بینش ژرف ایرانیان باستان در آب‌شناسی

پیشرفت ایرانیان در زمان هخامنشیان و رشد آن در زمان ساسانیان مدیون دانش آب‌شناسی ایرانیان بود.
مردمان ایران‌زمین از دیرباز به ارزش آب به عنوان ماده‌ای زندگی‌بخش و ارزشمند آگاهی داشتند. نیاز طبیعی بشر به آب، وضع جغرافیایی فلات ایران و کمیابی این مایع گرانبها، ارزش این ماده را نزد ایرانیان صدچندان کرد و آن را در جایگاه والایی قرار داد.
در ایران ‌باستان، صدها سال پیش از آنکه نخستین فرضیه‌های مربوط به آب‌شناسی ارائه شود، به گونه‌ای شگفت‌آور و باورنکردنی، پاسخ یکی از مهم‌ترین و دشوارترین مسائل مربوط به یافتن آب و آب‌های زیرزمینی یافته شده بود. سنگ‌نوشته‌ها و لوح‌های بازمانده از ایران باستان، بیانگر این است که مردمان ایران‌زمین آب‌های زیرزمینی را با کندن کاریزهای دراز و بسیار عمیق به روستاها و شهرهای خود می‌رساندند. اینکه نخست‌گاه این کاریز کجا بوده و در چه مناطقی به آب می‌توان دست یافت و اینکه کاریز چگونه باید ساخته شود، شاید مهم‌ترین مسئله‌ای بوده که بشر از آغاز تمدن تاکنون در دانش آبیاری و آب‌رسانی با آن روبه‌رو بوده است.
پرفسور «هانری گوبلو» که بیش از ۳۰ سال روی قنات‌های ایران بررسی و مطالعه انجام داده است. او در کتاب «قنات، فنی برای دستیابی به آب» ،عظمت قنات‌های ایران را برابر با دیوار چین می‌داند. مجموعه طول قنات‌های ایران بیش از فاصله زمین تا ماه است.
در زمان هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات‌ آبیاری می‌کرد، تا پنج نسل از پرداخت هرگونه مالیات معاف بود. به گواهی تاریخ مصر، دریاسالار پارسی «اسکیلاکس هخامنشی» هنگام اقامت در مصر، فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت. در زمان ساسانیان، رساله مدیگان هزاردادستان، در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز و استفاده هوشمندانه از آن تالیف شد.
در نوشته‌های دانشمندان ایرانی پس از اسلام، به نکته‌ای شایان توجه بر می‌خوریم و آن اینکه بسیاری از دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی، هر یک به گونه‌ای، به جنبه‌های گوناگون دانش آب‌شناسی پرداخته‌اند. دانش آب‌شناسی در آن دوران نیز مانند امروز در بردارنده بررسی دوره گردش آب یا چرخه آب (سیکل آب) در طبیعت، جریان آب در روی زمین، آب‌های زیرزمینی، چشمه‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و اقیانوس‌‌ها و چگونگی دگرگونی‌های کمی و کیفی آب‌های آنها می‌شده است.
دانشمند بزرگ ایرانی «ابوریحان بیرونی» در «آثارالباقیه»، درباره زیاد و کم شدن آب رودخانه‌ها، چشمه‌سارها و کاریزها می‌گوید:
«زیاد شدن آب‌ها در جمیع اودیه و انهار به یک حالت نیست، بلکه اختلاف بزرگی با هم دارند چنان‌که جیحون هنگامی که آبش زیاد می‌شود که دجله و فرات رو به کمی گذارد و علت این است که هر رودخانه‌ای که سرچشمه آن در نواحی سردسیر باشد، آب آن در تابستان زیادتر و در زمستان کمتر است، زیرا بیشتر آب‌های اصلی آن از چشمه‌سارها گرد می‌آید و رطوبت‌‌هایی که در کوه‌هایی که این رودخانه‌ها از آن بیرون می‌آید و یا از آن می‌گذرد سبب زیادت و نقصان آب این رودخانه‌ها می‌شود».
دانشمند ایرانی سده پنجم هجری، «ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی» که برای نخستین‌بار در جهان پدیده‌های جوی و هواشناسی را در کتاب خود به نام «آثار علوی» گردآوری کرد و او را بحق باید پدر دانش هواشناسی نام داد، درباره بخار و باران و برف و شبنم می‌گوید: «هرگه که حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب رسد، مدتی با او بماند، آب مستحیل شود و از جای خود برخیزد و به سوی بالا بر شود، آن را بخار گویند، چون گرما بر بخار مستولی شود، آن بخار جوهر هوا شود».
ریاضیدان و مهندس بزرگ سده پنجم هجری، «محمد بن حسین کرجی» دیدگاه‌های بسیار جالبی درباره آب‌شناسی دارد و در کتاب «انباط المیاالخفیه» به بررسی روش‌ها و قواعد مربوط به تشخیص آب‌های زیرزمینی می‌پردازد.
او معتقد است: «خدای بزرگ در زمین، آبی ساکن آفرید که همچون گردش خون در بدن جانوران در جریان است. این آب با افزایش و کاهش بارندگی، افزون و کم نمی‌شود (چرخه آب در طبیعت) ... این آب بیشتر شکاف‌های درون زمین را پر می‌کند و تا آنجا که مانعی سخت در سر راهش وجود نداشته باشد، هر قسمت به قسمت دیگر می‌پیوندد... آب‌هایی که در زیر زمین قرار دارند نیز در بعضی مواضع مانند رودها جاری هستند و در بعضی موارد دیگر مانند دریا ساکن و آرامند».
ناخدا «شهریار رامهرمزی» دریانورد بزرگ ایرانی در سده چهارم هجری، که سفرهای اکتشافی فراوانی به شرق انجام داد در کتاب بسیار جالبی به نام «عجایب‌الهند» شرح کاملی از طوفان‌های دریای هند(مانسون) ارائه کرده است.
اشاره کوتاهی به این مسئله چندان دور از تدبیر نیست که سد کوریت در نزدیکی طبس در خراسان جنوبی که در زمان هخامنشیان در منطقه‌ای فوق‌العاده ساخته شده و یک‌بار در زمان ساسانیان نوسازی و بار دیگر به فرمان و اندیشه خواجه نصیرالدین توسی در اوج شکوفایی مکتب مراغه، دیواره آن روی شالوده هخامنشیان کاملا بازسازی شده است، با ارتفاع بیش از ۶۴ متر بیشتر از ششصد سال بلندترین سد جهان بوده است.
در دوران هخامنشیان بیش از ۶۰ سد در ایران ساخته شد و این جدای از پل- بند‌های این دوره است. در زمان ساسانیان پل و بند شوشتر با درازای بیش از پانصد متر ساخته شد. تاریخ نام سازنده این پل و همچنین سد شادروان (Shadervan) شوشتر را یک مهندس ایرانی به نام برانوش پارسی ثبت کرده ‌است. پل‌دخترهایی که در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه به چشم می‌خورند منسوب به آناهیتا، ایزد آب‌ها بوده‌اند.
اختراع سه نوع آسیاب آبی، نمایانگر دانش و بینش ژرف ایرانیان باستان در تمام علوم از جمله آب‌شناسی است. نخست آسیاب تنوره یا آسیاب نورس یا آسیاب پره، با محوری عمودی و پره‌های قاشقی، دوم آسیاب چرخی که رومیان به آن آسیاب ویترویان نام نهادند با محور افقی که نام مخترع آن را مهرداد ثبت کرده‌‌اند؛ و سوم آسیاب شناور، که با پره‌های بزرگ پارویی دوران می‌کرده است و در رودخانه‌های خراسان، خوزستان و میانرودان به تعداد زیادی ساخته شده بوده است و بازمانده آن هنوز در شوشتر خودنمایی می‌کند.
دستگاه پالایش آب چغازنبیل (زنگه ویل - شهر زنگه)، نخستین و قدیمی‌ترین دستگاه پالایش آب در جهان است که برابر با قانون ظروف مرتبط آب گل‌آلود رودخانه کرخه را به آبی سالم و گوارا تبدیل کرده و آب‌انبارهای کویری ایران هم که خود حدیث مفصلی است و این چکیده خود اندکی است از دانش آب‌شناسی ایرانیان که از دسترس چپاولگران زمانه و چنگ‌ورزان بیگانه در امان مانده و به ما رسیده است.

جعفر سپهری
کارشناس هیدرولوژی

منبع : روزنامه فرهنگ آشتی