گنبد سلطانیه جهان را به دیدار خود فرا می‌خواند

گنبد سلطانیه چهارمین اثر تاریخی است كه پس از انقلاب اسلامی، در فهرست میراث فرهنگی یونسكو به ثبت رسیده است. بنای این گنبد كه متعلق به دوران ایلخانی است؛ یكی از بلندترین بناهای آرامگاهی در دوران اسلامی است.
سحر افاضلی:گنبد سلطانیه چهارمین اثر تاریخی است كه در سال‌های پس از انقلاب، در فهرست میراث فرهنگی یونسكو به ثبت رسیده است. بنای این گنبد كه متعلق به دوران ایلخانی است؛ یكی از بلندترین بناهای آرامگاهی در دوران اسلامی است. این بنا بعد از كلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول سومین بنای عظیم آجری در جهان به شمار می‌رود. این گنبد تجلی‌گاه هنر و معماری دوران ایلخانی است كه در اواخر قرن هشتم به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده است. این بنا به علت گرایشات شیعی سلطان محمد و با هدف انتقال مقبره حضرت علی (ع) به سلطانیه ساخته شده است.
●پرونده گنبد سلطانیه
در سال ۱۳۷۶ لیستی از آثار تاریخی با ۱۷ عنوان تهیه شد تا طی زمان پرونده و اطلاعات مورد نظر برای ثبت جهانی این آثار تهیه شود. سال اول بنای تخت سلیمان و در سال دوم پاسارگاد به ثبت جهانی رسید. و پرونده گنبد سلطانیه در اجلاس ۲۰۰۵ دوربان در افریقای جنوبی بررسی شد و كارشناسان آن را در اثری شگفتی آفرین توصیف می كنند.
مقدمات ثبت جهانی گنبد سلطانیه با اجراء طرح پژوهشی و مرمتی به همت پایگاه پژوهشی سلطانیه از سال ۱۳۸۱ آغاز شد. طرح مدیریتی این بنا كه یكی از نكات مهم در پرونده بناهای تاریخی برای ثبت جهانی است؛ در دو محور برنامه ۱ ساله و ۴ ساله تدوین شد كه از منظر حفاظت فنی، پژوهش و معرفی صحیح اثر و قابلیت‌ها و برنامه‌های گردشگری را در بر می‌گیرد. برای ثبت بنای سلطانیه ۴ شاخص از شاخص های مورد نظر یونسكو لحاظ شده است و همین مساله شانس انتخاب این بنا را در بین ۳۰ بنای مورد قبول اجلاس بیشتر كرد. در اجلاس ۲۰۰۵ یونسكو در دوربان ۴۶ اثر از كشورهای مختلف معرفی شد. كه از این میان تنها ۳۰ اثر به ثبت جهانی رسید. طبق مقررات هر اثر كه حداقل یكی از شاخص‌های مورد نظر یونسكو را دارا باشد می‌تواند مورد اظهار نظر كمیته میراث جهانی یونسكو قرار گیرد.
●سلطانیه و تجربه‌های سنتی
"علی اصغر میر فتاح" باستان شناس و مدیر سابق پایگاه پژوهشی سلطانیه درباره اهمیت این بنا و محوطه سلطانیه می‌گوید: «اهمیت تاریخی سلطانیه نه تنها به عنوان یك پایتخت ایلخانی كه به عنوان یكی از اولین سكونتگاه‌های بشری در ایران است. كشف بقایایی متعلق به اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد به اهمیت این منطقه افزوده است.»
میر فتاح معتقد است بقایایی از دوران سلجوقی زیر گنبد سلطانیه وجود دارد ولی این آثار از اهمیت كمتری نسبت به گنبد سلطانیه بر خوردار است. هر چند در فصول مختلف كاوش در این منطقه بقایای متنوعی از دوران سلجوقی در اطراف گنبد به دست آمده است.
میر فتاح نگاه تخصصی و جهانی به گنبد سلطانیه را یكی از عواقب ثبت در فهرست آثار فرهنگی جهان می‌داند و می‌گوید: «نباید در نگهداری گنبد سلطانیه به تجربیات سنتی اكتفا كرد. آسیب شناسی و آسیب نگاری این بنا از اولویت های برنامه مدیریتی گنبد سلطانیه است اما شناخت شهر قدیم سلطانیه و آثار حاشیه‌ای در محوطه ارگ كه همواره با بنای گنبد در ارتباط بوده است؛ یكی از نكات مهمی است كه با ثبت این اثر در فهرست آثار جهانی باید مد نظر قرار گیرد.»
●كارگاه مطالعاتی
"علیرضا قربان‌زاده" مدیر اجرایی پایگاه سلطانیه نیز درباره وضعیت گنبد سلطانیه پس از ثبت در فهرست آثار جهانی می‌گوید: «به جای اینكه به این بنا به شكل ملی نگریسته شود با نگاهی جهانی درباره این بنا قضاوت می‌شود. علاوه بر وجهه مطلوب میراث فرهنگی ایران پس از این اتفاق، می‌توان به امكانات مالی ویژه كه از سوی یونسكو برای بهبود وضعیت ابنیه تاریخی ثبت شده در فهرست جهانی نیز امید داشت.»
اعتبارات ارزی و ریالی برای مرمت و حفاظت چغازنبیل پس از ثبت در فهرست آثار جهانی یكی از نمونه های موفقی است كه مسئولین امیدوارند برای سلطانیه نیز بیفتد.
"قربان‌زاده" درباره امكان احداث كارگاه ساخت و نصب كاشی كه به شكل مشترك بین ایران و یونسكو تشكیل می‌شود، گفت: «در بازدید نماینده ایكوموس از بنای گنبد سلطانیه این پیشنهاد از سوی یونسكو مطرح شد كه در صورت ثبت جهانی این اثر احتمال شكل گیری این كارگاه قوت می‌گیرد. این كارگاه می‌تواند مطالعات كاملی در جهت تجزیه و تحلیل شیوه‌های معماری به كار رفته در گنبد سلطانیه داشته باشد تا رازهای معماری آن در خصوص استحكام و ضد زلزله بودن آن نیز بررسی شود.»
●سلطانیه و شاخص‌های آن
"جلیل گلشن" مدیر كل دفتر باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره پذیرفته شدن این بنا در بیست و نهمین اجلاس كمیته میراث فرهنگی یونسكو می گوید: «۶ شاخص برای آثار نامزد برای ثبت جهانی وجود دارد كه از این میان ارگ و گنبد سلطانیه دارای ۴ شاخص است. گنبد سلطانیه طبق معیارهای ثبت در فهرست میراث جهانی نمایانگر یك اثر هنری است، همچنین نمایانگر تبادل ارزش‌های بشری در یك محدوده زمانی یا در یك حیطه فرهنگی است كه از نظر معماری و برنامه‌ریزی شهری و هنرهای یادمانی قابل توجه است.»
این بنا گواه منحصر به فردی از یك تمدن از بین رفته است نمونه ای برجسته از نوعی بنا است كه نمایانگر مرحله‌ای پر اهمیت در تاریخ بشر تلقی می‌شود.
●تنها ارگ و گنبد
مونیرو بوشناكی، معاون فرهنگی مدیر كل یونسكو پس از بازدید از گنبد سلطانیه كه در سال گذشته انجام شد گنبد سلطانیه را پرونده موفقی می‌داند و این پرونده را بسیار كامل و خوب ارزیابی می‌كند و معتقد است: «این وضعیت شرایطی را فراهم می‌آورد تا گنبد سلطانیه در جلسه ثبت میراث جهانی سال آینده با هیچ مشكلی مواجه نباشد.»
بوشكانی معتقد بود: «كار مرمت‌گران ایرانی آمیزه‌ای از پژوهش و آزمایش است و این آمیختگی در گنبد سلطانیه به خوبی دیده می‌شود تا جایی كه رنگ كاشی‌های بازسازی شده در گنبد با اصل آن كاملا مطابقت دارد.»
در محوطه یا شهر تاریخی سلطانیه، حدود ۱۷ نقطه تاریخی وجود دارد كه تپه نور، اراضی طالبیه، اراضی مسجد جامع، چلبی اوغلو، ملاحس كاشی و... از جمله این ۱۷ نقطه تاریخی هستند. اما تنها گنبد سلطانیه و ارگ سلطانیه در اجلاس دوربان مورد بررسی قرار گرفت. "محمد حسن محبعلی" مدیر پایگاه پژوهشی سلطانیه می‌گوید: «طبق آخرین نتایج حاصله در مذاكرات شورای ایكو‌موس توافق شده است كه فعلا ارگ و گنبد سلطانیه به ثبت برسد و سپس هر یك از محوطه‌های تاریخی در صورت اعلام آمادگی و احراز شرایط لازم به این مجموعه بپیوندند. این به آن معنا است كه حتی پس از پایان مراحل لازم در ثبت ارگ و گنبد سلطانیه، پلان مدیریتی این مجموعه همچنان گشوده خواهد بود و هر یك از محوطه‌ها پس از آماده‌سازی، می‌تواند به این دایره پژوهشی پیوسته و با ارایه مدارك لازم در معرفی ارزش و پژوهش‌ها به كارشناسان مربوطه در ایكو‌موس به پرونده سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسكو اضافه و الحاق شود.»
یكی از نكاتی كه برای احراز صلاحیت ثبت این بنا در فهرست آثار جهانی مد نظر قرار داشته است وجود مسئولیت یكپارچه در مقابل بنا و محوطه پیرامون آن است كه متراژ این محوطه از نظر كمیته میراث فرهنگی یونسكو قابل اهمیت است.
پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران این سومین اثری است كه به ثبت جهانی می‌رسد. دو اثر ثبت شده قبلی نیز مكان‌هایی مذهبی و مقدس بودند كه هر كدام متعلق به دوره‌ای از تاریخ ایران بوده است . می‌توان گفت: «گنبد سلطانیه بعد از میدان نقش جهان دومین بنا و اثر تاریخی دوران اسلامی است كه قرار است به ثبت جهانی برسد.»
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران در نظر دارد در سال آینده یكی دیگر از آثار تاریخی كشور را به ثبت برساند كه این اثر یكی از سه محوطه شوش ،كلیسای تاتانوس سن استپانوس در آذربایجان شرقی و غربی یا مقبره قابوس بن وشمگیر در شهرستان گرگان است.
●سرمایه گذاری هتل‌سازان در محوطه گنبد سلطانیه
CHN - سرمایه‌گذاری برای ساخت مراكز اقامتی در اطراف گنبد سلطانیه آغاز شده استسرمایه‌گذاری برای ساخت مراكز اقامتی در اطراف گنبد سلطانیه آغاز شده است و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری زنجان هم تلاش‌هایی را برای ایجاد زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری آغاز كرده است
و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری زنجان هم تلاش‌هایی را برای ایجاد زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری آغاز كرده است.
گنبد سلطانیه كه در روز ۲۴ تیر ماه ۱۳۸۴ در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شد،‌ در استانی قرار دارد كه با كمبود مراكز اقامتی روبرو است. در این استان در حال حاضر تنها ۶ هتل وجود دارد كه در مجموع ۲۶۹ تخت اقامتی را برای گردشگران فراهم می‌آورد.
ثبت گنبد سلطانیه در میراث جهانی سبب می‌شود تا تعداد جهانگردان خارجی كه بازدید از این بنا را در برنامه‌ی خود قرار می‌دهند به شدت افزایش یابد و نبود مراكز اقامتی برای اسكان آنها می‌تواند در زمانی كوتاه اثرات منفی زیادی بر آنها بگذارد.
به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری زنجان اعلام آمادگی كرده تا از هتل‌سازان در این استان حمایت كند.
«یحیی محمدی»، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری این استان عقیده دارد كه پس از ثبت، هتل‌سازان خارجی زیادی برای سرمایه‌گذاری به این منطقه می‌آیند. به همین دلیل باید زیر ساخت‌های اولیه را برای حضور آنها در زنجان ایجاد كرد.
او می‌گوید: «اگر می‌خواهیم كار بزرگی انجام دهیم باید زمینه‌های آن را نیز فراهم كنیم.»
منظور او از زمینه‌ها، ایجاد زیرساخت‌هایی چون مجوزهای لازم برای ساخت هتل، آزادسازی زمین‌هایی كه در دست ارگان‌های دولتی است و ایجاد راه‌های دسترسی به گنبد از نقاط مختلف استان است.
یكی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی كه برای آزادسازی زمین‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری انجام شده، رایزنی‌هایی است كه با سازمان مسكن و شهرسازی زنجان برای آزادسازی زمینی داخل محدوده‌ی گنبد سلطانیه است كه قرار است به مركز پذیرایی تبدیل شود.
هرچند كه این رایزنی‌ها هنوز به نتیجه نرسیده ، اما شركت توسعه‌ی میهمانخانه‌های پردیسان برای بهره‌برداری از آن متقاضی شده است.
برای ایجاد راه های دسترسی بهتر به گنبد هم، مصوبه‌ای در هیات دولت تصویب شده است تا خروجی ویژه‌ای از اتوبان تهران- زنجان برای دسترسی این بنا طراحی كنند.
همچنین گنبد چلبی اوغلی در نزدیكی گنبد سلطانیه، بازسازی و مرمت شده است و برای بهره‌برداری به توسعه‌ی میهمانخانه‌های پردیسان واگذار می‌شود.
«محمدی» می‌گوید: «گفت‌و‌گوهایی با این شركت برای بهره‌برداری از این بنا به عنوان مركز اقامتی انجام شده است و امكان دارد بهره‌برداری از آن به یك شركت خارجی داده ‌شود.»
پیش از این مذاكرات اولیه برای حضور شركت «پارادور» اسپانیا و یكی از شركت‌های فرانسوی برای بهره‌برداری از مهمان سراهای طرح پردیسان انجام شده بود.

منبع : مسافران