاران و مدیران كلان حوزوی با دستیابی به آخرین اخبار و اطلاعات است كه می‏توانند به حلّ معضلات درونی همچون اداره طلاّب و كاركنان تحت پوشش، برنامه‏ریزی آموزشی و مشكلات برونی همچون حضور علمی و تبلیغی در عرصه بین‏المللی بپردازند.
در شرایط حسّاس، تصمیمات درست و بجا بگیرند و اثرات سوء و مخرب را به نتایج مفید و مطلوب تبدیل كنند. فنّاوری اطلاعات و ارتباطات شامل مجموعه‏ای از ابزارها، تجهیزات، علوم و مهارت‏هاست كه اطلاعات را جمع‏آوری، ذخیره، پردازش و بازیابی می‏كند و باعث می‏شود كه جوامع گوناگونی را در سطح جهانی به صورت اعجاب‏آوری به یكدیگر متصل كند. ضمن اینكه با كنار زدن قالب‏های عملیاتی سنتی، افزایش سرعت، سهولت دسترسی اطلاعات، سقوط هزینه‏كردها، كاهش ضریب خطا در تصمیمات جزئی و كلی، ارتقاء دیدگاه سیاست‏گذاران و در نهایت، بالا بردن كیفیت محصولات فكری و انسانی را به ارمغان می‏آورد.
بنابراین، لازمه بقاء در میدان رقابت جهانی بین كانون‏های مختلف علمی، فرهنگی و مذهبی برخورداری از چنین فنّاوری با پشتوانه شناخت و اندیشه پاك صورت می‏گیرد و بدون لحاظ آن، امكان حیات اجتماعی مدرن غیر قابل تصوّر است.
بجاست حوزه‏های علوم اسلامی به جای به كارگیری شیوه‏های سنتی و قدیمی كه شاید در برخی مراتب لازم باشد، ولی به طور یقین كافی نیست، به ابزار روز از جمله (۱)ICT مجهز شوند تا با حفظ مبانی و اصول علماء سلف و درك متقابل مخاطبان جهانی، پاسخگوی نیاز جوامع به نحوی شایسته باشند.
فنّاوری اطلاعات و ارتباطات (۲)(ICT) «فنّاوری» به تنهایی به مدیریت ورودی و خروجیهای یك سیستم گویند؛ مدیریتی كه با استفاده از روش‏ها، سخت‏افزار، نرم‏افزار و عملیات پردازش همچون محاسبات ریاضی، قیاسات منطقی، كنترل، تصمیم‏گیری و غیره، یك مجموعه نظام‏مند را اداره می‏كند كه رایانه ایفا كننده چنین نقشی است.
اصطلاح «اطلاعات» نیز شامل دیتا، اطلاعات پردازش شده، دانسته‏ها، فرضیه‏های اثبات شده، مقالات، كتب و به طور كلی، مواد اوّلیه رایانه و شبكه‏های رایانه‏ای می‏باشد و «ارتباطات» هم به پیوندهای دو یا چند طرفه بین مجموعه‏ای از نهادهای حقیقی و یا مجازی و یا بین افراد جامعه توسط ابزار مخابراتی، رادیویی و تلویزیونی در قالب‏ها و انواع گوناگون خدمات‏رسانی گفته می‏شود. از آنجاییكه هر دو مقوله اطلاعات و ارتباطات لازم و ملزوم یكدیگر می‏باشند، هر دو را به عنوان یك فنّاوری معرفی مینمایند و در پاره‏ای از مواقع نیز لفظ ITیا فنّاوری اطلاعات گفته می‏شود؛ ولی از آن اراده ICT یا فنّاوری اطلاعات و ارتباطات می‏كنند.
بنابراین، می‏توان گفت كه ICT به كاربرد فنّاوری رایانه و ابزار مخابراتی در سیستم اطلاعاتی مدیریت یا MISكه همان مدیریت اطلاعاتی است، گویند؛ فنّاوریای كه موجب شتاب سیر نوآوری، توسعه و خلاقیت می‏باشد. در حال حاضر به وسیله ICT جهان به صورت مجموعه‏ای واحد مبدل شده و هرچه ساختار و نظم آن كامل‏تر باشد، میزان و گستره اطلاعات نیز مطلوب‏تر شده، ارتباطات و شناخت جوامع نیز از یكدیگر عمیق‏تر و فاصله‏ها كمتر میگردد. فرهنگ ICT مهم‏تر از بعد سخت‏افزاری، مقوله اندیشه و فرهنگ توسعه ICT می‏باشد كه بجاست آن را فرهنگ تولید، حفظ و ارائه اطلاعات و در یك كلام «فرهنگ ICT » نامید.
بدون توجه به فرهنگ تولیدی و خدماتی اطلاعات، توان ادامه حیات نداشته و همچون برخی از سازمان‏های ناموفق در امر توسعه IT ، با پشتیبانی هزینه‏های گزاف در سخت‏افزار و نرم‏افزار به مجموعه‏ای ناكارآمد و عقیم تبدیل شده‏اند. تا جایی كه در برخی از سطوح فقط شكل صوری معضلات قبلی تغییر كرده و اصل مشكلات به قوّت خود باقی مانده است. عدم رویكرد به فرهنگ ICT ، كندی و یا توقف در توسعه ICT را بهبار می‏آورد و با توجه به نوع جدید رویارویی در عرصه‏های بین‏المللی، رشد سریع كمّی و كیفی تبادل اطلاعات و نیز حضور قوی و چشمگیر معاندان مكتب اهل‏بیت(ع) و انقلاب اسلامی در عرصه ICT باعث می‏شود كه زبان غیر قابل فهم‏تر و متعاقباً به علت رسوخ اندیشه‏های مخالفان در اعماق اندیشه‏ها و عقاید، بیان ما برای آنان غیر قابل پذیرش‏تر شود.
بنابر این، آنچه در توسعه ICT بسیار حایز اهمیت است، تفكر اطلاعات گراست. فنّاوری IC با پشتوانه مجموعه‏ای از خردهای مطلوب توسط ابزارهای در خدمت گرفته بهوجود می‏آید و توسط فرهنگ ICT است كه می‏توان به فوایدی همچون: ارزانی، سهولت كار و سرعت دسترسی پیدا نمود و فرایندهای پیچیده درون سازمانی را ساده كرد و سطح افق دید مدیران را بالاتر و اهدافشان را بلندمدت ساخت.
در فرهنگ ICT باید به مقوله‏هایی همچون: تمركز، یكپارچه و شبكه‏سازی اطلاعات، فرهنگ جمع‏آوری اطلاعات، فرهنگ تولید اطلاعات، اولویت‏بندی، خلاصه‏سازی و تحلیل اطلاعات، تخصص و پژوهش‏نگری به اطلاعات، فرهنگ حفظ و نگهداری اطلاعات، و نیز به فرهنگ خدمات‏رسانی اطلاعات توجه جدّی شود و سازمان‏هایی همچون حوزه علمیه باید شرایط و قالب‏های جدید علمی، فرهنگی در عرصه اطلاعات و ارتباطات را پذیرا باشند تا بتوانند به آن اهداف والا دسترسی پیدا كنند.نقش ICT در توسعه منابع انسانی حوزه در راستای توفیق سازمان‏ها و نهادهای گوناگون در عرصه‏های مختلف رقابت، نیاز به رشد و توسعه منابع انسانی است. توان انسانی سازمان‏ها باید به حدّی برسد كه بتواند سازمان را در رسیدن به اهداف مترقی یاری كند و نقش ابزار انسانی بودن را احیا نماید.
عدم توسعه منابع انسانی نیروهایی همچون وزنه‏های كوچك و بزرگ آویزان بر گرده سازمان، باعث ركود فكری و عملی می‏شود و در روند رو به رشد حوزه اختلال ایجاد می‏كند. از طریق توسعه منابع انسانی، هر نهاد و یا سازمانی همچون حوزه می‏تواند در مصادیقی همچون: اصلاح و رشد كیفیت عملكرد، به روزرسانی اطلاعات، ارتقاء توانمندی‏ها، ایجاد خلاقیت، تصمیم‏گیری صحیح و به موقع، رشد هماهنگ‏سازی، ارتقاء سطح علمی، ارتقاء تسلّط بر كار، پیش‏بینی و جلوگیری از مشكلات، رفع عمیق و سریع معایب موجود و سایر موارد مشابه، رشد و ارتقاء یابد. از آنجایی كه محور تمامی موارد توسعه منابع انسانی «اطلاعات» است، مقوله ICT می‏تواند در توسعه آن نقش كلیدی را ایفا كند كه اهمّ آن چنین می‏باشد:
۱) نهادینه شدن نوآوری‏ها
با دو عامل «اطلاعات مطلوب» و «قابلیت انسانی» می‏توان به اندیشه‏ها و نتایج جدید دسترسی پیدا كرد و آن را كانالیزه نمود. تلفیق فنّاوری اطلاعات كه طیف عظیمی از اطلاعات مفید و لازم را قابل دسترسی می‏كند و توان آدمی كه نتیجه، عطش اطلاعاتی است، خلاقیت، تغییر و نوآوری را به صورت آنالیز شده و مكانیزه بهوجود می‏آورد.
با بسترسازی و استفاده مستمر از ICT می‏توان آن را به صورت یك امر نهادینه شده تبدیل نمود. البته فنّاوری اطلاعات بدون پذیرش آدمی هیچ سودی ندارد؛ نه خلاقیتی و نه تغییری صورت می‏گیرد؛ بلكه تمام توان و نیروهای موجود صرفاً جهت حفظ آنچه كه بوده است، به كار گرفته می‏شود. از سوی دیگر، تلاش آدمی هم بدون اطلاعات مفید و لازم كه مورد اتم و اكمل آن ICT است، نمی‏تواند خلاقیت را گسترش دهد و در ورطه عمل همچون كشتی به گل نشسته عقیم مانده و باعث عقب ماندگی می‏شود.
از این‏رو، ICT می‏تواند به حوزه خلاّق و پیشرو تولید فكر و اندیشه در عرصه بین‏المللی كه اوج آن شاید در قرون ۴ و ۵ هجری بوده است، به‏صورت مطمئن و مستمر كمك‏رسان باشد تا در صفوف اوّل علمی و فرهنگی جهانی جوابگوی مسائل مورد نیاز فردی و اجتماعی بشر باشد و همچنین توان ایجاد شده را با ضریب موفقیت بالا برای نسل‏های آینده حوزه به ارمغان بگذارد.
۲) ارتقاء كیفیت برنامه‏ریزی در سطوح مختلف
بدون بهره‏گیری از اطلاعات، برنامه‏ریزی سازمانی، گروهی و یا فردی غیر ممكن می‏باشد. پشتوانه فكر هر مدیر و اساس هر طرح و برنامه‏ریزی، اطلاعات مفید و مطلوب است. بدون فنّاوری اطلاعات و ارتباطات نمی‏توان با سرعت و سهولت به همه اطلاعات مفید و موردنیاز با كمترین خطای اطلاعاتی دسترسی پیدا كرد.
عدم دسترسی به طیف عظیمی از اطلاعات صحیح و تخصّصی و بهره‏گیری از اطلاعات كهنه و زمان خورده و نیز استفاده از افراد غیر متخصّص نتیجه‏ای بهجز برنامهها و طرحهایی ناكآرامد، ناقص و زیان‏بار به همراه نخواهد داشت. بنابراین، تصمیمگیرندگان و مدیران بهواسطه ICT می‏توانند سریع‏ترین، راحت‏ترین، صحیح‏ترین و كامل‏ترین تصمیم، طرح و برنامه ممكن را پی‏ریزی كرده و با كمترین هزینه و نیرو به بهترین نتایج دسترسی پیدا كنند.
۳) ظهور و تقویت استعدادها
فعالیت بدون اطلاعات به روز و تخصّصی، رشد و نموّ هر حركت فردی، جمعی و یا سازمانی را كند و در نهایت، به بن‏بست می‏كشاند. محروم بودن از فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، اثراتی همچون: تقلیل درك زبان و فكر متقابل در بین جوامع، كم اثر بودن و منتج نبودن فعالیت‏ها و برنامه‏ها و نیز عقب افتادگی نسبت به توقعات و انتظارات را به بار میآورد. در نتیجه، توان و مهارت‏ها هرز رفته و جای خود را به خستگی و افسردگی، تكراری بودن و واپس‏زدگی، بی‏اعتمادی و نا امیدی می‏دهد.
فنّاوری اطلاعات و ارتباطات بهوسیله در دسترس قرار دادن اطلاعات نو و به روز فضای تازه‏ای را فراسوی افكار، استعدادها و قابلیت‏های درونی و پنهان نمایان می‏كند؛ همگان را به تحرك جدید وا می‏دارد و باعث كشف و ظهور مهارت‏ها، طرح‏ها و افكار جدید می‏شود.
اضافه بر اینكه آدمی را وادار می‏سازد تا در توانمندی‏های قبلی خود بازنگری كرده و با نگاه جدید، كهنگی حاصل از برنامه‏ها و طرح‏های غلط را زدوده و آن‏را به نیرو و استعداد جدید و قوی‏تری تبدیل كند. در نهایت، این استعدادها و مهارت‏ها هستند كه می‏توانند بهوسیله ICTبه منصه ظهور برسند و انسان محدود را با ابزاری همچون ارتباط صوتی، كتبی و تصویری با پشتوانه بانك‏های بی‏كران اطلاعاتی، به انسانی توانمند و قدرتمند در تمامی عرصه‏ها مبدل نماید.
۴) نهادینه‏سازی ارزیابی فردی
در راستای توسعه و بالندگی كمی و كیفی، ارزیابی شخصی یكی از اصول ویژه و مهم می‏باشد و به وسیله آن می‏توان ضعف‏ها و قوت‏ها را شناخت و در مسیر تقویت و یا رفع آنها قدم برداشت و به سطح مدیریت و رهبری درونی رسید. نهاد و یا سازمانی دارای مدیریت توانمند است كه نیروهای آن نسبت به كار و فعالیت خود ارزیابی داشته باشند؛ عملكرد خود را محك زده و مورد بررسی قرار داده و با خودنظارتی نیروی انسانی جایگاه خویش را در سطوح موفقیت و پیشرفت تثبیت نماید.
فنّاوری اطلاعات و ارتباطات می‏تواند بستر مناسبی را جهت ارزیابی تاءمین كرده تا علاوه بر فراهم كردن اطلاعات مورد نیاز و ضروری برای ارزیابی، امكان مقایسه را نیز فراهم سازد تا از طریق مطابقت كردن، نسبت به كاستی‏ها و نامناسبات علم حاصل شود. گفتنی است كه به‏خاطر همیشه به‏روز بودن اطلاعات در ICT، ارزیابی به صورت امری دائمی و مستمر صورت می‏گیرد و این راه حل روندی است كه هر سازمانی می‏تواند از آن بهره‏مند شود.
مراكزی كه از ICT كم بهره برده‏اند، از دسترسی سریع و به روز نسبت به اطلاعات تخصّصی مورد نیاز كاركنان خود محروم می‏شوند و متعاقباً نیروی انسانی بهصورت انفعالی در آمده و در راستای ارتقاء كیفیت خود حتی در جزئیات هم منتظر برنامه‏ها و رهنمودهای صادره از سوی مدیران می‏شوند.
در حالی كه نقش مدیر سازمانی، سیاست‏گذاری و مدیریت كلان بر مسائل و كار سازمان است. وارد شدن مدیر در موارد جزئی و خُرد منجر به ضعف و غفلت از مدیریت كلان می‏شود و از طرف دیگر، نیرویی كه مسئولیتی برای كیفیت كار خود قائل نباشد، كار را منحصر در صرف اجابت دستورالعمل‏های مدیران میداند؛ نه پنجره‏ای به عالم اطلاعات مفید و تخصّصی‏اش دارد و نه به فكر بهتر انجام دادن وظایف خود می‏افتد. در نهایت، به خاطر اختلاف سطح توقعات مدیران و نیروها از یكدیگر به اصل كار لطمه خورده و روز به روز از كیفیت آن كاسته می‏شود. ولی با رویكرد صحیح به عرصه ICTمی‏توان نقش مفید و مؤثری را در راستای ارزیابی هر یك از افراد سازمان نسبت به خودشان ایفا نمود.
۵) ایجاد و احیای تحقیقات پژوهش و تحقیقات یكی از پایه‏های توسعه در جوامع امروزی است. هر سازمانی با وجود چنین روحیه‏ای در بین نیروهای انسانی می‏تواند گام‏های بلند و مطمئن بردارد و به وسیله آن است كه ارتقاء كیفیت خروجی‏ها و عملكرد سازمانی در بسیاری از موارد صورت می‏گیرد و باعث دستیابی به اهداف و سربلندی در میادین كاری می‏شود. در مجامع و مراكز علمی و فكری همچون حوزه كه یكی از پایه‏های حیاتی آن بر اساس تحقیقات و پژوهش استوار است، ICT می‏تواند با در اختیار قرار دادن سهل و آسان طیف وسیعی از انواع گوناگون اطلاعات، نیروها را به جستجو و پژوهش ترغیب كند.
زمانی‏كه كاربری برای یك موضوع با محدوده عناوینی خاص به سراغ ICTرفته و خواستار جمع‏آوری اطلاعات می‏شود، با دنیایی از اطلاعات در سطوح مختلف علمی پیرامون مطالب مورد نظرش و بسیار فراتر از آنچه كه به فكرش رسیده است، روبه‏رو می‏شود؛ ریز موضوعات و سرفصلهای بسیاری به او ارائه می‏دهد و در نتیجه، او را به جمع‏آوری و دسته‏بندی اطلاعات و چند بار بازگشت و استفاده از ICTتشویق می‏كند و با این كار، ناخودآگاه اساس و پایه‏های تحقیق و پژوهش را بهوجود می‏آورد و نسبت به كسانی كه مدت‏ها با انگیزه‏هایی نسبتاً قوی به امر پژوهش پرداخته‏اند، ولی به خاطر عدم دسترسی به اطلاعات لازم و مفید دلسرد و خسته شده و به ركود پژوهشی منتهی شده‏اند، كمك می‏كند تا مجدداً چرخه تحقیقاتی به راه افتد و عملیات علمی بر زمین مانده سامان یابد.

نویسنده : مجید کافی امامی
پانوشت‏ها:
۱.Information & Cominection Technology

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور