یادآر، زشمع مرده یادآر

ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و پیوسته به هر نحو كه برای‌شان امكان‌داشته، كوشیده‌اند تا روح آنان را از خود راضی نگه دارند و رسم خیرات دادن برای اموات كه یكی از رایج‌‌ترین مراسم شب جمعه در اغلب نقاط كشور به شمار می‌آید، نموداری از این احترام است به اضافه این‌كه در بین ساكنان اغلب مناطق شهری و روستایی كشور، پنجشنبه آخر سال، اختصاص به اموات دارد و چنان كه می‌دانیم، در آن ‌روز، مردم در كنار مزار عزیزان از دست رفته خود حاضر می‌شوند، برای‌آمرزش روح‌آنان فاتحه می‌خوانند و خیرات می‌دهند.
افزون بر این، اهالی مناطق گیلان، آذربایجان و یزد، برخی جمعه‌های ماه رجب را به نام رغائب یا لیل‌الرغائب نامگذاری كرده و در آن ایام به زیارت دیار خاموشان رفته و اقدام به خیرات برای درگذشتگان می‌كنند و مردم خراسان، اواسط ماه شعبان هر سال و دقیقا در فاصله روز‌های دوازدهم تا چهاردهم شعبان با برگزاری مراسم مذهبی ویژه‌ای با عنوان برات، یاد و خاطره عزیزان از دست رفته را گرامی داشته و به یاد مردگان خیرات می‌دهند و دامنهء این رسم در نواحی مختلف خراسان چنان گسترده است كه به ماه شعبان، عنوان ماه برات نیز اطلاق می‌شود. مردم بخشی از مناطق استان مركزی و همچنین مردم كردستان نیز همانند خراسانیان، مراسمی با عنوان برات برگزار می‌كنند با این تفاوت كه مراسم آنان فقط روز چهاردهم شعبان را شامل می‌شود. با این وجود آیین همنشینی مردم و مردگان كه همه‌ساله در چنین ایامی به ‌شكل گسترده و همزمان در قسمت‌های مختلف استان مازندران انجام می‌شود و به عید مردگان شهرت دارد، بر اثر تداومی كه طی سال‌ها و سده‌های پیاپی داشته، زبانزد خاص و عام است.
بررسی ریشه و سوابق این نوع‌ آیین‌ها كه حكم میراثی به جا مانده از نیاكان را دارد و در گذر زمان به صورت رسمی كهن درآمده، حكایت از رواج چنین سنتی از گذشته‌های دور دارد و با توجه به شباهت‌های موجود بین مراسم مختلفی كه برای بزرگداشت اموات در گوشه و كنار كشور برگزار می‌شود، می‌توان تشخیص داد روزگاری این رسم در همه جای ایران رایج و به مرور زمان چند پاره شده و در هر بخش از كشور، نامی به خود گرفته است.
● تلفیق افسانه و تاریخ
مردم مازندران روز ۲۶ عید ماه طبری را كه برابر با ۲۸ تیرماه است، روز مردگان می‌دانند و هر سال در این روز، در مناطق روستایی استان مراسم ویژه‌ای برپا می‌شود.
اغلب ساكنان روستاهای مازندران كه اصرار عجیبی به برپایی مراسم و شركت در آن دارند، دربارهء سابقهء برپایی این مراسم و فلسفه‌اش چیزی نمی‌دانند، اما منابعی كه در این باره وجود دارد، به ما می‌گوید این سنت از جمله آیین‌های كهن و اسطوره‌ای مازندران است كه ریشه در باورها و اعتقادات مردمان عصر پیشدادی دارد.
به نوشتهء دایره‌المعارف ویكی‌پدیا، مراسم عید مردگان در سالروز پیروزی فریدون بر ضحاك ماردوش، یعنی روزی برگزار می‌شود كه فریدون ۱۶ساله برای شكست ضحاك به طرف قلمرو حكومت او كه (طبق افسانه‌های عامیانه) امروزه واقع در كوهی رو به روی امامزاده‌هاشم در جادهء هراز است، حركت كرد.
داستان نبرد فریدون و ضحاك طبق منابع ایرانی، از آن‌جا شروع شد كه فرانك، مادر فریدون پس از كشته شدن شوهرش آبتین به دست جلادان ضحاك، فرزند نوزاد خود فریدون را به مرتعی در دامنهء امیدواركوه (واقع در ناحیه لفور) برد و به دست مردی گالش سپرد كه به كار چوپانی اشتغال داشت. دژ امیدواركوه كه از هر سو در محاصره كوه‌های مرتفع قرار داشته و در طول تاریخ پیوسته محل مناسبی برای اختفای شاهان شكست خورده بوده است، مدت سه سال مخفیگاه فریدون بود. تا این‌كه سرانجام ضحاك محل اختفای او را كشف كرد. به همین دلیل فرانك كه دایم نگران حال فرزند خود و از دور مراقب وی بود، فریدون را با سرعت به البرزكوه برد و فریدون تا هنگام رسیدن به سن ۱۶ سالگی نزد مردی پاك‌سرشت و فرزانه زندگی كرد. فردوسی در شاهنامهء خود، پیرامون سال‌های زندگی فریدون نوشته است:
سه سالش پدروار از آن گاو شیر
همی داد هشیوار زنهارگیر
نشد سیر ضحاك از آن جست‌وجوی
شد از گاو گیتی پر از گفت‌وگوی
دوان مادر آمد سوی مرغزار
چنین گفت با مرد زنهاردار
شوم ناپدید از میان گروه
مر این را برم تا به البرز كوه
یكی مرد دینی بدان كوه بود
كه از كار گیتی بی‌اندوه بود
فریدون در سن ۱۶ سالگی به طور پنهانی نزد مادرش رفت و راز زندگی خود را از او جویا شد و هنگامی كه در جریان قتل پدرش به دستور ضحاك قرار گرفت، از مردم مازندران لشكری بزرگ آراست و برای جنگ با ضحاك به محل حكومت وی رفت و در جریان جنگی كه به وقوع پیوست و عدهء زیادی از رزمندگان و سپاهیان طرفدار وی به خاك و خون غلتیدند، بر ضحاك غلبه كرد و او را به زنجیر كشید.
مردم مازندران روز ۲۸ تیرماه را روز پیروزی فریدون بر ضحاك می‌دانند و ضمن ‌آن‌كه به این مناسبت جشن برپا می‌كنند به تجلیل جوانان سلحشوری می‌پردازند كه در جریان جنگ فریدون و ضحاك جان باخته‌اند.
مردم مازندران كه این روز را روز « عید ماه ۲۶» می‌نامند، در طول سال‌هایی كه از عمر برگزاری این سنت می‌گذرد، بزرگداشت درگذشتگان خود را نیز به مراسم افزوده‌اند و هر سال با فرا رسیدن این روز، مشعل‌هایی درست می‌كنند و بر ستون ایوان یا درخت‌های جلوی خانه‌شان می‌آویزند. همچنین با حضور در گورستان‌ها بر سر مزار اموات خود می‌روند و شمع یا سوچو ( مشعل چوبی) می‌افروزند و بر ضحاك لعنت می‌فرستند.
در بعضی روستاهای مازندران، مثل كچید (از توابع شهرستان زیرآب) از دیرباز، رسم بر این است كه مردم از چند روزمانده به «عید ماه ۲۶» مقدمات مراسم را تدارك می‌بینند. غذای مفصلی می‌پزند، شیرینی و میوه تهیه می‌كنند و صبح زود راهی زیارتگاه‌ها و گورستان‌ها می‌شوند و تا عصر در كنار مزار اموات می‌مانند، در آن‌جا غذا می‌خورند و خیرات می‌دهند و در حاشیهء مراسم، بازار محلی تشكیل می‌شود و شركت‌كنندگان در مراسم، به خرید و فروش می‌پردازند، سپس هنگام عصر زنان و دختران به خانه برمی‌گردند و چند نفر از مردان روستا، به نمایندگی از طرف دیگران، برای سركشی به شالیزارها می‌روند و در بازگشت، نوید سركشیدن ساقه‌های برنج را به ‌اهالی روستای خود می‌دهند و اهالی روستا، بعد از شنیدن آن خبر خوش، برای شكرگزاری بابت رشد ساقه‌های برنج، در یك جا جمع می‌شوند و به جشن و شادمانی می‌پردازند.سرپرست گروه مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی استان مازندران با تاكید بر این‌كه عید مردگان مراسم و آیین‌های مختلفی را شامل می‌شود كه بنا به نوع معیشت، شیوه زندگی و كوهستانی یا جلگه‌ای بودن منطقه متفاوت است، می‌گوید: «در این مراسم، اهالی چندین روستای نزدیك به هم، گرد می‌آیند و دست‌جمعی بر مزار مردگان حاضر می‌شوند و برای آنان خیرات می‌دهند، سپس ضمن تماشای مبارزهء پهلوانان منطقه در كشتی سنتی لوچو، برای كسب عنوان پهلوانی با موسیقی اصیل مازنی، شادی می‌كنند.»
اوسانلو خاطرنشان می‌كند: «ابراز محبت، فرستادن هدیه و پخش شیرینی به نشانه نامزدی یا رسمیت دادن به آن، از دیگر مراسمی است كه به موازات برگزاری مراسم عید مردگان انجام می‌شود و همین امر باعث شده تا جوانان برای شركت در این آیین اسطوره‌ای و جشن باستانی لحظه‌شماری كنند.»
● مراسم در روستای امامزاده حسن سوادكوه
یكی از روستاهای مازندران كه این ‌رسم تاكنون بی‌وقفه در‌آن برگزار شده، روستای امامزاده حسن سوادكوه است. مردم آن روستا و روستاهای مجاور، هرسال در روز ۲۸ تیرماه در صحن امامزاده حسن اجتماع می‌كنند و علاوه بر خیرات دادن برای اموات خود و روشن كردن شمع روی مزارها، تماشاگر مسابقه كشتی سنتی می‌شوند، زیرا در این روز، كشتی‌گیران سوادكوه نیز در امامزاده گرد می‌آیند و به مصاف همدیگر می‌روند.
در مناطق جلگه‌ای استان، جشن مردگان به ‌طور معمول در گورستان‌ها برگزار می‌شود و در هر دو صورت،كشتی محلی بخشی از مراسم را تشكیل می‌دهد و از دیرباز جوایزی به پهلوانان اهدا شده كه در قدیم بیش‌تر عبارت از قوچ و دیگر دام‌های بومی بود و اینك به نسبت بضاعت ساكنان مناطق روستایی به پول یا دیگر كالاهای روستایی تبدیل شده است.
برپایی بازارهای سنتی هم از قدیم‌الایام جزءلاینفك جشن مردگان بوده و مردم بومی، محصولات و ابزارآلات كشاورزی و مصنوعات سنتی و انواع دست‌بافته‌ها، تولیدات محلی و از جمله دام و طیور را در آن‌روز، به معرض فروش می‌گذارند.علاوه بر امامزاده حسن، در منطقهء ییلاقی و خوش آب و هوای حاج شیخ موسی نیز مراسم مشابهی برگزار می‌شود و شركت‌كنندگان در مراسم، ضمن گرامیداشت اموات خود، یاد برخی پهلوانان بزرگ منطقه از جمله رحمت پهلوون و الله‌وردی علی‌تبار را كه به عالم بقا سفر كرده‌اند گرامی می‌دارند و حضور گرم عزیزانی را كه هنوز در قید حیات هستند، از جمله رشید كریمی، بهمن كاظمی، حاجی بابا عباسی، مهدی كاشی و... مغتنم می‌شمارند. همچنین بالاتر از منطقه كوهستانی كمرپشت (از توابع شهرستان سوادكوه) نیز كه مشرف بر روستاهای ملرد و كرمون است، بقعهء امامزاده‌ای به نام عباسعلی وجود دارد كه در این روز مراسم مختلفی از جمله تعزیه‌خوانی، اسب‌سواری، كشتی و... در آن برگزار می‌شود و بعد از پایان مسابقه كشتی سنتی و مشخص شدن پهلوان سال، گوسفندی كه از قبل تهیه شده به پهلوان هدیه می‌شود.

م. حسن‌بیگی

منبع : روزنامه سرمایه