نگاهی به صنعت توریسم در ایران و بررسی راهکارهای توسعه

این تحقیق ابتدا به عنوان یک تکلیف کلاسی در درس جغرافیا مد نظر قرار گرفت و نهایتاً با توجه به توان و ظرفیت دانش‌آموزان در انجام و جمع‌آوری اطلاعات به یک تحقیق جالب دانش‌آموزی تبدیل شد. چکیده این تحقیق که مراحل پایانی خود را می‌گذراند در ادامه این گزارش آمده است که توجه خوانندگان گرامی را به آن جلب می‌کنیم. قرار است این کار جمعی به عنوان یکی از تحقیقات برگزیده در سال آینده در جشنواره‌های مختلف شرکت نماید.
این کار نتیجه تلاش دانش‌آموزان مریم علیزاده، زهره ستاری مقدم و الهام کرامت پور می‌باشد که به راهنمایی دبیر جغرافیای آموزشگاه خانم ژیلا مهبود تهیه شده است.
در سالهای پایانی قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم، صنعت توریسم و گردشگری که بنیان وجودی آن ایجاد ارتباطات جدید است با فرح شگفت‌انگیزی در حال رشد و فزونی است.
تاریخچه جهانگردی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور، انسان برای آگاهی از دنیای اطراف خود قرار و سکون نداشت و در راه دستیابی به یافته‌های تازه، از جایی به جای دیگر می‌رفت. شاید از زمانی که بشر زندگی اجتماعی گسترده‌ای را آغاز کرد و با اسکان در مناطق مختلف با استفاده از مواهب طبیعت به کشاورزی پرداخت و جابجایی برای او با صرف وقت و اتلاف نیرو همراه شد، سفر دشوارتر گشت و مسافرت فقط به تعداد معدودی از افراد که همان بازرگانان بودند و به منظور داد و ستد به سفر می‌رفتند و یا سفیرانی که با هدف برقراری ارتباطات سیاسی مسافرت می‌کردند، اختصاص یافت.
پس از انقلاب صنعتی و اختراع وسایل نقلیه سریع‌السیر، توسعه و بهبود وسایل ارتباطی بین کشورهای جهان و کوتاه شدن زمان مسافرت، تسهیلاتی از جهات مختلف برای مسافرت در نقاط مختلف جهان فراهم شد و با افزایش نسبی درآمدها که ناشی از رشد اقتصادی کشورها بود، دگرگونی شگرفی در زمینه سیاحت و جهانگردی پدید آمد. بطوری که امروزه، جهانگردی علاوه بر جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی به عنوان یکی از فعالیتهای سودآور اقتصادی مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته تا حدی که اقتصاد برخی از جوامع از جمله اسپانیا و کانادا بر این صنعت استوار است.
صنعت جهانگردی ابزار مهمی برای کسب ارز و شناساندن محصولات و مصنوعات داخلی به خارجیان است که سبب گسترش و وسعت بازارهای صادراتی می‌گردد و عاملی است که موجب انتقال بخشی از قدرت خرید مردم کشورهای مرفه، به دیگر نقاط جهان می‌شود.
جهانگردی به دلیل قابلیت تحرک در تولید و توزیع خدمات گوناگون به سرعت گردش پول و ایجاد اشتغال که به سودآوری در اقتصاد ملی کشورهای میزبان منجر می‌شود کمک می‌رساند. صنعت جهانگردی صنعت تولید و مصرف است و برای بسیاری از کالاها و خدمات تقاضا پدید می‌آورد و در واقع صنعت جهانگردی صادرات نامرئی محصولات و خدمات است.
از آنجا که صنعت جهانگردی، صنعت کاربر است، با وجود پیشرفت تکنولوژی و بهره‌گیری از ماشین در فرآیند جهانگردی هنوز در این صنعت انسان حرف اول را می‌زند و دستهای پرتوان انسانهاست که چرخ جهانگردی را می‌چرخاند. طبق پیش‌بینی مؤسسه آینده‌نگری و برآورد اقتصادسنجی «وارتون» در سراسر جهان از هر ۱۶ نفر، یک نفر در صنعت جهانگردی به نحوی اشتغال دارد و از نظر میزان اشتغال، بزرگترین صنعت جهان است و ستون فقرات توسعه ملی شناخته می‌شود.[۱]
در این راستا ضمن شناخت جهانگرد و جامعه‌شناسی جهانگردی بررسی اثرپذیری یا اثرگذاری فرهنگی سفر بر فرد، خانواده و جامعه از نکات مهم و ضروری است. بطوری که در دنیای امروز یکی از مهمترین ابزار موفقیت در زمینه جهانگردی تأثیر فرهنگی و همچنین بررسی وجود زمینه‌های مختلف در این صنعت از جمله حمل و نقل، هتل‌داری، صنعت خدمات غذایی و اهمیت آژانس‌های مسافرتی می‌باشد. عامل مهم دیگر بررسی جنبه‌های اقتصادی جهانگردی است که می‌توان زیرمجموعه‌هایی چون اشتغال، درآمدزایی، درآمدهای حاصل از مالیات، حفظ جاذبه‌های جهانگردی و نهایتاً توسعه صنایع دستی و فعال شدن تولیدات قدیمی را بر آن متصور دانست.
امروزه اثرات اقتصادی جهانگردی در عرصه بین‌الملل امری غیر قابل اجتناب است. کشورهای بسیاری چه در جهان توسعه یافته و در کشورهای در حال توسعه به این مقوله به عنوان یکی از عوامل مهم درآمدزا توجه داشته و بسیاری از برنامه‌های اقتصادی خود را از جمله اشتغال و تراز پرداختها و بازاریابی را بر این اساس پایه‌گذاری کرده‌اند.
در این رابطه بررسی عوامل اقتصادی مؤثر در تقاضای توریسم از جمله توزیع درآمدها، سطح متوسط آن و قیمت کالاها و خدمات در بازار جهانگردی امری مهم و قابل توجه می‌باشد.
چرا که در هر نوع از انواع توریسم از جمله توریسم استراحت و سلامتی ـ فرهنگی، مذهبی، سیاسی و روابط و همبستگی‌های اجتماعی تأثیر عوامل اقتصادی در گذر صنعت جهانگردی به سوی یک صنعت توسعه یافته امری اساسی و بنیادی تلقی می‌گردد.
این امر همچنین می‌تواند در سایر ابعاد گردشگری از جمله گردشگری روستایی که در بخشهای کشاورزی، جنگل‌داری و منابع آب قابل سرمایه گذاری است نیز تأثیرگذار باشد.
در جهان معاصر، رویکرد دوباره به جهانگردی به عنوان صنعت و شاخصی در امر توسعه در غالب کشورها از جمله ایران امری طبیعی و عاملی مهم و تعیین کننده تلقی می‌شود. به گونه‌ای که هم از نظر اقتصادی و هم از دیدگاه فرهنگی ـ طیف گسترده‌ای از صاحبنظران را به تأمل واداشته است.
چنین می‌نماید که یکی از اهرم‌های مؤثر در این رویکرد چشم‌گیر، کاهش منابع انرژی ارزآور در غالب کشورها و سوددهی بسیار بالا و آسان این صنعت است. چنان که در کشور ما نیز عامل نخست گوشزد می‌کند که نفت به عنوان اصلی‌ترین منبع درآمد ارزی کشور و در سالهای نزدیک رو به کاستی و اتمام است. و سایر منابع نیز (گاز، معادن کانی و …) ضمن اینکه به سالهای آینده تعلق دارد، محدود و تمام شدنی است. بنابراین برای دستیابی به هدفهای توسعه جامع بایستی در جستجوی منابع تازه اقتصادی برآمد.
خوشبختانه، زمینه‌های توسعه صنعت جهانگردی، کاملاً با تحقق اهداف متنوع دولت جمهوری اسلامی ایران همخوانی دارد و در چنین چشم‌اندازی به خوبی می‌توان به آن جامه عمل پوشاند.
بنابراین تمام تعریف‌ها و تبیین‌های جامعه‌شناسانه در امر توسعه، در کنار ضرورت‌ها و تنگناهایی چون رشد شتابان جمعیت، کاهش درآمدهای ملی از استخراج منابع محدود و تمام شدنی و نیاز به ایجاد مشاغل مختلف همگی نشانه‌هایی از جدی گرفتن صنعت جهانگردی در ایران است.
اما در این ارتباط مشکلاتی چون تعدد مراکز تصمیم‌گیری، تصورات و برداشت‌های نادرست و منفی از ابعاد مختلف جهانگردی، ناآگاهی از اصول و روشهای برقراری ارتباط با جهانگردان، نبود قوانین و مقررات حمایتی، بی‌توجهی و بی‌برنامگی نسبت به جاذبه‌های طبیعی و تاریخی کشور ایران و بالاخره مهمترین اصل یعنی تبلیغات نامناسب سبب شده است که برنامه‌ریزیهای مربوط به توسعه جهانگردی، غیرواقعی و ناکارآمد شود.
چنین به نظر می‌رسد که تدوین یک برنامه جامع برای توسعه صنعت جهانگردی در کشور که مبین تعریف صحیحی از جهانگردی و محدود کننده سلیقه‌های شخصی در برخورد با جهانگردان باشد، راهکار مناسبی برای حل بسیاری از مشکلات خواهد بود.
ایجاد یک سازمان تصمیم‌گیرنده قوی در حد یک وزارتخانه یا معاونت ریاست جمهوری، برای اتخاذ تصمیم‌های منطقی در امور جهانگردی نیز می‌تواند به رفع بسیاری از موانع در این راه بیانجامد. به هر حال یکی از مهمترین راهکارها در رفع مشکلات مختلف جامعه بالا بردن روحیه فرهنگی مردم و آموزش آنان در زمینه‌های متعدد است. در این راستا نیز تشویق و ترغیب مردم در زمینه برخورد خوشایند و اشاعه روحیه ایثار و احترام به قوانین حاکم بر جامعه از قبیل احترام به قوانین راهنمایی و رانندگی و نیز اجتناب از برخوردهای نامناسب و نابخردانه با همگان و بخصوص جهانگردان می‌تواند بیشترین تأثیرات را در توسعه این صنعت بر جای گذارد.
▪ راهکارهای دیگری که در این زمینه قابل توجه است به شرح زیر می‌باشد:
- بازگشایی و تقویت رشته‌های دانشگاهی صنعت توریسم
- تربیت کادر ورزیده گردشگری اعم از مدیران آژانس‌ها، هتل‌ها، کارکنان و راهنمایان و …
- ایجاد تسهیلات لازم برای بخش خصوصی از قبیل پرداخت وام‌های درازمدت با بهره کم، تسهیل صدور مجوزهای ساختمانی از جمله هتل، متل، تفرج‌گاه، رستوران و …
- گسترش مناطق آزاد تجاری به منظور ورود جهانگردان و تشویق صادرات ارزآور و اشتغال‌زا
- هماهنگی و توسعه برنامه‌های تبلیغات جهانگردی به منظور خنثی سازی تبلیغات نادرست بیگانگان و آشنا نمودن دیگران با غنای فرهنگ اسلامی و ایرانی و تشویق جهانگردان برای بازدید از جاذبه‌های توریستی کشور
- زیباسازی، سالم سازی و بازسازی مراکز توریستی و استقرار اکیپ‌های امداد و نجات، تجهیز بیمارستانها و درمانگاه‌های مجهز سیار در مراکز توریستی و بهبود قوانین بیمه
- احداث مراکزی نظیر «دیسنی لند» که می‌تواند تعداد کثیری از جهانگردان خارجی را به طرف کشور بکشاند.
در چنین مجموعه‌های توریستی می‌توان با توجه به فرهنگ غنی معماری دیرینه ایرانی، شهرک‌هایی را برپا نموده که در برگیرنده هتل‌ها، اردوگاه‌های توریستی، آپارتمانهای استراحتی، رستورانهای مختلف، استخرهای شنای سرباز و سرپوشیده جداگانه برای مردان و زنان، زمین‌های تنیس، گلف، باشگاه‌های بدنسازی، دوچرخه سواری، سوارکاری، تیراندازی و مراکز تفریحی کودکان باشد.
باشد که با یاد روح پویا و پرتحرک نبی‌اکرم (ص) که چین را به عنوان سمبل نواحی دوردست برای رسیدن به معرفت و کمال انسانی در طلب ارتباط با انسانهای سایر نقاط توصیه فرمود و با مرور کارنامه درخشان عمر آن نبی گرامی اسلام جنبشی در ما ایجاد شود و در پی دیدن نادیده‌ها و شناختن ناشناخته‌ها باشیم و حداقل چهار گوشه کشورمان را بشناسیم و با گشت و گذار و سیر و سیاحت و رعایت اصول حاکم بر سفر، مردم خود را در قدم اول و مردم جوامع دیگر را در گام بعدی بشناسیم تا بتوانیم به آسانی ارتباط برقرار کنیم و دنیایی پرتفاهم بنا نهیم.

ژیلا مهبود
[۱] . دکتر افسانه مکملی ـ رحیمی نیک ـ نگرش استراتژیک به صنعت جهانگردی. ص ۲۴

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان